7
Lis
1. Wygląd ……………………………………………… 2
2. Gruczoły skórne i substancje zapachowe …………. 2
2.1. Porównanie odchodów ssaków ………………… 3
3. Występowanie ……………………………………….. 3
4. Środowisko ………………………………………….. 3
5. Pokarm ……………………………………………… 4
6. Rozmnażanie ……………………………………….. 4
7. Zachowanie …………………………………………. 5
8. Nory, ukrycia i schronienia ………………………… 6
9. Oznaki obecności w terenie ………………………… 7
10. Znaczenie i zagrożenia ...…………………………… 8
Literatura ………………………………………………. 9
Lis należy do rodziny psów. Jak każda zwierzyna łowna ma w gwarze myśliwskiej charakterystyczne nazewnictwo. Samce nazywa się lisem lub psem, samice zaś to liszki, lisice lub suki.
Mimo, że lis kojarzy się z barwą rudą, w rzeczywistości ma bardzo różnorodne umaszczenie. Ze względu na zmienność ubarwienia, stosuje się liczne nazwy odpowiadające kolorystyce futra. Lisa, który ma ciemną pręgę wzdłuż grzbietu i drugą pod kątem prostym na barkach, nazwano krzyżakiem. Z kolei lis o pełnym, ciemnym ubarwieniu, to węglarz. Najczęściej spotykamy jednak osobniki o kasztanowo-brązowym lub kasztanowo-żółtym futrze. Nawiązując do gwary i ubarwienia warto dodać, że puszysty ogon lisa zwany kitą, zakończony jest kwiatem, czyli białym lub czarnym puchem.
1. Wygląd
Lis jest najpospolitszym drapieżnikiem w naszym kraju. Tułów ma wydłużony, głowę o ostro zakończonym pysku i długich trójkątnych uszach. Kończyny ma krótkie, przednie 5-, tylne 6-palcowe, opuszki stóp owłosione. Ogon jest długi i puszysty. Koniec ogona jest biały, na górnej jego stronie, 5-6 cm od nasady, znajduje się gruczoł zapachowy. Wierzch ciała jest rudawy, spód biały, uszy i dolna część kończyn czarne. Samica ma 4 lub 5 par sutek.
Przednie łapy są zaopatrzone w pięć palców, a tylne w cztery. Pierwszy palce na przedniej łapie, niekiedy nazywany jest niesłusznie piątym, jest szczątkowy. Tak jak u psów jest on zakończony pazurem, ale nie styka się z podłożem. Opuszki palców są nagie, ale skóra między innymi jest pokryta ciemnymi, brązowymi włosami. Włosy między opuszkami są szczególnie gęste i długie u lisów występujących w północnych częściach areału występowania.
2. Gruczoły skórne i substancje zapachowe
Oprócz gruczołów łojowych towarzyszących mieszkom włosowym, gruczołów na wargach i na spodzie łap, u lisów występuje także gruczoł ogonowy. Gruczoł ten zwany jest w nomenklaturze łowieckiej fiołkiem, leży mniej więcej 7,5cm do nasady ogona na jego grzbietowej stronie niekiedy jego pozycja jest zaznaczona przez obecność kępki ciemnych. Plamka ta jest szczególnie dobrze widoczna u młodych lisów.
Charakterystyczny zapach odchodów lisich jest związany z końcową częścią jelita grubego i sekrecją gruczołów przyodbytowych. Do odbytu uchodzą kanaliki z parzystych mieszków gromadzących sekrecję tych gruczołów. W mieszku wydzielina odbytowa jest poddana fragmentacji bakteryjnej. Zawartość mieszka o silnym ostrym zapachu, odmiennym jednak od zapachu moczu lisów, może być zaleznie od woli zwierzęcia, uwalniana do odbytu i wykorzystywana do znakowania.
Mocz lisów swą ostrą woń zawdzięcza zawartości dwóch związków chemicznych.
2.1. Porównanie odchodów ssaków
3. Występowanie
Lis występuje w Eurazji, północnej Afryce i Ameryce Północnej. W górach sięga w Europie do 2700 m n.p.m., a w Azji do 4000-5000 m n.p.m. W Polsce rozpowszechniony jest w całym kraju.
4. Środowisko
Biotopem lisa są lasy, pola i łąki. Preferuje raczej tereny suche. W dużych kompleksach leśnych występuje na skrajach drzewostanu, najczęściej na suchych, piaszczystych wzniesieniach, porośniętych krzewami. Na polach i łąkach wybiera miejsca również osłonięte przez krzewy. Szczególnie chętnie zasiedla śródpolne zadrzewienia.
Na takich terenach, zapewniających ukrycie i osłonę, często związanych z głębokimi i zwięzłymi glebami, lisy kopią rozbudowane nory (do 20-30 m długości) z wieloma korytarzami, prowadzącymi do głównej, przestronnej komory (na głębokości do 3 m). W niej przychodzą na świat młode. Każda nora ma dużą liczbę wejść i wyjść, czyli tzw. okien. Zamieszkałą norę poznajemy po znajdujących się przed nią szczątkach pokarmu (pierze, kości) oraz po „wyślizganym” oknie.
Lisy korzystają z kilku nor, jednak tylko jedna służy im jako stała siedziba. Pozostałe pełnią rolę azylu, chroniąc przed chwilowym niebezpieczeństwem (przed drapieżnikami, burzą, padającym deszczem, śniegiem, a także upałem). Często drapieżnik ten korzysta również z nor borsuczych. Znane są przypadki mieszkania lisów razem z borsukami (oba gatunki mają oddzielną komorę gniazdową i różne okna), jednak w większości przypadków borsuk zostaje przepędzony.
5. Pokarm
Podstawowym pokarmem lisa są myszy. Polowanie na nie, związane z wyszukiwaniem ich kryjówek, nazywa się myszkowaniem. To specyficzne zachowanie polega nie tylko na poszukiwaniu żeru, ale i wytrwałym czatowaniu przed kryjówką swojej ofiary. Lis po udanym ataku i schwytaniu zdobyczy opuszcza kitę, natomiast gdy chybi, kita pozostaje przez chwilę uniesiona prostopadle do góry.
Lista ofiar nie ogranicza się tylko do małych gryzoni. Lisy żywią się królikami, zającami, zjadają również jaja i pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi. Uzupełnieniem diety są żaby, jaszczurki, chrabąszcze, larwy chrząszczy, dżdżownice, a nawet larwy os, które drapieżnik wykopuje z ziemi. Zdarzały się nawet przypadki zabicia przez lisa koźlęcia sarny. Mimo, że lis jest zwierzęciem mięsożernym, może żywić się również owocami leśnymi (np. jagodami).
Przy prawidłowej liczebności, spośród zwierzyny łownej chwyta on osobniki chore i słabe oraz żywi się padliną. Pełni zatem w łańcuchu troficznym pożyteczną funkcję sanitarną. Największe szkody lisy wyrządzają latem, gdy samice muszą dostarczać młodym dużo pokarmu. Przy nadmiernej liczebności mogą wyrządzić poważne szkody w niektórych populacjach swych ofiar, np. zajęcy.
Lis żeruje głównie w nocy, przy czym rytm jego aktywności odpowiada aktywności jego ofiar. Zimą, gdy trudniej jest zdobyć pokarm, lisy polują częściej w dzień. Wielkość łowisk wynosi od 57 do 160 ha. Swoje ofiary zabija ukąszeniem w kark lub gardło, często również potrząsa nimi i podrzuca.
6. Rozmnażanie
Cieczka lisów odbywa się na przełomie stycznia i lutego. Zazwyczaj w jednym miocie (kwiecień-maj) rodzą się po 4 niedoliski (młode liski). Początkowo mają szare futro, dopiero po 6 tygodniach zmieniają ubarwienie na charakterystyczne dla osobników dorosłych. W tym czasie młode zaczynają wychodzić z nory, by wygrzać się na słońcu i pobawić z rodzeństwem.
W końcu lipca matka przenosi się razem z młodymi z nory na łąki, głównie w zboża i zarośla, by uczyć potomstwo samodzielnego zdobywania pokarmu. Samodzielność młode uzyskują po 3-4 miesiącach (późną jesienią). Wówczas futro lisów zmienia się na szatę zimową - wzrasta gęstość i długość włosów. Lisy dożywają wieku 10-12 lat.
Młode rodzą się ślepe, a oczy otwierają dopiero po dwóch tygodniach. Liszka karmi szczenięta przez 8 tygodni, ale już od szóstego tygodnia przynosi im do jedzenia mięso, w czym pomaga jej samiec. Niedoliski, wychodzą z nory po 4 do 5 tygodni, matka przyucza je do polowania. Nauka trwa aż do późnej jesieni. Wtedy to młode lisy opuszczają norę, w której się urodziły i żyją samotnie. Dojrzałość płciową lis osiąga po pierwszym roku życia.
Pojedynczo wychowywane przez człowieka lisy są bardzo ufne.
Niestety nieustające zmiany w krajobrazach i naturalnych ekosystemach doprowadziły do znacznego zwiększenia się liczebności populacji lisa w ostatnich latach. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele, od wspomnianych szczepień przeciwko wściekliźnie, po powstanie wielkich wysypisk śmieci - co doprowadziło do łatwiejszego zdobywania pożywienia, a co za tym idzie lepszych warunków rozwojowych dla populacji lisa. Niestety te nienaturalne żerowiska powodują także wzrost liczby lisów objętych parchem czy innymi chorobami. Lis w naturalnych warunkach jest zwierzęciem pożytecznym i jako sanitariusz, cenionym przez myśliwych i leśników. W warunkach zmienionych staje się nader liczny i powoduje duże straty w zwierzynie drobnej.
7. Zachowanie
Lis prowadzi życie samotne, łączenie w pary jest raczej sezonowe, chociaż obserwowano już wielokrotnie udział samca w karmieniu nie tylko samicy, ale i młodych w pierwszych tygodniach życia. W ciągu wiosny i lata lis prowadzi życie raczej osiadłe, w jesieni i w zimie koczownicze. Ma bardzo dobrze rozwinięte zmysły słuchu, wzroku, węchu i dotyku, co ułatwia mu polowanie na drobne gryzonie i owady. Zarejestrowano 28 różnych głosów wydawanych przez lisy, z których najbardziej znane jest ich poszczekiwanie w czasie cieczki. Ruchy lisa są szybkie i zwinne, w kłusie porusza się z szybkością 6-8 km/h, w pogoni lub ucieczce z szybkością 45-50 km/ h. Skacze i dobrze pływa. Kopie samodzielne nory o kilku korytarzach i jednej komorze gniazdowej, która może leżeć na głębokości do 3 m. Czasem dzieli swą norę z borsukiem, przy czym ma oczywiście osobne wejścia (okna) oddzielną i komorę gniazdową. Kopie także nory krótkie, tymczasowe, służące mu za schronienie przed deszczem lub niebezpieczeństwem. Zamieszkałą norę lisa łatwo poznać powyślizganych oknach i szczątkach pokarmu (pierze, skórki czy kości), zostawionych przed norą.
Areał osobniczy lisa obejmuje obszar, na którym on nie poluje, lecz buduje norę, oraz jedno lub więcej łowisk, wykorzystywanych na zmianę lub równocześnie. Wielkość łowisk wynosi od 57 do 160 ha Terytorializm występuje tylko u samców, które znaczą swoje terytorium wydzielinami gruczołów zapachowych i odchodami pozostawionymi na pniakach, kamieniach i innych rzucających się w oczy miejscach. Najniższa aktywność ruchowa lisów występuje w marcu, na krótko przed urodzeniem młodych. Lisy są najaktywniejsze w nocy ze szczytem przypadającym na świt. Rytm aktywności lisów odpowiada aktywności ich ofiar.
W zimie wskutek niskich temperatur aktywność dzienna rośnie. Aktywność lisów ograniczają spadek ciśnienia i znaczna głębokość śniegu (50 cm). Lis zabija swą ofiarę ukąszeniem w kark lub gardło, po czym następuje potrząsanie przez chwilę zdobyczą. Typowe zachowanie lisa zaobserwowano podczas myszkowania. Natychmiastowe opuszczenie kity po skoku oznacza schwytanie łupu, po pudle kita zostaje jeszcze przez chwilę uniesiona prostopadle w górę. Często też lis podrzuca zabite ofiary w powietrze i ponownie je chwyta.
8. Nory, ukrycia i schronienia
Lisy kopią nory samodzielnie albo adaptują do własnych potrzeb ukrycia borsuków i królików. Niekiedy drapieżnik wykorzystuje także naturalne i sztuczne kryjówki, np. szczeliny i groty skalne, pustki w korzeniach drzew i stare ziemianki.
W dużych kompleksach leśnych większość nor gniazdowych jest rozmieszczona na obrzeżu lasu, a mniejsze ich zagęszczenie notowano w centralnych częściach. Ma to prawdopodobnie związek z większą dostępnością pokarmu na pobliskich polach, jeżeli nawet lisy decydują się na wykopanie nor na terenach odkrytych, to przeważnie nory te ulegają zniszczeniu podczas prac polowych.
Ze względu na łatwość usuwania gleby i samego kopania duża część nor jest umiejscawiana na zboczach pagórków, jarów i wąwozów, ścianach rowów lub nasypów. Nory nowe lub okresowe mają zwykle prosta budowę. Nory wielokrotnie używane albo zawłaszczone przez lisy stare nory borsucze lub królicze odznaczają się bardziej skomplikowaną budową.
Z nor częściej korzystają samice. Już w okresie poprzedzającym ruję i później w czasie ciąży liszki przebywają w okolicy swej przyszłej nory.
Przezwały rok, choć ze zmienną częstością, lisy korzystają oprócz nor z okresowych schronień, odpoczywając i śpiąc pod wykrotami, zacisznych osłoniętych miejscach, w młodnikach i uprawach leśnych.
Rys.1. Lisie nory
9. Oznaki obecności w terenie
Tropy zwierząt z rodziny psowatych są bardzo różnorodne i podobnie jak w przypadku kotów, ich układ zmienia się w zależności od rytmu i szybkości ruchów zwierzęcia.
Lis zalicza się do zwierząt palcochodnych. Jego kończyny przednie są zakończone pięcioma palcami. Palec pierwszy, czyli kciuk wyrasta bardzo wysoko i zazwyczaj nie pozostawia żadnych tropów. Na bardzo miękkim podłożu albo w głębokim kopnym śniegu może tylko zaznaczać się pazur kciuka. Kończyny tylne są dłuższe i zakończone czterema palcami. Łapa przednia pozostawia zazwyczaj większy odcisk niż tylna.
Tropy lisa mają kształt elipsy, lekko zaostrzonej po jednej stronie. Pazury są zawsze dobrze odciśnięte. Palce 3 i 4 maja taką samą długość i ułożone są blisko siebie. Opuszka środkowa ma kształt trójpłatowego trójkąta. Odcisk łapy przedniej ma około 5 cm długości i 3 do 4 cm szerokości.
Tropy lisa widać najwyraźniej na schnącym błocie. Zimą ciało lisa jest pokryte bujną sierścią, toteż tropy odciśnięte na śniegu są gorzej zaznaczone, ze względu na długie włosy wyrastające między opuszkami i zakrywające ich powierzchnię.
Lis porusza się w różny sposób, niniejszy opis zilustrowano grafiką, którą można zobaczyć po kliknięciu na przycisk "tropy lisa w ruchu". W chodzie (rysunek pierwszy od góry), tropy lisa tworzą linię, na której mniej więcej w równych odstępach znajdują się podwójne odciski kończyn.
11. Znaczenie i zagrożenia
Lisy zarówno młode, jak i dorosłe noszą w sobie kilka gatunków pcheł, a ich liczba na jednym lisie może przyprowadzać o zawrót głowy. Pierwszą czynnością lisa po puszczeniu nory jest przeważnie długotrwałe drapanie się i iskanie. Wszystkie typy pcheł spotykane na lisach to gatunki występujące na borsukach, królikach, jeżach, nornikach , psach i ludziach. Drugą licznie występujących u lisów są kleszcze, które prócz przenoszenia chorób zakaźnych mogą u lisa powodować uszkodzenia skóry bądź punktowe przebarwienia sierści.
Do groźnych pasożytów zewnętrznych lisów należą świerzbowce. Znane są przypadki w których na świerzb zdechło 50-80% lisów.
Wśród wewnętrznych pasożytów spotyka się nicienie a także przywry i tasiemce. Nie brak również pasożytniczych pierwotniaków. Znane są przypadki zarażenia lisów paratyfusem, wąglikiem, leptospirozą lub chorobą Aujekszy. Objawem tej ostatniej choroby przypominają wściekliznę, toteż nosi ona drugą nazwę: wścieklizna rzekoma. Zarażone zwierzęta są otępiałe, charakteryzuje je bark apetytu, duszności, ślinotok i silne podrażnienie skóry.
Najgroźniejszą chorobą przenoszoną przez lisy i powodującą dużą śmiertelność w populacjach tego drapieżnika jest wścieklizna. Wirus powodujący wściekliznę jest przenoszony głównie przez ugryzienie i to nie tylko na inne lisy.
Literatura:
1. Goszczyński J,. Monografia przyrodniczo łowiecka. Lis. Wyd. OIKOS Warszawa 1995
2. http://www.bractwoczarnejwody.org.pl/nowa3/lis.html
3. http://www.mary_sia.webpark.pl/LIS.htm
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Lis
5. http://www.anad.republika.pl/lis.htm
6. http://www.lowiecki.pl/biologia/lis.php
7. http://www.polowania.zw.pl/data/zwierzyna/lis.htm
karolcia_sc