MAŁA ENCYKLOPEDIA ULTURY ANTYCZNEJ
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1990
Wydanie V
Jednotomowe wydanie Małej encyklopedii kultury antycznej oparte zostało na wydaniu dwutomowym (tom I wyd. w 1958 r., tom II w 1962 r.), podjętym i -opracowanym z inicjatywy i pod redakcją Kazimierza Kumanieckiego, Kazimierza Michałowskiego i Lidii Winniczuk. W wydaniu jednotomowym (1966 r.) wprowadzono zmiany i uwagi, które postulowali recenzenci, a mianowicie: w zakresie wojskowości, realiów życia codziennego, malarstwa - Zbigniew Borkowski, w zakresie prawa - Cezary Kunderewicz, literatura greckiej - Jerzy Łanowski, sztuki antycznej - Elżbieta Makowiecka, filozofii - Władysław Seńko, literatury rzymskiej - Irena Kazik-Zawadzka, historii Grecji i Rzymu - Tadeusz Zawadzki. Ponadto hasła tomu drugiego dostosowano do uwag recenzentki tego tomu, Lidii Winniczuk.
Jedną z poważniejszych zmian, których dokonano w wydaniu jednotomowym, jest zmniejszenie ilości haseł wskutek usunięcia szeregu drobnych artykułów z dziedziny rzeźby, malarstwa a także literatury i historii. Artykuły te, dotyczące prawie nieznanych imion, nie miały żadnego znaczenia dla odbiorców Encyklopedii, stanowiąc tym samym zbyteczny balast. Usunięcie tego typu informacji pozwoliło na powiększenie objętości artykułów wymagających rozszerzenia.
W zasadzie nie uzupełniano materiału Encyklopedii nowymi hasłami poza nielicznymi, których wprowadzenie było konieczne. Rozszerzono natomiast siatkę odnośników i odsyłaczy, uwzględniając różnorodne formy pisowni imion i nazw.
Zakres i zasięg Encyklopedii pozostał więc ten sam. Znajdzie w niej czytelnik materiały dotyczące geografii i etnografii, historii politycznej, kultury materialnej, historii literatury, nauki i myśli filozoficznej, historii sztuki, prawa, mitologii i religii starożytnej Grecji i Rzymu starożytnego. Zasięg czasowy określają, z jednej strony najdawniejsze dzieje ludów zamieszkujących wybrzeża Morza Śródziemnego, z drugiej - wiek V nowej ery, tradycyjnie uznawany za końcowy ery starożytnej. Zasięg terytorialny ograniczono w zasadzie do świata śródziemnomorskiego, wykraczając na Wschód, na Północ i na Południe tylko wtedy, gdy staje się to konieczne dla pełniejszego obrazu kultury grecko-rzymskiej i dziejów grecko-rzymskiego oręża. Znajdą więc czytelnicy obok wiadomości dotyczących ludów zamieszkujących Grecję i Italię również informacje o tym, co wiedzieli starożytni o ludach słowiańskich, germańskich i celtyckich zamieszkujących w starożytności Europę wschodnią i środkową, Bałkany, Galię i Brytanię, o ludach Małej Azji i Bliskiego Wschodu, o mieszkańcach Egiptu, Etiopii i północnych wybrzeży Afryki.
Pewna część materiału Encyklopedii wykracza poza te ramy. Są to wiadomości poświęcone recepcji antyku grecko-rzymskiego w literaturze i nauce polskiej. Podano więc - w wyborze - wiadomości biograficzne o pisarzach i poetach polsko-łacińskich
6 WStęP
epoki humanizmu oraz o twórcach filologii klasycznej w Polsce i tłumaczach dzieł starożytnych.
Wreszcie nieliczną grupę stanowią artykuły poświęcone pisarzom bizantyńskim i wczesnośredniowiecznym, których dzieła stanowią źródłowe przyczynki do wiedzy o starożytności.
Treść Encyklopedii uzupełnia wybór najbardziej znanych łacińskich i greckich przysłów i sentencji.
Scharakteryzowany powyżej materiał został ujęty w hasłach ułożonych w porządku alfabetycznym. Przyjęto tu zasadę grupowania haseł wielowyrazowych pod pierwszym wyrazem, np.:
nomoteci non liquet non multa... non omnis... non plus ultra Nonae
W wielu przypadkach po wyrazie hasłowym następuje część ujęta w nawias. Zawiera ona objaśnienia etymologiczne albo oryginalną lub uboczną formę imienia.
Niektóre hasła obejmują objaśnienia kilku znaczeń. Dla oddzielenia ich ujęto poszczególne artykuły w punkty oznaczone kolejną numeracją, w hasłach biograficznych poszczególne biogramy ułożono w kolejności chronologicznej. W przypadku homonimów geograficzno-osobowych podano oddzielnie hasło geograficzne i oddzielnie osobowe (np. Nili, Nil2).
Stosowany do oznaczania informacji z zakresu mitologii kwalifikator skrótowy mit. odnosi się do punktu, który poprzedza. Używany na początku artykułu odnosi się do wszystkich punktów.
Hasła mogą wystąpić w trojakiej formie: spolszczonej, oryginalnej lub w transkrypcji.. Formy spolszczonej użyto przy imionach, nazwach i terminach przyswojonych językowi polskiemu (Cezar, Cyceron, Meander, Teodozjusz, obol, mina), zastosowano przy tym odsyłacze od form oryginalnych lub transkrybowanych. W innych przypadkach hasła występują w formie oryginalnej (łacińskie) lub transkrybowanej (greckie). Przyjęto następujące zasady transkrypcji alfabetu greckiego:
1) dwugłoski ai, ei, 01 są transkrybowane przez aj, ej, oj.
2) nagłosowe i występujące przed samogłoską jest również transkrybowane przez j.
3) samogłoski T), <n są transkrybowane (poza wyrazem hasłowym) przez e, ó.
4) spółgłoski (,, t,, q> są transkrybowane przez z, ks, f. W wyrazach i nazwach greckich oznaczone zostały miejsca akcentu znakiem nad akcentowaną samogłoską.
WYKAZ SKRÓTÓW
arab. - arabski
archit. - architektura
celt. - celtycki
demin. - deininutivum, zdrobniale
dom. - domyślnie
dop. - dopełniacz
dosł. - dosłownie
egip. - egipski
fen. - fenicki
franc. - francuski
gema. - germański
gr. - grecki
gram. - gramatyczny
l.mn. - liczba mnoga
l.p. - liczba pojedyncza
tac. - łaciński
m.in. - między innymi
med. - medium, strona -medialna
mit. - mitologia, mityczny
n.e. - nasze) ery
niem. - niemiecki
n.p.m. - nad poziomem morza
ok. - około
osk. - oskijski
p.n.e. - przed naszą erą
pocz. - początek
poi. - polski
pot. - połowa
por. - porównaj
r. - rok
syr. - syryjski
tur. - turecki
urn. - umarł
ur. - urodzony
w. - wiek
wg - według
wł., włos. - włoski
zob. - zobacz.
A
a.u.c. skrót łac. ab Urbe condita lub A.U.C. skrót anno Urbis conditae (dosł. od założenia miasta), na oznaczenie ery liczonej od założenia miasta (Rzymu). Datę tego faktu na podstawie chronologii rzymskich erudytów (Warron) przyjmuje się na r. 753 p.n.e. Oznaczenia używano tylko w literaturze, w życiu potocznym liczono czas wg konsulów.
ab ovo {lać. dosł. od jajka) powiedzenie używane przysłowiowo w znaczeniu: od samego początku. Wg jednych wyjaśnień wiąże się ono ze zwyczajem podawania na ucztach jaj na pierwsze danie (ab ovo usgue ad mala); wg innych tłumaczeń chodzi o jajo Ledy, z którego narodziła się Helena, przyczyna wojny trojańskiej.
Aba córka tyrana Cylicji Zenofanesa, panowała w cylickim mieście Olbe w drugiej poł. I w. p.n.e.
abacus zob. abakus.
Abaj starożytne miasto w Fokidzie, nad rzeką Kefisos, słynne z wyroczni i świątyni Apollina. Zniszczone w czasie wojen perskich i wojny świętej. Zachowały się ruiny świątyni Apollina.
abaks zob. abakus.
abakus (łac. abacus, gr. dbaks) 1. stół prostokątny z blatem marmurowym lub metalowym do ustawiania cennych naczyń. 2. górna część kapitelu kolumny, mająca kształt kwadratowej płyty. 3. przyrząd do liczenia zwany tabliczką Pitagorasa (mensa Pythagored), 4. stolik do gier.
Abantiades potomkowie Abasa: Akrisios i Per-seusz.
Abantowie (Abantes) starożytny szczep grecki zamieszkujący Eubeję. A. pierwotnie zajmowali Chalkidę i Eretrię. Wg Herodota część Abantów osiedliła się w Azji Mn. Nazwę szczepu wyprowadzono od miasta Abaj (zob.). Herosem-epo-nimem Abantów był Abas (zob.).
Abaris 1. wg mniemania Greków z pochodzenia Hyperborejczyk, żyjący prawdopodobnie w VI w. p.n.e., uważany za proroka i cudotwórcę. 2. mit. żołnierz z armii Tumusa, króla Rutulów, zabity przez Trojańczyka Euryalosa, występujący w Eneidzie Wergiliusza (IX. 344). 3. mit. towarzysz króla trackiego Fineusa, zabity przez Perseusza (Owidiusz, Metamorfozy V, 86).
Abas mit. król Argos, heros-eponim szczepu Abantów, syn Linkeusa i Hypermestry, ojciec Akrisiosa i Projtosa, dziad Danae, pradziad Perseusza. Zob. Akrisios.
Abdera 1. miasto w Tracji, położone między ujściem rzeki Nestos a jeziorem Bistonis, założone ok. r. 656. Wg legendy A. miał założyć Herakles na cześć swego ulubieńca Abderosa. Historycy wymieniają jako założyciela miasta Timesiosa z Klazomenaj. A. była ojczyzną słynnych filozofów: Leukipposa, Demokryta, Protagorasa i Anaksagorasa oraz poety Nikaj-netosa. Mimo to określenie "abderyta" było w starożytności synonimem głupca i tępaka. 2. miasto na południowym wybrzeżu Hiszpanii, założone przez Fenicjan, znane za czasów rzymskich z połowu tuńczyków.
abdicatio łac. 1. w terminologii rzymskiej oznacza dobrowolne wyrzeczenie się czegoś, np. spadku, wolności, przynależności do swego rodu. W prawie publicznym używano terminu a. na oznaczenie złożenia urzędu (z chwilą upływu kadencji lub przed jej upływem). 2. w prawie greckim a. oznaczała wyrzeczenie się nieposłusznego syna przez ojca (apokeryksis).
Abila, Abyla mons zob. Heraklesa słupy, Kalpe.
Abisares książę indyjski, władca tzw. Orejoj Indoj, krainy położonej na północ od państwa Porosa (zob.), z którym zawarł przymierze, aby walczyć przeciw Aleksandrowi W. Pokonany
Aborigenowie
10
Achajmenes
przez Aleksandra oddal mu hołd, dzięki czemu pozostał na tronie.
Aborigenowie (Aborigines) mityczny szczep zamieszkujący środkową Italię. Nazwa pojawia się po raz pierwszy u tragika greckiego Likofrona (IV w. p.n.e.) oraz u Katona Starszego.
Abradatas znany z Cyropedii Ksenofonta książę perskiej Suzjany; walczył najpierw po stronie króla mcdyjskiego przeciw Cyrusowi Starszemu, później przeszedł na jego stronę za namową swej żony Pantei; zginął w bitwie z wojskami króla Lidii, Krezusa, w r. 547.
Abraksas (Abrwcas, także Abrasax) wg gnos-tyka Basilejdesa (II w. n.e.) - najwyższy byt. Jego wizerunki, w postaci człowieka z głową koguta i wężami zamiast nóg, ryto na kamieniach w kształcie gemm i używano jako amuletów.
Abrasax zob. Abraksas.
Abraxas zob. Abraksas.
Abrek 1. A. Andrzej (urn. w r. 1656) profesor retoryki i poetyki w Akademii Zamojskiej, uprawiał okolicznościową poezję łacińską 2. A. Andrzej, syn poprzedniego, teolog, również profesor i rektor Akademii Zamojskiej, autor kilku łacińskich panegiryków, mów gratulacyjnych i pochwalnych.
Abronius zob. Arbronius.
Absyrtos zob. Apsyrtos.
Abydos 1. nazwa grecka starożytnego miasta egipskiego Abdżu, głównego miejsca kultu Ozy-rysa, ze słynną świątynią tego boga wzniesioną za panowania dwóch pierwszych dynastii (IV/ni tysiąclecie p.n.e.) w środku wielkiej nekropolis. Świątynię, przebudowaną w 1300- 1233 r. p.n.e. w czasach faraonów Setosa I i Ramzesa II, odkopał w r. 1859 Mariette. Wyróżniała się ona spośród innych sanktuariów egipskich podziałem na 7 kaplic; trzy z lewej były poświęcone trójcy ozyriańskiej: Ozyrysowi, Izydzie i Horu-sowi, środkowa Amonowi z Teb, dwie po prawej Ptahowi memfickiemu i Re heliopolitańskiemu, ostatnia zaś ubóstwionemu Setosowi. Świetność A., gdzie każdy ze średniozamożnych Egipcjan pragnął posiadać swą stelę grobową, przetrwała aż do epoki schyłkowej (ok. VI w. p.n.e.). Do najsłynniejszych budowli sepulkralnych tego typu należy zaliczyć cenotaf faraona Setosa I (XIX dyn.). W epoce późnoptolemejskiej A. stanowiło już tylko nic nie znaczącą wioskę z wyrocznią boga Besa, o której wzmianki znajdują się jeszcze w r. 360 (Ammianus Mareellinus). 2. w Mizji (dziś Avido), miasto starożytnej
Troady nad Hellespontem, kolonia Miletu założona w VII w. p.n.e. W A. miał być przerzucony most dla przemarszu wojsk perskich Kserk-sesa do Europy w r. 480 p.n.e. Miasto, związane przymierzem z Atenami, dzieliło ich losy. Po wojnie peloponeskiej została tam osadzona załoga wojsk spartańskich. Z A. łączy się legenda o Helle, Hero i Leandrze (zob.).
Acca Lareotia mit. bogini rzymska, której coroczne święto Larentalia obchodzono 23 grudnia. Wg jednych źródeł miała być ona matką Larów, inne identyfikowały ją z żoną pasterza Faustulusa, która wyratowała i wykarmiła Romulusa i Remusa.
accessio łac. w prawie rzymskim pierwotny sposób nabycia własności wskutek przyłączenia rzeczy ubocznej do rzeczy głównej będącej już własnością nabywcy. Tak np. wzniesiony na cudzym gruncie budynek staje się własnością właściciela gruntu.
Accius zob. Akcjusz.
acciamatio łac. okrzyk wyrażający uznanie, radość, powinszowanie itd., połączony zwykle z oklaskami, np. przy zaślubinach: Talassio lub 10 Hymen Hymenaee', podczas triumfu: w trium-phe; w czasie przemowy mówców: bene, festive, praeclare i in. Przez a. żołnierze wyrażali swoją radość z wyboru nowego imperatora, obywatele z racji wydania nowych ustaw, a. wznoszono w teatrze na cześć przybywających tam wybitnych ludzi, w okresie cesarstwa z reguły - przy wyjściu cesarza z teatru. A. stanowić mogła również oznakę niezadowolenia.
acerra łac. 1. skrzyneczka z brązu lub marmuru, w której przechowywano kadzidło do ofiar. 2. ołtarzyk przenośny stawiany przy umarłym lub noszony podczas pogrzebów.
Acerrae 1. miasto w Kampanii nad rzeką Cianis, założone przez Etrusków, zdobyte i zburzone przez Hannibala, odbudowane przez Augusta jako kolonia wojskowa. 2. miasto w północnej Italii nad rzeką Addua, ważny punkt strategiczny, wspominany przez Polibiusza, Stra-bona i in.
Achaja kraina leżąca w północnej części Peloponezu, nad Zatoką Koryncką. Po zdobyciu przez Rzymian w r. 146 p.n.e. stała się prowincją rzymską, przy czym cała Grecja otrzymała urzędową nazwę Achaea. W r. 26 p.n.e. utworzono z Achai osobną prowincję, rządzoną przez prokonsula, z siedzibą w Koryncie.
Achajmenes (łac. Achaemenes) wg tradycji
Achajos
11
Acheloos
greckiej i perskiej eponim dynastii panującej w wielkiej monarchii perskiej do r. 550 - 332, zwanej stąd monarchią Achemenidów.
Achajos mit. założyciel szczepu Achajów i jego heros-eponim, wg jednych wersji syn Zeusa i Pytii, wg innych - królewny ateńskiej Kreuzy i jej męża Ksutosa.
Achajowie (gr. Achajój) jedno z głównych plemion greckich, które na przełomie III i II tysiąclecia zajęło Tesalię, podbijając miejscowych Pelazgów. Za swego herosa-eponima uważali oni Achajosa. W poł. XVIII w. p.n.e. A. podbijają Kretę, która jednak podnosi się z upadku i dopiero w r. 1400 ulega drugiemu najazdowi i ostatecznemu podbojowi achajskiemu. Również w n tysiącleciu p.n.e. A. podbijają Peloponez i tworzą w Argolidzie ośrodek kultury mykeńskiej, z miastem Mykenami jako stolicą władców mykeńskich. W tworzeniu tej kultury niemałą rolę odegrali artyści i rzemieślnicy kreteńscy, których A. przywieźli ze sobą z Krety po podboju tej wyspy. Dlatego kultura mykeńska rozwijała się pod silnym wpływem kultury minojskiej (zob. egejska kultura), zachowując jednak pewne cechy odrębne, zwłaszcza cechy surowości i siły, w odróżnieniu od wyrafinowanej i subtelnej kul-' tury kreteńskiej. W przeciwieństwie do panujących na morzu i czujących się bezpiecznie na wyspie Kreteńczyków A. wznoszą potężne zamki warowne jako zabezpieczenie przed najazdem z północy i buntem podbitej ludności. Dla zdobycia niewolników podejmują dalekie wyprawy wojenne oraz zakładają szereg kolonii, przede wszystkim na Cyprze i w Pamfilii, o czym świadczą teksty hetyckie z Boghazkój i teksty egipskie pochodzące z XIII w. p.n.e. Świadectwem dalekich wypraw zdobywczych A. w XII w. p.n.e. są wiadomości o Troi podane przez uczonych greckich. Badania archeologiczne potwierdzają również przekazy tekstowe o rozszerzaniu się zasięgu kultury mykeńskiej, czemu kładzie kres na przełomie XII i XI w. p.n.e. najazd nowych plemion greckich, znany w historii pod nazwą wędrówki Dorów.
Achajski Związek jedna z dwóch głównych sił politycznych (obok Związku Bielskiego) w Grecji okresu hellenizmu. Utworzona w r. 280 federacja czterech miast-państw w północnej części Peloponezu objęła w ciągu następnego stulecia niemal cały półwysep. Związek prowadził wspólną politykę zagraniczną, którą kierowali naczelny wódz (strateg) wyposażony w wielką władzę oraz kolegium tzw. demiurgów, wybieranych corocznie. Wybór władz, podobnie jak rozstrzyganie najważniejszych spraw politycznych, należały do dwóch zgromadzeń, synkletos i synodos - jedno przynajmniej z tych zgromadzeń miało charakter reprezentacji wszystkich miast członkowskich. Z. A. nie posiadał stałej stolicy, bo było to sprzeczne z zasadą równości członków, zgromadzenia odbywały się przy sanktuarium Zeusa Amarios koło Ajgion. Władze Związku nie mieszały się w zasadzie do wewnętrznych spraw miast, jednakże warstwy posiadające w poszczególnych miastach-państwach miały w organizacji Związku oparcie przeciw ruchom warstw uboższych i próbom przewrotu demokratycznego. Do największego znaczenia doszedł Z. A. w latach 251 - 224, kiedy to pod wodzą Aratosa z Sikionu usunął kontrolę macedońską z Peloponezu. Sam jednak Aratos, zagrożony przez Kleomenesa III, inicjatora reform społecznych w Sparcie, przywołał z powrotem Macedończyków na Peloponez i z ich pomocą pokonał Kleomenesa w r. 222. Współpraca z Macedonią trwała do r. 198, tj. do chwili gdy Z.A. zawarł sojusz z Rzymem. Sojusz ten pozwolił początkowo na przyłączenie do Związku Sparty i Mes-senii, ale po kilkunastu latach ukazał ujemne strony - absolutną zależność od "sprzymierzeńca". Próby samodzielniejszej polityki spotkały się z represjami rzymskimi w r. 167. W dwadzieścia lat później Z. A. po nieudanym powstaniu przestał istnieć; moment ten uważa się za koniec niepodległości Grecji.
Acharny (gr. Acharndj) najbardziej zaludniony dem (gmina) attycki, na pn. od Aten, w okolicy obfitującej w winnice i drzewa oliwkowe; ludność zajmowała się jednak przede wszystkim wypalaniem węgla drzewnego.
Achates1 towarzysz Eneasza, występujący w Eneidzie; wierność jego stała aę przysłowiowa.
Achates2 rzeka w zachodniej Sycylii, w okolicach Selinuntu.
Acheloos1 dziś Aspropotamos, jedna z największych rzek Grecji oddzielająca Akamanię od Etolii; bierze początek w Epirze w górach Pindos, wpada do Morza Jońskiego. Wiele innych rzek greckich nosiło tę samą nazwę; być może pierwotnie wyraz ten oznaczał żywioł płynącej wody.
Acheloos2 mit. bóstwo rzeczne, syn Okeanosa i Tetydy, król rzek, czczony w całej Grecji jako
Acheron
12
acta
uosobienie płynącej wody. Wg Hezjodajest ojcem rzek.
Acheron l 1. rzeka w Epirze biorąca początek w Dodonie, płynie pomiędzy skałami i kilkakrotnie wpływa pod ziemię. 2. lewy dopływ rzeki Alfejos w Elidzie. 3. rzeka w Bruttium, niedaleko Pandozji.
Acheron2 mit. 1. legendarna rzeka w Hadesie, z dopływami Perifiegeton i Kokytos. U późniejszych pisarzy nazwa A. używana jako synonim świata podziemnego. 2. syn Słońca i Ziemi;
zamieniony w rzekę dostarczał wody Tytanom walczącym z Zeusem.
Acherusia palus dziś Lago Fusaro; błotniste jezioro w pobliżu Cumae w Kampanii, uważane za jedno z wejść do świata podziemnego.
Achillas dostojnik wojskowy króla egipskiego, Ptolemeusza Dionizjosa; doradził skrytobójcze zamordowanie Pompejusza, walczył w wojnie aleksandryjskiej z Cezarem, zginął w r. 47 p.n.e.
Achilles (gr. Achilleus) mit. pierwotnie bóstwo rzeczne, w mitach późniejszych syn Peleusa i bogini morskiej, Tetydy. Młodzieńczy, nieustraszony wódz Mynnidonów jest jednym z głównych bohaterów Iliady. Matka kąpała go w niemowlęctwie w wodach Styksu, dzięki czemu ciało jego z wyjątkiem pięty, za którą trzymała go w czasie kąpieli, stało się odporne na wszystkie ciosy. W to właśnie miejsce został trafiony śmiertelnie strzałą Parysa, skierowaną przez Apollina;
stąd pięta Achillesa, przenośnie słaba strona.
Achilles (Achilleus) Tatios (Tacjusz) pisarz rodem z Aleksandrii, żyjący zapewne na początku III w. n.e., autor powieści Ta kata Leukippen kaj Klejtofonta (Przygody Leukippy i Klejtofonta), która jest, jak się zdaje, ostatnim w Grecji dziełem literackim tego rodzaju. Na uwagę zasługuje fakt, że powieść dzieje się współcześnie i zawiera wiele elementów obyczajowych, komicznych i parodystycznych.
Achiyi Achiwi, zlatynizowana forma nazwy Achajów (Achafof), używana przez pisarzy łacińskich.
Achradina wschodnia część miasta Syrakuz z agorą, świątynią Zeusa Olimpijskiego, palestrą i gimnazjonem. W prytanejonie stał posąg Safony. W południowej części skalistego tarasu były kamieniołomy. Tu Archimedes (zob.) bronił miasta obleganego przez Marcellusa. W czasach późniejszych między agorą a kamieniołami znajdowały się katakumby chrześcijańskie.
acies łac. szyk bojowy konsularnej armii
rzymskiej, ustalony w swej klasycznej formie w okresie drugiej wojny samnickiej (328 - 304 r. p.n.e); a. triplex polegała na tym, że legion ustawiano w trzech następujących po sobie liniach: w pierwszej stało 10 manipulów złożonych z młodych żołnierzy, do 24 lat (hastati od huśta - włócznia); 10 manipułów drugiej linii, złożonych z żołnierzy w wieku lat 24-30 (prin-cipes), kryło wolne odstępy między manipulami linii poprzedniej; trzecia linia, złożona z najstarszych roczników (triarii), kryła odstępy między manipułami linii drugiej. Bitwę rozpoczynali lekkozbrojni przydzieleni po 40 do każdego ma-nipułu, którzy zarzucali nieprzyjaciół oszczepami. Po ich wycofaniu się ruszali do natarcia hastati, następnie w razie potrzeby principes; triarii walczyli tylko w najgroźniejszych sytuacjach;
stąd pochodzi powiedzenie res ad triarios venit (zob.).
Acilli ród plebejski, którego członkowie wymienieni są po raz pierwszy w III w. p.n.e. 1. Lucius Acilius, prawnik rzymski z II w. p.n.e., rówieśnik Katona Starszego. 2. Caius A., anna-lista rzymski z II w. p.n.e., piszący po grecku. 3. Maniius A. Glabrio, konsul z r. 190 p.n.e., zwycięzca króla Syrii Antiocha w bitwie pod Termopilami, autor reformy kalendarza w r. 191 p.n.e.
Acis zob. Akis.
Acoetes zob. Akojtes.
Acro Helenius zob. Helenius Akra.
Acroceraunia zob. Akrokeraunia.
acta łac. 1. rozporządzenia i rozstrzygnięcia urzędników, protokoły ważnych aktów państwowych, municypalnych i kolegiów kapłańskich lub zarządzenia namiestników prowincji. 2. a. militaria, protokoły i dokumenty administracyjne większych jednostek wojskowych. 3. a. senatus (commentarii senatus), protokoły z posiedzeń senatu i jego rozstrzygnięcia. Cezar w r. 59 p.n.e. zarządził regularne protokołowanie posiedzeń i publikowanie protokołów. August zniósł to ostatnie zarządzenie. W okresie cesarstwa protokoły takie sporządzał zaufany cesarza, tzw. cu-rator actorum senatus. 4. a. urbis (populi diurna a;
a. populi) dziennik miasta Rzymu, od r. 59 p.n.e. wystawiany na widok publiczny. Zawierał ważne wiadomości społeczne i polityczne. 5. a. principis, postanowienia i rozporządzenia cesarza ułożone w formie protokołów. 6. a. ordinis, rodzaj dziennika czynności (commentarius cotidianus) władz municypalnych. 7. a. triumphorum, sprawozdanie
Actaeon
13
adoptfo
wojskowe i polityczne wodza odbywającego triumf, składane przez niego na piśmie lub ustnie na zebraniu publicznym, contw. 8. a. nazywano także wszelkie dokumenty w procesie sądowym.
Actaeon zob. Akteon.
Acte zob. Akte.
actio łac. 1. każda czynność prawna ważna wg prawa cywilnego, w szczególności skarga prywatna. W rzymskim prawie prywatnym actiones (skargi) dzieliły się m.in. na: a) cwiles, w których roszczenie powoda było oparte na prawie cywilnym - i honorariae, w których roszczenie powoda było oparte na prawie pretor-skim lub edylskim; b) pmatae, które chroniły interesy prywatne jednostki - i populares, które mógł wnosić każdy obywatel działając w interesie publicznym; c) stricti iuris i bonae f idei w zależności od tego, czy sędzia przy rozstrzyganiu sporu obowiązany był brać pod uwagę tylko to, co było podane w formułce procesowej, czy też miał rozstrzygnąć spór zgodnie z zasadami dobrej wiary. 2. formułka prawna wymawiana przez strony przy wszczęciu procesu. legisakcyjnego lub przy innych czynnościach prawnych w okresie starego prawa rzymskiego;
formułki takie, actiones, sporządzali prawnicy rzymscy dla postępowania spornego oraz dla wszelkich czynności prawnych. Zbiory takich formułek pod nazwą Actiones należały do najstarszych rzymskich dzieł prawniczych.
Actimn zob. Akcjum.
ad Kalendas Graecas zob. Kalendy.
Adamas 1. mit. Trojańczyk, syn Azjosa, zabity przez Merionesa; postać z Iliady Homera. 2. syn Adamasa, rzeźbiarz ateński z n w. p.n.e., brat rzeźbiarzy Dionizodora i Moschiona; zob. Moschion.
Admet (gr. Admetos) mit. syn Feresa i Klimeny, król Ferai w Tesalii. Apollo, ukarany przez Zeusa za zabójstwo Cyklopa, służył u niego przez jakiś czas jako niewolnik. A. brał udział w łowach kalidońskich i w wyprawie Argonautów. Poślubił Aikestis (zob.), córkę Peliasa, dzięki pomocy Apollina, który wypełnił za niego postawione przez Peliasa warunki, mianowicie zaprzągł lwa i dzika do wozu ojca Aikestis. Na swym weselu A. obraził Artemidę, która za karę wpuściła do jego ślubnej komnaty węże, lecz Apollo wyjednał mu przebaczenie bogini, tak jak wyjednał mu u Mojr przedłużenie życia pod warunkiem, że ktoś inny zgodzi się dobrowolnie umrzeć za niego. Ofiarę tę spełniła Aikestis. Postać A. stała
się przysłowiowa jako wcielenie gościnności, a miłość A. i Aikestis stanowią wzór miłości małżeńskiej.
Adonis mit. piękny młodzieniec, myśliwy, syn Kinyrasa i jego córki Smymy (lub Mirry);
wg innych wersji syn Thejasa i Smymy lub Fojniksa i Alfesibei. Kochanek Afrodyty. Podczas polowania A. został rozszarpany przez dzika. Afrodyta polała krew kochanka nektarem i zamieniła ją w kwiat anemonu. Wg innego mitu Zeus na prośbę Afrodyty zgodził się, żeby A. przebywał pół roku w Hadesie, drugie pół roku przy Afrodycie. Wg mitu syryjskiego A. był kochankiem Afrodyty Astarte podczas pięknych dni wiosny, w lecie zaś umierał z nadmiaru miłości i odradzał się w czasie następnej wiosny. Na jego cześć obchodzono ośmiodniowe święto wiosny Adonie. Przez pierwsze 4 dni opłakiwano jego śmierć nad grobem, w którym leżał drewniany posąg A., a przez następne 4 dni obnoszono jego posągi głosząc odrodzenie młodzieńca. W Atenach przedstawiano A. z Afrodytą na purpurowym łożu wśród kwiatów, owoców, ptaków i zwierząt jako obraz wdzięku i rozkoszy. W domach ustawiano ogródki Adonisa, wazoniki z roślinami, które szybko wschodzą i szybko więdną - symbol przemijającej milęści. A. jest bohaterem IV sielanki Teokryta.
Adonius (yersus) krótki wiersz, złożony z-daktyla i trocheja -s-^-i^'-'- o, nazwa pochodzi od imienia Adonisa, gdyż inwokacje śpiewane na jego cześć składały się z tych rytmów. Po raz pierwszy versus A. pojawia się w poezji lesbij-skiej jako klauzula strofy safickiej, Pindar i tragicy używali go jako składnika strof bardziej skomplikowanych. Katullus, Horacy i Seneka używali go również jako klauzuli w strofie safickiej.
adoptio łac. przysposobienie, adoptowanie osoby pozostającej pod czyjąś władzą ojcowską;
w Rzymie miało na celu przedłużenie rodu w wypadku braku potomstwa. Było to ważne zarówno ze względu na kontynuowanie domowego kultu, jak i dziedziczenie majątku rodzinnego. Początkowo adoptowano tylko mężczyzn, gdyż kobiety nie mogły spełniać czynności kultowych; wiek adoptowanego był obojętny. Adoptowany miał takie same prawa i obowiązki jak filius familias. W czasach poklasycznych dopuszczono adoptowanie kobiet i wprowadzono zasadę, że adoptujący musi być co najmniej o osiemnaście lat starszy od adoptowanego oraz
Adramyttfon
14
Aelli
ze zupełne odseparowanie adoptowanego od jego właściwej rodziny nie jest konieczne. Przysposobienie osoby nie pozostającej pod władzą ojcowską (osoby sui iwts) nazywano adrogatio;
odbywało się ono pod kontrolą państwa.
Adramyttion miasto w Mizji, w Azji Mniejszej, zbudowane przez brata króla Krezusa, Adra-mysa. W r. 422 p.n.e. Ateńczycy osiedlili tu wygnanych z ojczyzny Delijczyków. Za czasów rzymskich miasto było siedzibą comentus iiin-dicus. Ruiny miasta nie zachowane.
Adranum (Hadranum) dziś Adrano, do r. 1929 Ademo; starożytne miasto na Sycylii, w pobliżu Etny, założone w V w. p.n.e. przez Dionizjosa;
w r. 345 p.n.e. Timoleon z Koryntu wezwany przez Syrakuzańczyków zwyciężył tutaj Hiketasa (zob.), wspomaganego przez Kartagińczyków.
Adrastos 1. mit. syn Talaosa i Lizymachy, król Argos, którego córka Argia poślubiła Polinejkesa wypędzonego przez swego brata z Teb. Za namową zięcia A. zorganizował wyprawę siedmiu wodzów przeciw Tebom, zakończoną klęską i śmiercią wszystkich wodzów z wyjątkiem A; którego ocalił cudowny rumak Arion. Po dziesięciu latach A. ponowił wyprawę stając do walki z 7 synami poległych wodzów (wyprawa epigonów). Teby zdobyto, lecz A., utraciwszy w bitwie syna, zmarł w drodze powrotnej ze zgryzoty. Kult A. uprawiano w wielu miastach greckich, jak: Argos, Kolonos, Megara, Sikion i in. 2. A. z Afrodyzji filozof perypatetyczny z II w. n.e., badacz i komentator dzieł Platona, Arystotelesa i Teofrasta.
Adria (Hadria, Atria) 1. starożytne miasto założone przez Etrusków w VI w. p.n.e. między rzekami Padem i Adygą; dało ono imię Morzu Adriatyckiemu. W II w. p.n.e. stało się kolonią rzymską. 2. dziś Atri; miasto w Picenum nad rzeką Vomanus, ojczyzna rodu cesarza Ha-driana.
Adrumetum (Hadrumetum) dziś Susa; miasto założone przez Fenicjan na pomocnym wybrzeżu Afryki, na południowy wschód od Kartaginy;
za czasów cesarza Trajana staje się kolonią rzymską, stolicą prowincji Byzacium (zob.). Znalezione na terenie A. tabliczki ołowiane z formułami magicznymi, liczne figurki terakotowe i mozaiki, wśród których znajduje się portret Wergiliusza, przechowywane są w muzeum w Bardo.
adsertor łac. obywatel występujący w procesie prywatnym o wolność w. obronie człowieka
wolnego, którego windykowano jako niewolnika (adsertor libertatis).
Aduataca miasto w Gallia Belgica, w kraju Eburonów.
Aduatukowie (Aduatuci, Aduatici) szczep mieszkający w Gallia Belgica nad rzeką Mozą, wywodzący się od Cymbrów i Teutonów.
adrocatus łac. doradca prawny; w czasach republikańskich udzielał bez wynagrodzenia zainteresowanej stronie porad prawnych przed wszczęciem procesu i w trakcie procesu. W okresie cesarstwa a. występował także jako mówca sądowy i mógł pobierać wynagrodzenie. Nazywano a. również patronus causae.
adyton gr. pomieszczenie, do którego nie ma dostępu; najbardziej ukryta część sanktuarium (wnętrze świątyni, gaju świętego lub groty), dostępna tylko kapłanom lub osobom, które przeszły przez obrzęd oczyszczenia.
Aeacus zob. Ajakos.
aedicula iac. 1. mała świątynia, kapliczka. 2. model terakotowy świątyni o charakterze wotywnym. 3. nisza w ścianie domu dla ustawienia posągu boga lub podobizny zmarłego przodka.
aediiis zob. edyl.
Aedui zob. Eduowie..
Aegaeon zob. Ajgajon.
Aegaeum marę zob. Egejskie Morze.
Aegates insulae zob. Egackie Wyspy.
Aegeus zob. Ajgeus.
Aegipan zob. Ajgipan.
Aegina zob. Egina.
Aegisthus zob. Ajgistos.
Aegium zob. Ajgion.
Aegos-Potamos zob. Ajgospotanwj.
Aegusa zob. Egackie Wyspy.
Aegyptus zob. Ajgyptos, Egipt.
Aelia Capitolina miasto zbudowane w r. 130 n.e. przez cesarza Hadriana na miejscu zburzonej Jerozolimy, ze świątynią Jowisza Kapitolińskiego, podległe stolicy Palestyny, Cezarei.
Aelianus zob. Elian.
Aelii Eliusze, rzymski ród plebejski, którego poszczególne gałęzie z przydomkami: Łamią, Paetus, Tubero i in. wcześnie doszły w Rzymie do wielkiego znaczenia, 1. Lucius Aelius Stiio Praeconinus, żył na przełomie II i I w. p.n.e., uczony gramatyk rzymski i znawca retoryki, jeden z nauczycieli Cycerona, pierwszy rzymski filolog; zajmował się Plautem i kwestią autentyczności jego sztuk, objaśniał tekst dwunastu tablic, pieśń kultową Saliów, stare księgi pon-
-n-J -si :unB3S Biaiq-"ni^S ^Wl 'Bipopuy SIOIJ AO^AzoKpo-g tooułod z (^zSpA»z '-a-u-d Ogl -.i A ropJd 'snuiSa-y •y snpiiJ •(?i :iiii8a-g Bron - •(Brawg) ii/Ąapy i ...
leopardg