Działy pedagogiki specjalnej cz. 1
M. Grzegorzewska podaje klasyfikację niepełnosprawności z punktu widzenia potrzeb praktycznych w szkolnictwie – biorąc za punkt wyjścia stopień upośledzenia lub upośledzenia sprzężone. Zgodnie z tą klasyfikacją w skład pedagogiki specjalnej wchodzi pięć działów. Pierwszy z nich to oligofrenopedagogika, która dotyczy osób upośledzonych umysłowo. Osobami z uszkodzonym słuchem zajmuje się drugi dział, którym jest surdopedagogika. Kolejnymi działami pedagogiki specjalnej są: tyflopedagogika, dotycząca osób o uszkodzonym wzroku i pedagogika resocjalizacyjna, która zajmuje się osobami o zaburzonym zachowaniu na tle czynników organicznych i środowiskowych. Ostatnim, szóstym, działem pedagogiki specjalnej jest pedagogika terapeutyczna, dotycząca osób z dysfunkcją narządu ruchu i przewlekle chorych.
W polskiej pedagogice specjalnej ukształtowały się - jak twierdzi A. Hulek (1989, s. 21) przez dodawanie kolejnych kategorii dzieci upośledzonych - następujące subdyscypliny funkcjonujące w uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych:
1. Logopedia - obejmująca teorię i praktykę rehabilitacji mowy,
2. Oligofrenopedagogika - traktująca o teoretycznych i metodycznych aspektach kształcenia (rehabilitacji) osób upośledzonych umysłowo,
3. Pedagogika korekcyjna - zajmująca się badaniami, stymulacją i terapią dzieci z mikrozaburzeniami rozwojowymi,
4. Pedagogika resocjalizacyjna - obejmująca teoretyczne i metodyczne zagadnienia postępowania resocjalizacyjnego,
5. Pedagogika terapeutyczna - traktująca o teoretycznych i metodycznych problemach pracy pedagogicznej z osobami chorymi.
6. Praca socjalna - ukierunkowana na instytucjonalną i środowiskową rehabilitację i funkcjonowanie osób niepełnosprawnych,
7. Surdopedagogika - zajmująca się teoretycznymi i metodycznymi zagadnieniami rehabilitacji osób niesłyszących i słabo słyszących,
8. Tyflopedagogika - obejmująca teoretyczne i metodyczne problemy rehabilitacji osób niewidzących i słabo widzących.
Ostatnimi laty do tej listy dodano:
9. Pedagogikę dziecka zdolnego
I. Tyflopedagogika - pedagogika osób niewidomych i słabowidzących
Tyflopedagogika (gr. typhlós ‘niewidomy’ + gr. paidagogiké) to dział pedagogiki specjalnej zajmujący się nauczaniem i wychowywaniem dzieci niewidomych i niedowidzących. Tyflopedagogika za swój przedmiot działalności uznaje badania i wdrożenia dotyczące rozwoju kompetencji życiowych osób niewidomych, umożliwiających życie i działanie w świecie skonstruowanym według możliwości widzących. Obok wielu problemów wspólnych dla różnych grup niepełnosprawnych tyflopedagogika podejmuje badania dotyczące problemów swoistych, wynikających zwłaszcza z faktu uszkodzenia szczególnie ważnego narządu - wzroku.
1. Budowa i działanie narządu wzroku
Zdolność układu nerwowego do odbierania bodźców świetlnych i przetwarzania ich w mózgu na wrażenia wzrokowe jest określana jako zmysł wzroku. Anatomiczną postacią tego zmysłu jest narząd wzroku, który składa się z gałki ocznej, aparatu ochronnego i aparatu ruchowego oka oraz połączeń nerwowych siatkówki oka ze strukturami mózgu.
Percepcja wzrokowa jest zdolnością rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych oraz umiejętnością ich interpretowania. Zmysł wzroku spełnia zatem szczególną rolę w rozwoju procesów poznawanych i w nabywaniu przez człowieka doświadczeń. Odpowiedni poziom rozwoju percepcji wzrokowej umożliwia łączenie, spostrzeganie i właściwe interpretowanie poprzez obserwację, doświadczenie i działanie. Dokładność spostrzegania rozwija się wraz z człowiekiem i przechodzi przez kolejne etapy od spostrzegania globalnego, przypadkowego, poprzez zamierzone, ukierunkowane, aż do analitycznego. Percepcja wzrokowa jest więc zdolnością spostrzegania i rozpoznawania rzeczywistości, umiejętności jej interpretowania, a także rozróżniania abstrakcyjnych symboli graficznych (dowolne i konkretne układy liniowe, figury geometryczne, obrazy struktur graficznych słyszanych dźwięków i znaków umownych).
Slajd 7
Niezbędnym warunkiem prawidłowego przebiegu tego procesu jest bowiem pełnowartościowy pod względem anatomicznym i funkcjonalnie sprawny analizator wzrokowy. W jego skład wchodzą:
1. receptor (siatkówka oka), czyli wiązka wyspecjalizowanych zakończeń nerwowych odpowiednio wrażliwych i czułych na działanie określonych bodźców,
2. nerwowa droga doprowadzająca (nerw wzrokowy)
3. korowa część analizatora, w której dokonuje się odzwierciedlenie prostych bodźców, a także analiza i synteza, dzięki którym jest możliwe odzwierciedlenie w świadomości cech postrzeganych przedmiotów oraz całych przedmiotów i ich znaczenia.
Na skutek zadziałania negatywnych czynników wewnętrznych (genetycznych, wrodzonych, chorobowych) lub zewnętrznych (urazów) może wystąpić różnego rodzaju uszkodzenie wzroku. Trwała dysfunkcja wzroku, inaczej zwana jego uszkodzeniem, jest to wada jego struktury anatomicznej i czynności w stosunku do stanu normalnego. Uszkodzenie może występować w różnym stopniu i zakresie albo nawet dotyczyć wszystkich czynności narządu wzroku.
2. Przyczyny dysfunkcji narządu wzroku
Slajd 8
Każdy rodzaj czynności narządu wzroku może ulec uszkodzeniu na skutek zadziałania negatywnych czynników wewnętrznych (genetycznych, wrodzonych, chorobowych) lub zewnętrznych (urazów), zwanych przyczynami uszkodzenia wzroku” (J. Sowa, 1998, s. 157). Z. Sękowska (2001) do podanych wyżej przyczyn utraty lub znacznego uszkodzenia wzroku dodaje jeszcze: uszkodzenia okołoporodowe, choroby zakaźne przebiegające z wysoką temperaturą oraz nowotwory, zatrucia, cukrzyca, urazy termiczne i chemiczne, awitaminoza, zmiany starcze.
Niedowidzenie może być następstwem wielu chorób, powodujących między innymi uszkodzenie siatkówki i/lub nerwu wzrokowego, co uniemożliwia lub zaburza percepcję i przewodzenie bodźców wzrokowych. Wśród przyczyn znacznego uszkodzenia wzroku wymienia się zapalenie głębokie rogówki spowodowane kiłą wrodzoną. Powoduje ono trwałe zbliznowacenie rogówki, jej zmętnienie, a w konsekwencji znaczne lub całkowite upośledzenie wzroku. Inną przyczyną może być ubytek wrodzony tęczówki, naczyniówki, soczewki, nerwu wzrokowego, zwyrodnienie siatkówki czy zapalenie rzeżączkowe (Z. Sękowska, 2001).
Przyczyny uszkodzenia wzroku mogą mieć zarówno podłoże wrodzone jak i nabyte. Występowanie w jednej rodzinie kilku przypadków uszkodzenia bądź braku wzroku w kilku pokoleniach jest oznaką, iż przyczyna uszkodzenia uwarunkowana jest genetycznie i przekazywana dziedzicznie. Duża liczba zarówno dzieci jak i młodzieży uszkadza swój wzrok wskutek urazów mechanicznych. Różnego rodzaju zdarzenia losowe są częstym powodem niedowidzenia.
Do chorób ogólnych, powodujących uszkodzenie analizatora wzrokowego można zaliczyć dobrze wszystkim znaną ospę oraz takie choroby, jak: zapalenie opon mózgowych i mózgu, szkarlatyna, zwyrodnienie siatkówki, choroby tropikalne, a niekiedy gościec. Wszystkie te choroby i przyczyny mogą spowodować trwałe uszkodzenie wzroku, zwane także defektem wzroku. „Uszkodzenie może przyjąć różny zakres i stopień, to znaczy, że może dotyczyć niektórych lub wszystkich czynności narządu wzroku i to w różnym stopniu. Każde uszkodzenie powoduje obniżenie sprawności jego funkcjonowania” (J. Sowa, 1998, s. 156). Jednak uszkodzenie widzenia centralnego i widzenia obwodowego są najistotniejsze, gdyż te rodzaje widzenia są najważniejszymi czynnościami wzrokowymi.
Uszkodzenie widzenia centralnego to stan, gdy człowiek nie widzi przedmiotów o określonej wielkości z odległości, z jakiej widzi oko miarowe. Jest ono obniżeniem ostrości wzroku, które objawia się tym, iż oko przy maksymalnym zbliżeniu nie potrafi rozróżnić dwóch punktów (widzi je jako jeden zlewający się i niewyraźny punkt) lub ich w ogóle nie widzi (J. Sowa, 1998).
Slajd 9
Natomiast zaburzenie widzenia obwodowego jest ograniczeniem i ubytkiem pola widzenia.
Obok widzenia centralnego i obwodowego zaburzeniu ulec może także: widzenie barw, widzenie stereoskopowe i widzenie nocne. Zaburzenie widzenia barw to inaczej ślepota na barwy, natomiast zaburzenie widzenia stereoskopowego to niemożliwość dostrzegania głębi i prespektywy. Problemy z adaptacją do widzenia w słabych warunkach świetlnych świadczą o zaburzeniu widzenia nocnego (Z. Sękowska, 2001).
Powstawaniu wad wzroku można zapobiegać. Oczywiście nie jest to możliwe w pełni, lecz tylko w pewnym stopniu. Jedną z form zapobiegania uszkodzeniom wzroku u wcześniaków, przebywających w inkubatorach, jest regulowanie warunków tlenowych, by nie powodowały one wad narządu wzroku. „Przeciwdziała się niedożywieniu i zatruciom oraz chorobom kobiet ciężarnych, aby nie zakłócać prawidłowego rozwoju dziecka w okresie prenatalnym, a zwłaszcza w pierwszych tygodniach ciąży”. Odradza się również zawierania związków małżeńskich przez osoby, u których w rodzinie występuje ślepota dziedziczna. Te i wiele innych środków profilaktycznych zmniejsza liczbę osób niedowidzących.
3. Klasyfikacja uszkodzeń wzroku
Slajd 10
Podział i definicja Światowej Organizacji Zdrowia opiera się na kryteriach medycznych, na uszkodzeniu podstawowych czynności wzrokowych, a więc osłabieniu ostrości wzroku i zaburzeniu pola widzenia. Zgodnie z tymi kryteriami:
1. Osobami niewidomymi są:
· osoby całkowicie niewidome - ostrość wzroku 0,00,
· osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05, a więc osoby ze ślepotą umiarkowaną lub słabowzrocznością głęboką,
· osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20 stopni, niezależnie od ostrości wzroku (może być wyższa niż 0,05).
2. Osobami słabowidzącymi są osoby, u których ostrość wzroku wynosi od 0,05 do 0,3, a w znaczeniu szerokim do słabowidzących zalicza się także osoby ze słabowzrocznością głęboką, zaliczone do osób niewidomych.
Slajd 11
Pedagogika specjalna wyróżniła osoby:
1. niewidome,
2. szczątkowo widzące,
3. słabowidzące.
Do grupy niewidomych zalicza się dzieci, które nic nie widzą, co powoduje niemożność korzystania z wrażeń wzrokowych. Dzieci szczątkowo widzące - spostrzegają przedmioty, a właściwie zarysy ich kształtów oraz ruch; mogą mieć także możliwości różnicowania barw oraz wzrokowej orientacji przestrzennej. Dzieci słabowidzące - mogą odróżnić czarne znaki wysokości 3cm, które osoby z normalną ostrością wzroku rozpoznają z odległości 20m.
Definicja ślepoty opracowana przez PZN
1. Do niewidomych zaliczamy dzieci i dorosłych, którzy nie widzą od urodzenia, albo od wczesnego dzieciństwa tak, że nie pamiętają żadnych wrażeń wzrokowych.2. Do ociemniałych zalicza się wszystkich, którzy widzieli, lecz potem utracili wzrok:a) nagle, np. w czasie wojny, przy pracy, w wyniku zdarzeń losowych w życiub) stopniowo, np. wskutek chorób przewlekłych, nie przestrzegania BHP, następstwa wypadków.3. Do szczątkowo widzących zalicza się ludzi, którzy mają znaczną, lecz nie całkowitą utratę wzroku:a) odróżniają jedynie światło od ciemności i nie mogą poprawić widzenia szkłamib) z odległości 1m. rozpoznają zarys słupa, ludzi, drzew; nie mogą jednak nawet przy zastosowaniu szkieł korekcyjnych posługiwać się wzrokiem przy zabawie (dzieci), nauce, pracy. Mają ograniczone pola widzenia np. patrzą jak przez mały otwór.
Slajd 12
Obecnie polska terminologia pedagogiczna rozróżnia dwie grupy dzieci:
1. niewidome, które na skutek braku wzroku posługują się pismem punktowym Braille'a;
2. słabowidzące, które mogą posługiwać się słowem drukowanym.
3. Konsekwencje zaburzeń wzroku
Slajd 13
Uszkodzenie wzroku może wiązać się z wieloma trudnościami, przejawiającymi się w sferze osobowościowej, rodzinnej, kontaktów społecznych lub zajęciowej (J. Konarska, A. Naklicka, 1991). Wada wzroku bez wątpienia nie jest najbardziej uciążliwą niepełnosprawnością, powoduje jednak bardzo rozległe ograniczenia w różnych dziedzinach życia. Ze względu na te ograniczenia osoby te nie mogą w pełni wykorzystać pozostałych im sprawności i możliwości.
Rozwój dziecka niewidomego jest zaburzony wskutek braku najcenniejszego z analizatorów. W okresie niemowlęcym dziecka niewidomego nie wykonuje pewnych czynności charakterystycznych dla dziecka widzącego np. brak pobudzenia bodźcami świetlnymi, nie rusza głową, nie stara się uchwycić przedmiotu, popchnąć go ani nie kieruje w jego stronę ręki. Później osiąga pozycję stojąca i siedzącą, z opóźnieniem zaczyna chodzić. Aktywność ruchowa dziecka niewidomego jest mniejsza. Brak wzroku sprawia, że dziecko nie może się uczyć przez naśladownictwo. Utrudnioną ma więc naukę jedzenia, higieny, czynności samoobsługowych, zabawy, koordynacji ruchów. Okres zabawy destrukcyjnej u dziecka niewidomego przedłuża się, gdyż sprawia mu ona przyjemność dotykową. Dziecko niewidome wolniej uczy się mowy gdyż nie widzi układu warg, języka itp. osoby mówiącej. Wzrok jest zmysłem stymulującym do poznawania świata.
Zaburzenia wzroku a rozwój poznawczy i umysłowy
Poznanie świata drogą wzrokową jest procesem złożonym i wielowymiarowym. Pozbawienie człowieka możliwości odbioru bodźców wzrokowych ma daleko idące konsekwencje poznawcze. Utrata wzroku jest ograniczeniem wpływającym przede wszystkim na możliwości poznawania świata. Uszkodzenie tego zmysłu wpływa również na możliwości wykonawcze, które obejmują trudności i ograniczenia z zakresu czynności samoobsługowych, prowadzenia gospodarstwa domowego, samodzielnego orientowania się i poruszania w przestrzeni, zawodowe i wiele innych.
Zaburzenie analizatora wzroku powoduje ograniczenia w odbiorze informacji oraz ich przetwarzaniu. Znaczenia nabierają tu inne zmysły, takie jak dotyk, słuch czy węch. Są one istotne, gdyż mogą w pewnym stopniu zrekompensować wzrok, którego zaburzenie powoduje ograniczenie w „kształtowaniu umiejętności orientacji przestrzennej i poruszania, w uczeniu się samodzielności manipulacyjnej, opanowaniu mowy zarówno w aspekcie werbalnym, jak i pozalingwistycznym (...), regulowaniu stosunków z otoczeniem, uzyskiwaniu równowagi z otaczającym światem, uczenia się wyższych form regulacji psychicznej i wzbogacenia treści życia psychicznego” (R. Ossowski, 1995, s. 302).
Interwencyjne oddziaływania rewalidacyjne polegają na stymulowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Programy stymulacji dotyczą wzroku, słuchu, smaku, powonienia, ruchu, rozwoju mowy, kształtowania pojęć, uwagi dowolnej, kojarzenia bądź pamięci (R. Ossowski, 2005).
„Za podstawowy mechanizm umożliwiający osobom niewidomym, słabowidzącym i ociemniałym poznanie otaczającego świata tyflopsychologia uważa zjawisko kompensacji. Termin „kompensacja” pochodzi od łacińskiego słowa compensatio i oznacza wyrównanie, zastępowanie, uzupełnianie albo zrównoważenie braku” (W. Pielecki, 1987, s. 96). Tacy autorzy jak Z. Sękowska (1974) i T. Majewski (1983) wyróżniaja kompensację sensoryczną, spostrzeżeniową i werbalną.
„Najbardziej elementarną formą jest kompensacja sensoryczna, to znaczy zastępowanie funkcji uszkodzonego zmysłu funkcjami innych zmysłów” Z uwagi na brak bądź uszkodzenie wzroku osoby te „zmuszone są do częstszego i intensywniejszego używania zachowanych zmysłów, co stwarza okazję do ich ćwiczenia i funkcjonalnego doskonalenia”.
Kolejny poziom kompensacji to kompensacja spostrzeżeniowa (percepcyjna), którą można rozumieć jako usprawnienie (wyćwiczenie) spostrzegania wielozmysłowego za pomocą zmysłów nieuszkodzonych i ewentualnie przy współudziale resztek wzroku. Obrazy spostrzeganych obiektów powstają w wyniku współdziałania wszystkich zmysłów (W. Pielecki, 1987).
Trzeci rodzaj kompensacji to kompensacja werbalna, polegająca na szerszym wykorzystaniu poznawczej funkcji mowy, szczególnie w uzupełnianiu kompensacji percepcyjnej (czyli informacji uzyskanych za pomocą pozostałych zmysłów) i w zastępowaniu informacji uzyskanych przez osoby widzące za pomocą wzroku informacjami przekazywanymi poprzez słowny opis (W. Pielecki, 1987). „Istota polega na tym, że słowo może dostarczać osobom z defektem wzroku takich samych treści poznawczych jak widzącym wzrok”.
5. Cele edukacji rewalidacji niewidomych
Rewalidacja osób niepełnosprawnych obok celów wspólnych zmierza do realizacji celów specyficznych, związanych ściśle z charakterem uszkodzenia.
1. W odniesieniu do osób ociemniałych szczególnie trudnym problemem jest akceptacja utraty wzroku i rozwój motywacji do wysiłków na rzecz gotowości do uczenia się sztuki życia z pomocą nienaruszonych zmysłów i sprawności.
2. Istotnym celem rewalidacji niewidomych i ociemniałych jest nauka pisma dotykowego systemem Braille'a.
3. Szczególnie ważnym zadaniem w rewalidacji niewidomych, ociemniałych i słabo widzących jest nauka orientacji i samodzielnego poruszania się:
- naukę technik ochraniających,
- ustalanie kierunku marszu,
- poznawanie właściwości otoczenia,
- odnajdywanie upuszczonych przedmiotów,
- korzystanie z pomocy przewodnika,
- posługiwanie się laską,
- chodzenie po schodach i korzystanie ze schodów ruchomych,
- korzystanie ze środków komunikacji miejskiej.
4. Doniosłym celem rewalidacji wszystkich grup osób z uszkodzonym wzrokiem jest kształtowanie nawyków prozdrowornych. Obejmują one nawyk przejawiania ruchu oraz aktywności wypoczynkowo-rekreacyjnej.
5. Kolejnym celem rewalidacji zwłaszcza niewidomych i ociemniałych jest nauka czynności życia codziennego.
- utrzymanie higieny osobistej i dbałości o wygląd zewnętrzny (np. jak utrzymać stan paznokci),
- prace domowe (np. pranie),
- opieka nad dzieckiem (np. przewijanie niemowlęcia),
- sposób zachowania się w różnych sytuacjach życiowych (np. posługiwanie się pieniędzmi).
Dobre opanowanie sztuki życia codziennego jest nie tylko drogą do samodzielności, ale i stanowi podstawową przesłankę budowania poczucia własnej wartości.
II. Surdopedagogika
1. Budowa i działanie narządu słuchu
Analizator słuchu podzielić można na kilka części:
1. receptor
· część zewnętrzna (ucho zewnętrzne), w której skład wchodzi małżowina uszna i przewód słuchowy zewnętrzny,
· ucho środkowe z błoną bębenkową i kosteczkami słuchowymi: młoteczkiem, kowadełkiem i strzemiączkiem. W uchu środkowym znajdują się także mięśnie śróduszne: mięsień strzemiączkowy i mięsień napinacz błony bębenkowej. Biorą one udział w procesie przewodzenia dźwięku w uchu środkowym,
· ucho wewnętrzne, w którym znajdują się części receptorowe narządu słuchu i równowagi. Cześć ucha wewnętrznego odpowiedzialna za słyszenie nazywa się, ze względu na swój kształt, ślimakiem. We wnętrzu ślimaka znajduje się narząd Cortiego, w którym usytuowane są komórki słuchowe odpowiedzialne za odbieranie bodźca akustycznego,
2. droga słuchowa (nerwy dośrodkowe) doprowadzające pobudzenia nerwowe do mózgu
3. część ośrodkowa narządu słuchu (ośrodki słuchowe w mózgu, w których odbywa się analiza i synteza bodźców dźwiękowych).[1]
2. Pojęcie głuchoty
...
jamajka22