DIAGNOZA UMIEJĘTNOŚCI POROZUMIEWANIA SIĘ

Smyczek A., Szwiec J. (2001), Wspomagające sposoby porozumiewania się - nauka i rozwijanie umiejętności. [w:] Piszczek M. (2001), Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu Znacznym i umiarkowanym. CZ.L Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.

Planowanie wszelkich działań edukacyjnych powinno być poprzedzone rozpoznaniem potrzeb, aktualnych umiejętności i możliwości dziecka. Przed ułożeniem planu warto skupić się kolejno na trzech aspektach diagnozy:

-  Diagnoza specjalistyczna - wskazuje na rodzaje dysfunkcji występujących u dziecka i przyczyny ich powstania. Dostarcza szczegółowych informacji o neuroanatomicznych warunkach funkcjonowania dziecka (wzrok, słuch, praca mózgu). Do tej kategorii zaliczyć można diagnozę medyczną (neurologiczną,
rehabilitacyjną, okulistyczną, audiologiczną i in.), a także logopedyczną i psychologiczną uwzględniającą wyniki specjalistycznych badań. Jednym z celów tych diagnoz może być poszukiwanie przyczyny braku mowy lub jej zaburzeń u dziecka, a także wskazanie klinicznych podstaw prognozowania jej rozwoju.

-  Diagnoza funkcjonalna - obejmuje aktualne umiejętności dziecka, w tym przypadku w zakresie porozumiewania się, rozwoju poznawczego i ruchowego. Pozwala określić umiejętności, które dziecko może już doskonalić, i te, które ma szansę nabyć w najbliższym czasie. W opisie rozwoju poszczególnych umiejętności dobrze jest uwzględnić jakość, skuteczność i optymalne warunki funkcjonowania.

- Diagnoza ekologiczna - to rozpoznanie, w jakich warunkach uczeń żyje, w jakim otoczeniu przebywa, czy aktualny sposób porozumiewania się jest satysfakcjonujący dla niego, dla jego rodziców, rodzeństwa i innych osób z otoczenia. Ten rodzaj diagnozy pomaga określić, czy i na ile ktoś z otoczenia dziecka będzie uczestniczy) w realizacji programu wspomagania umiejętności porozumiewania się. Nauka porozumiewania się powinna odpowiadać potrzebom ucznia i osób z jego najbliższego otoczenia. Trzeba, więc dowiedzieć się, jakie oczekiwania i potrzeby w zakresie porozumiewania się z dzieckiem ma jego rodzina i inne osoby znaczące.

Aby diagnoza umiejętności porozumiewania się była pełna, musi opierać się na informacjach pochodzących od wielu osób: rodziców i specjalistów. Powinna być opracowana w interdyscyplinarnym zespole koordynowanym przez nauczyciela - wychowawcę lub logopedę. W takim też zespole powinna również zapaść decyzja o wprowadzeniu do programu edukacji ucznia wspomagających sposobów porozumiewania się.

Nie wolno przy tym zapomnieć o stałej współpracy z rodzicami dziecka. Relacje rodziców o ich własnych sposobach porozumiewania się z dzieckiem są cenną wskazówką dla nauczycieli. Inni specjaliści uczestniczący w pracach zespołu, np. fizjoterapeuta czy psycholog, strużą koordynatorowi swoimi obserwacjami, a także pomagają mu wyjaśnić zachowania ucznia. W chwili rozpoczęcia realizacji programu wspomagania rozwoju porozumiewania się wszystkie osoby mające kontakt z dzieckiem powinny znać aktualnie realizowane zadania oraz poznać sposoby komunikowania się z nim.

Gotowość ucznia do rozpoczęcia nauki używania wspomagających, symbolicznych sposobów porozumiewania się nie jest łatwa do określenia. Często zdarza się, że nauczyciele czy logopedzi podejmują próby wprowadznia piktogramów dzieciom potrzebującym edukacji na bardziej podstawowym, przedsymbolicznym poziomie: kształtowania świadomości siebie, uczenia znaczenia własnych sygnałów, stymulacji sensomotorycznej, oswajania się z przedmiotami. Kiedy indziej trudno jest odczytać wysokie kompetencje poznawcze dziecka, ponieważ ich ekspresja jest blokowana przez duże ograniczenia wykonawcze, ruchowe. Warto, więc nakreślić obraz dziecka gotowego do podjęcia nauki nowego sposobu porozumiewania się.

Rozpoznawanie umiejętności porozumiewania się dziecka

Porozumiewanie się jako proces pozostaje w ścisłym związku z innymi szczegółowymi umiejętnościami czy zachowaniami dziecka. Najważniejsze z nich krótko opisane będą poniżej, a postawione pod koniec każdego podrozdziału pytania pomogą ukierunkować obserwację ucznia.

Repertuar zachowań komunikacyjnych

W pierwszym kontakcie z dzieckiem wnikliwy obserwator uzyskuje wiele danych na temat sposobów przekazywania przez nie informacji i reagowania na otoczenie. Wiele zachowań dzieci, dla których niemożliwe jest werbalne porozumiewanie, można odczytywać jako komunikaty. Konieczne jest zapytanie -rodziców o dotychczasowe sposoby wzajemnego porozumiewania się: odczytywanie zachowań, reagowania na nic, okazywania przez dziecko zadowolenia lub dyskomfortu. Obserwując zachowania ucznia warto zwrócić szczególną uwagę na:

- reakcje fizjologiczne;

- mimikę - ekspresję twarzy, zwłaszcza oczu, utrzymywanie kontaktu wzrokowego;

- proksemikę - odległość, przestrzeń, jaką usiłuje zachować dziecko od rozmówcy, by czuć się komfortowo,
bezpiecznie;

- kinezjetykę - postawę ciała, jego ruch, wykonywane gesty;
- wokalizację;

- słownik specyficzny;

- zachowania nietypowe.

Pytania:

1. Czy dziecko wyraża czytelnie swój komfort lub dyskomfort?

2.                 Czy używa do tego ruchów dala? Gestów? Płaczu? Krzyku? Wokalizacji? Artykulacji?

3.                 Czy dziecko w ustalony sposób wyraża aprobatę lub dezaprobatę? Jak to robi?

4.                 W jakich sytuacjach zachowania dziecka są najbardziej czytelne?

3. Jakie zachowania pojawiają się konsekwentnie, zawsze w określonych sytuacjach ?

Wskazywanie

Gest wskazywania oznacza wyodrębnienie obiektu z otoczenia (wybór), skupienie na nim, dążenie ku niemu, a więc także koncentrację uwagi. Można zinterpretować go jako „popatrz na to", „chcę to mieć!", „to mi się podoba". U dzieci w pewnym wieku gest ten często jest substytutem pytania „co to?" lub innego pytania, związanego ze wskazywanym przedmiotem. Dziecko oczekuje od dorosłego nazwania wskazanego obiektu, później podania dodatkowych informacji („To pies ! O szczeka"). Następnie samo zapamiętuje i powtarza nowe wyrazy.

U małych dzieci z zaburzeniami ruchowymi sięganie po przedmioty bywa utrudnione lub niemożliwe. Gest wskazywania pojawia się później lub nie pojawia się wcale. Tymczasem, aby używać jakiegokolwiek graficznego systemu wspomagającego porozumiewanie się, wybór i wskazanie symbolu są konieczne. Jeśli gest wskazywania nie jest możliwy w żadnej formie-trzeba znaleźć inny sposób „pokazywania", który symbol dziecko wybrało. Niektóre dzieci wskazują wzrokiem, inne śledzą partnera rozmowy, który po kolei wskazuje symbole, i w chwili, gdy dotyka wybranego przez dziecko, ono czyni jakiś znak: np. porusza się, uśmiecha, wokalizuje.

Pytania:

1. Czy dziecko może skupić wzrok na przedmiocie?

...