Epopeje socjalne.pdf

Epopeje socjalne

Najciekawsze filmy zagraniczne

Ankieta na temat najciekawszych filmów zagranicznych stulecia miała

konieczne ograniczenia i zacznijmy od ich ustalenia, by zorientować się co

do zasięgu rezultatów.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

W ciągu naszego wieku powstało około stu trzydziestu tysięcy filmów fabularnych;

nasi korespondenci wybrali spośród nich 848, czyli zostało pominiętych około stu

dwudziestu dziewięciu tysięcy, ale takiej pomniejszonej proporcji należało się

spodziewać. Jednak w jej ramach również panuje nierównowaga: w ankiecie

znalazło się zaledwie dziewięć filmów niemych, mimo że wypełniają one prawie

cztery dekady kina; i nawet wśród tej selekcji poparcie jest minimalne, np.

„Generał”, arcydzieło Bustera Keatona z 1926 r., otrzymał zaledwie 7 głosów (0,1

proc.), zaś „Portier z hotelu Atlantic” Murnaua z Emilem Janningsem (1926) tylko 2

głosy! Właściwie jedynie filmy Chaplina zostały docenione z owego prawie że

półwiecza dziejów kina.

Najciekawsze

filmy zagraniczne

Następna dysproporcja tyczy kina z ostatniej ćwierci wieku: z tego czasu jest aż

685 pozycji, czyli tylko pozostałe 163 filmy pochodzą sprzed 1975 r. Co oznacza,

że nasi ankietowani oceniają stulecie według bieżących potrzeb: najbliższy jest film

współczesny. Co zaś decyduje o jego wyborze? Wartość artystyczna? Szeroki

rozgłos? Współbrzmienie emocjonalne? Spróbujmy się zorientować.

Tu jednak będziemy zmuszeni do następnej eliminacji: 639 pozycji uzyskało mniej

niż 20 głosów, zaś aż 523 tytuły miały mniej niż 10 amatorów. Należy więc uznać

owe przerzedzone wybory za manifestację gustów indywidualnych, oczywiście

cennych, ale nietypowych; zacznijmy więc od przyjrzenia się, co reprezentuje 209

tytułów, na które padło więcej niż 20 głosów, zaś i tu jest nierównowaga między

pozycjami, które uzyskały ponad tysiąc (jest ich 9), ponad 500 (tych jest 18) oraz

pozostałymi stu osiemdziesięcioma dwoma.

Lubimy epopeje środowiskowe

A więc najpierw nasze tysięczniki. Czy zdecydowało autorstwo wybitnego twórcy

w rodzaju Felliniego, Viscontiego, Bunuela? Nie. Czy pozycja historyczna filmu jako

kamienia milowego w dziejach tej sztuki? Nie. Czy sensacja o milionowym odbiorze

typu „Parku Jurajskiego”? Również nie. Może więc realistyczny obraz życia, ważna

dokumentacja, palące problemy publicystyczne? Także nie, czy raczej należałoby

odpowiedzieć częściowo nie.

Cała bowiem owa czołowa dziewiątka, z wyjątkiem, do pewnego stopnia, „Listy

Schindlera”, która dzieje się w naszej – niestety – okolicy, tyczy tematów odległych,

wyjątkowych i nawet egzotycznych. Łączą te filmy natomiast dwie cechy: stanowią

one dokładne, obyczajowe, psychologiczne, charakterologiczne odtworzenie

środowiska, występują tu też wyraziste postaci, niosące moralne posłania,

w wykonaniu wybitnych aktorów. Są to więc epopeje socjalne; okazuje się, że jest

to gatunek najwyżej ceniony w naszej ankiecie. „Ojciec chrzestny” Coppoli w trzech

seriach, ostatnia z 1990 r.: 1899 głosów. Włoska rodzina mafijna, w bezustannym

i zorganizowanym konflikcie z prawem, lecz oddana interesowi familijnemu aż do

granicy poświęcenia; imponujące postaci patriarchów Marlona Brando i Al Pacino.

„Lot nad kukułczym gniazdem” Formana: 1368 głosów. Szpital psychiatryczny,

który jest symbolem społeczeństwa, poddanego rygorom pod pretekstem dobra

pacjentów: Jack Nicholson, przestępca podający się za chorego umysłowo

doprowadza do rewolty, ale płaci za nią życiem. „Przeminęło z wiatrem”, 1332

głosy: Scarlett w odmęcie wojny domowej walczy o ocalenie swojego domu, swojej

miłości i także swojego zagrożonego stylu życia. „Casablanca”, romantyczna

ballada na tle Drugiej Wojny cokolwiek fantastycznej, ale Ingrid Bergman oraz

Humphrey Bogart potrafią poświęcić swoją miłość w służbie Historii. „Kabaret”,

„Grek Zorba” – wyrażają sugestywnie oryginalne klimaty: wolne środowisko

artystyczne przeciwko molochowi hitleryzmu. Anthony Quinn, Grek z ludu, któremu

się nie powodzi, nie załamuje się i w finale, mimo wszystko, żywiołowo tańczy

sirtaki, która to melodia obiegła świat w latach 70. i dotarła również do nas (1168,

1267 głosów). „Forest Gump”, obywatel z ilorazem intelektualnym poniżej

przeciętności, znosi z powodzeniem szaleństwa naszych czasów, dzięki swojej

upartej prostolinijności, mimo że cała owa polityka była dla niego absolutnie obca

(1202 głosy).

Bywa ona taka również i dla nas i dlatego owe filmy, mimo dzielącego nas od nich

dystansu, okazały się najważniejsze. Są metaforyczne, ale są też w krwisty sposób

sugestywne, wyrażają dramaty zbiorowe, które są również naszymi, zaś Brando,

Nicholson, Bogart, Vivien Leigh jako Scarlett, Grek Zorba, zostali włączeni do

naszej mitologii. Skąd jednak wzięły się tam, na miejscu poważnym, bo szóstym

(1222 głosy), „Ptaki”, film uchodzący za mniej udaną pozycję klasyka od thrillerów

Hitchcocka? Ptaki zostają ogarnięte nienawiścią do ludzi i rzucają się masakrować

nas. Zapytałem o to znajomego, który głosował na ten film, streszczam odpowiedź

w przybliżeniu: człowiek jest wyzyskiwaczem wobec przyrody i czasem budzi się

w nim wyrzut sumienia; otóż ten film, w którym natura się mści, i to nie ta potężna,

lecz ta łagodna jak bywają ptaszki, wyraża ten tkwiący w nas niepokój, czy aby

jesteśmy w porządku. Wyjaśnienie zaskakujące, i nie wiadomo, czy podzielają je

inni ankietowani, ale wysokie miejsce przyznane przez nich „Ptakom” może

sugerować, że żywili oni podobne odczucie, zbliżające się do programu ekologii.

Niepewna lista arcydzieł

Niemniej jest to niespodzianka i w naszej ankiecie jest ich więcej. Wykazuje ona

brak snobizmu oraz odporność, i nawet lekceważenie wobec powszechnie

przyjętych poglądów. Weźmy np., dla porównania, listę najważniejszych filmów

w historii, ustaloną przez krytyków z różnych krajów, ogłoszoną po raz pierwszy

z okazji Wystawy Międzynarodowej w Brukseli w r. 1958 i później uzupełnianą co

roku, zresztą z niewielkimi zmianami. Co prawda była ona kwestionowana, zarzuca

się jej, że powtarza pozycje, które były w swoim czasie nowatorskie, ale zostały

następnie zdeklasowane przez nowe filmy bardziej odkrywcze; niemniej stanowi

ona stale powtarzany kanon. Na czele figuruje tam „Obywatel Kane” Orsona

Wellesa; w naszej ankiecie znalazł się on w odwodzie z zaledwie 12 proc. głosów.

„Pancernik Potiomkin” Eisensteina, awangardowy wyczyn poetycznego montażu,

jest u nas na miejscu 41 (6,5 proc.). „Tam gdzie rosną poziomki” Bergmana, u nas

5 proc. i 47 miejsce. „Rashomon” Kurosawy 4 proc. „Nietolerancja”, wielka

pionierska robota Griffitha, ma trochę ponad jeden procent i 101 miejsce. Okazuje

się więc, że nasi ankietowani poparli sławną listę zgoła umiarkowanie.

Wykazali oni także niezależność, jeśli idzie o wielkie nazwiska, ale rozłożenie

akcentów okazuje się tu dyskusyjne. Najlepiej wypadł Fellini, przy tym ciekawe, że

jako jego pozycja czołowa występuje „La Strada”, na miejscu 20 (686 głosów),

zazwyczaj nie uważana za jego robotę wybitną, rzecz sentymentalna

o beznadziejnej miłości małej ulicznicy – ale może właśnie dlatego została

wybrana? W niejakiej odległości, z liczbą głosów o połowę skromniejszą (343),

mamy wielką pozycję Felliniego „Osiem i pół”, nieco mniej (200 głosów) uzyskało

jego niewątpliwe arcydzieło „Rzym”, zaś jego film najbardziej głośny, „Słodkie

życie”, osiągnął 62 miejsce i 162 głosy. Ale wysoce błyskotliwy „Amarcord” obsunął

się na miejsce 115 (62 głosy), zaś jego rzecz może najbardziej oryginalna, jeśli

idzie o obraz obyczajów, „Miasto kobiet”, upadło do tylko 12 głosów. Opinie może

niezrównoważone, ale w sumie godziwe, przy tym nie bałwochwalcze. Również bez

przesadnego adorowania, ale przyzwoicie, wypadł Kurosawa, inna rzecz, że na

pierwszym miejscu znalazł się jego film najbardziej „westernowy” (i rzeczywiście

przerobiony na western w Hollywood), „Siedmiu samurajów”, na pozycji silnej, 18

(707 głosów), za to jego rzecz może najbardziej dramatyczna, „Ran” (adaptacja

„Króla Leara” Szekspira) miał tylko 9 zwolenników! Kłopotliwa nierównowaga.

Z Bunuelem też nie wypadło korzystnie. Jego pozycja podrzędna „Dyskretny urok

burżuazji”, satyra o zacięciu komediowym, figuruje na miejscu 79, a więc odległym,

niemniej wciąż ze 129 głosami; natomiast jego arcydzieło „Viridiana” ma tylko 20

zwolenników. Najgorzej wygląda Visconti. W ogóle nie ma „Rocco i jego braci” ani

„Zmysłów” z Alidą Valli, jest tylko schyłkowa w jego twórczości „Śmierć w Wenecji”

z bidnymi 28 głosami. Zaś może i ona dostała się tu tylko ze względu na Wenecję?

Nie ulegamy komercji

Natomiast ankieta wykazała się zarówno ostrożnością, jak i smakiem, w wypadku

kina rozrywkowego. Najlepsza komedia, występująca na pozycji 10 z 955

zwolennikami, to „Pół żartem, pół serio” Billy Wildera z Marilyn Monroe; jako

czołowy film sensacyjny figuruje „Pulp fiction” Tarantina, wprowadzający nowatorski

lecz ryzykowny styl „parodii serio” do gatunku kryminału czarnego: 877

zwolenników oraz 13 miejsce na liście. Podzielam gorąco te obydwie opinie.

Główną science fiction okazały się natomiast „Gwiezdne Wojny”, pozycja 15 (788

głosów), co wydaje się dyskusyjne, tym więcej że kolejnym tytułem w tymże rodzaju

jest „2001: Odyseja Kosmiczna”, bez porównania bardziej przekonująca, lecz

odsunięta o 13 miejsc dalej (510 głosów). Natomiast fakt, że największe przeboje

dolarowe: „Park Jurajski” oraz „E.T.” z przybyszem z kosmosu, uratowanym przez

dzieciaków, otrzymały zaledwie 17 i 15 opcji, świadczy o nieuległości naszej

ankiety wobec magii masowości.

W zakończeniu chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze jeden charakterystyczny wynik

ankiety. Otóż, jak pamiętamy, w sierpniu ubiegłego roku odbył się podobny,

równoległy do obecnego, sondaż na temat najpopularniejszych aktorów:

tryumfatorami, w dziale artystów zagranicznych, byli Chaplin i Garbo. Mogłoby się

wydawać, że obecnie na pierwszych miejscach powinny znaleźć się filmy z tymi

laureatami. Tymczasem nic podobnego: pierwszy film Chaplina pojawia się dopiero

na miejscu 30 (483 głosy): „Dyktator”, zresztą jego rzecz wtórna i zauważona tu

zapewne ze względu na intencję polityczną, zaś jego arcydzieło „Gorączka złota”

występuje dopiero jako pozycja 46 (263 zwolenników). Zaś w całej ankiecie nie

pojawia się ani jeden film z Garbo, dosłownie!, co zapewne nie jest sprawiedliwe,

ale może mieć uzasadnienie, jako że jej rzeczy rzadko miały wartość więcej niż

tylko repertuarową. Nie można przy tym sądzić, że stało się to z powodu

aktualnego braku jej obecności, bo filmy z nią raz po raz wracają w TV. Ale

podobne postępowanie naszych korespondentów świadczy, że oddzielają oni

uznanie dla gwiazdy od samej w sobie wartości filmów i w obecnej ankiecie nie

sugerowali się charyzmą figur, lecz doborem tytułów jako takich.

A teraz ośmielę się zgłosić moje pretensje. Dlaczego najwybitniejszy film francuski

„Komedianci” z Jean-Louis Barrault w reżyserii Carne’go znalazł się dopiero na

miejscu aż 104? Dlaczego najpiękniejszy film pacyfistyczny w historii kina,

„Towarzysze broni” Renoira, otrzymał tylko 4 głosy? Tyle samo dostały „Grona

gniewu” Hustona z Fondą, jeden z najwybitniejszych filmów społecznych. Poza tym

skarżę się na pominięcia. Filmy nieme: „Nibelungi” Langa, „Narodziny narodu”

Griffitha, „Męczeństwo Joanny d’Arc” Dreyera z Falconetti. Pierwszy klasyk kina

dźwiękowego: „Milion” René Claira. „King Kong”, wielki czarny fantastyczny dramat

konfliktu człowieka i przyrody. „Pépé le Moko” Duviviera, najlepszy film Gabina.

Pozycja historyczna w zakresie seks-bombowości: „Gilda” z Ritą Hayworth ze

sławną sceną zdejmowania długiej, długiej rękawiczki. Perła kina politycznego: „Mr

Smith jedzie do Waszyngtonu” Capry z Jamesem Stewartem. Dwa najlepsze

Hitchcocki: „Zawrót głowy”, „W cieniu podejrzenia”. „Skarb Sierra Madre”

z Bogartem, arcydzieło Hustona. I na ostatku, „Prywatne życie Henryka VIII” Kordy,

z najwybitniejszym tragikiem ekranu Charlesem Laughtonem. Zaznaczam, że są to

osobiste reakcje pewnego skromnego kinomana, bo za takiego się szczerze

uważam, w które można powątpiewać, jako że przyczepił się on do ankiety

samowolnie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: