Alegoria – w literaturze i sztukach plastycznych podstawienie pojęć oderwanych, pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie.
Treść alegoryczna utworu nadaje się do jednoznacznego odczytania. Na alegorii opierają się często bajki. Alegoria związana jest z obiegowymi konwencjami i stereotypami myślowymi oraz powszechną wiedzą o zjawiskach (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się ze sprytem). Alegorią posługiwano się najchętniej w średniowieczu i baroku.
Alegoria różni się od symbolu swoją jednoznacznością.
Aliteracja (z łac. ad + litera) to powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers. Aliteracja często była używana w dawnej poezji, szczególniej w klasycznej greckiej i rzymskiej, oraz w staroniemieckiej i skandynawskiej (literatura islandzka). Aliteracja jest częsta w poezji ludowej.
Inne przykłady aliteracji:
§ biją Boże bębny
§ przecież pięknie pana przepraszam
Anafora – celowe powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi. Stosowana jest w poezji i oratorstwie.
Na przykład
Szybko, zbudź się, szybko, wstawaj.
Szybko, szybko, stygnie kawa!
Szybko, zęby myj i ręce! (...)
(Danuta Wawiłow – "Szybko")
Ten środek stylistyczny szczególnie popularny był w poezji barokowej.
Animizacja inaczej ożywienie – literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. morze ryczy, chmura goni chmurę. Szczególnym przypadkiem animizacji jest antropomorfizacja w odniesieniu do przedmiotów nieożywionych, gdy przypisuje się im cechy wręcz ludzkie.
Antropomorfizacja lub antropomorfizm - zabieg językowy, polegający na nadawaniu nie będącym ludźmi przedmiotom, pojęciom, zjawiskom, zwierzętom itp. cech ludzkich i ludzkich motywów postępowania. Często odnosi się do wyobrażenia bogów na obraz i podobieństwo człowieka. Przykłady: "kot spojrzał na mnie z wyrzutem", "wieczorem oziębiło się, ale kamień był przyjaźnie nagrzany", itd. Istotnym jest przy tym to, że kot dalej jest kotem, a kamień kamieniem.
Apostrofa – (gr. apostrophé) bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bardzo często do bóstwa, personifikowanie idei lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub uroczystym utworze poetyckim, np. odzie, a kreujący postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego.
Przykłady
§ "Litwo, Ojczyzno moja" (Adam Mickiewicz)
§ "Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?". (Jan Kochanowski)
§ "Bogurodzica dziewica, Bogiem sławienna Maryja". ("Bogurodzica").
§ "Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani". (Anonimowa piosenka z lat 1914-1918 śpiewana przez żołnierzy Legionów Polskich).
§ "Szlachetne zdrowie, nikt sie nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz..."(Jan Kochanowski)
§ "Smutno mi, Boże". (Juliusz Słowacki)
Archaizacja (stylizacja archaiczna) - rodzaj stylizacji językowej polegającej na wprowadzeniu do utworu literackiego archaicznych elementów słownictwa, rzadziej form gramatycznych lub konstrukcji składniowych. W wypadku braku zabytków dokumentujących dawne formy (np. dla polszczyzny sprzed XII w.) celom stylizacji archaicznej mogą służyć elementy gwarowe lub pochodzące z języka dawnych epok.
Asyndeton - środek stylistyczny polegający na łączeniu zdań lub ich części bez użycia spójnika. Np.: przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.
Dygresja - w literaturze lub retoryce odejście od głównego tematu narracji lub wypowiedzi. Dygresja polega na okresowym wprowadzeniu wątków luźno lub wcale nie związanych z podstawową treścią utworu lub wypowiedzi.
Echolalia w literaturze jest to środek stylistyczny polegający na powtarzaniu jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych jedynie dla podkreślenia rytmiczności, melodyjności tekstu, szczególnie charakterystyczne w ludowych przyśpiewkach i refrenach, również wykorzystywany jako celowy chwyt poetycki w utworach awangardowych.
Przykład może stanowić wiersz Irit Amiel Pierwszy wchodzi do Komory Król Maciuś Pierwszy:
A na stronie stoi sobie Pani Kultura - ura - ura - ura
I cicho szepce Pani Cywilizacja - ja - ja - ja
(…)
Elipsa – opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania.
W elipsie kontekstowej opuszcza się element, bądź elementy zdania, ze względu na kontekst wypowiedzi, przy czym bardzo ważny jest powód tego pominięcia.
Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.
Enumeracja (wyliczenie) - charakterystyczny dla baroku środek stylistyczny polegający na wymienianiu w tekście kolejnych elementów połączonych jakąś cechą.
Epexegesis (inaczej apozycja) – polega na użyciu dwóch słów (zwykle rzeczowników) w tej samej formie fleksyjnej. Jedno ze słów jest dopowiedzeniem, przydawką drugiego. Oznacza to, że jedno słowo dointerpretowuje drugie lub nawet przedefiniowuje je.
Przykłady apozycji w literaturze:
"Litwo, ojczyzno moja..." (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz)
"O Warto, rzeko, wodo rodzona... (Maryla Wolska, Straż nad Wartą)
Epifora (epistrofa, conversio) to w literaturze powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.
Na przykład: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko. (1 Kor 13:11)
Epitet – wyraz (przymiotnik, rzeczownik lub imiesłów) określający przedmiot: "brzydkie kaczątko", "słodki całus" , "wrota piekieł".
Eufemizm – wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na zabobon, na cenzurę lub autocenzurę (polityczną lub obyczajową), czy też na normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatia), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie mówiącego nie może lub nie powinno być używane.
Eufemizm bywa też stosowany jako czy stylistyczna, dla ubarwienia wypowiedzi czy też jako żart językowy. Przykłady eufemizmów:
§ odszedł, zasnął w Panu zamiast umarł;
§ jesień życia, trzeci wiek zamiast starość
Exhoratio - moralne pouczenie znajdujące się na końcu utworu żałobnego (np.trenu).
Glosolalia to w literaturze pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe, przypominające słowa rodzime lub obce, np. abrakadabra. Często spotykane w twórczości ludowej (zaklęcia, przyśpiewki).
Gradacja - figura stylistyczna; polega na uszeregowaniu słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub ...
Levy1992