Sylwia Łozińska                                                                                                                              28/03/2010

Historia wychowania

Problematyka historycznej wiedzy o wychowaniu zawartej w filmie (np. w Stowarzyszeniu umarłych poetów Petera Weira, Korczaku Andrzeja Wajdy i in.)

Od początku istnienia ludzkości towarzyszy jej poczucie konieczności dbania o młodsze pokolenie, przekazywanie przydatnych umiejętności, wiedzy, słowem: o konieczności wychowania go, przygotowania, ukształtowania i wprowadzenia w życie społeczne, by mógł w nim funkcjonować w prawidłowy sposób. Człowiek jest istotą skomplikowaną, dlatego też proces jego wychowania cechuje niezwykła złożoność[1]. Wychowanie czy też edukacja w takiej formie, jaką znamy ją dziś, przeszła ogromną ewolucję. Rozwój cywilizacji wprowadza zmiany we wszystkich dziedzinach życia człowieka[2]. Szczególna dbałość o rozwój należy się zwłaszcza dzieciom i młodzieży. Różny jest zasięg i intensywność zmian cywilizacyjnych, ale zawsze w ich centrum znajduje się człowiek – istota nie tylko cielesna, ale i duchowa, jedyna w swoim rodzaju, niepowtarzalna. Jej rozwój wiąże się z poprawą jakości jego egzystencji w każdym wymiarze[3]. Może zdarzyć się tak, że rozwój cywilizacyjny nie w pełni odpowiada oczekiwaniom i potrzebom współczesności. Na tym tle problem edukacji zarysowuje się szczególnie wyraźnie wymuszając reorientacje i modernizację samego wychowania i innych nierozerwalnie związanych z nim procesów[4].

Od czasów Herbarta, gdy pedagogika stała się samodzielną dziedziną nauki, obserwuje się zainteresowania historią wychowania jako punktem wyjścia do rozważań o wychowaniu w ogóle. Spojrzenie wstecz pozwala na analizę zjawisk, ich ocenę i wnioski w zakresie przydatności metod, form, środków wychowania, celów, jakie mu przyświecają i czynników oddziałujących istotnie na ten proces. Pozwala również spojrzeć w przyszłość, wyciągnąć wnioski, uczyć się na błędach.
Aby stworzyć nowe, najczęściej buduje się na tym, co już istnieje, wprowadzając odpowiednie modyfikacje o różnych rozmiarach i zasięgu, adekwatne do aktualnych potrzeb w tym zakresie. Wystarczy rzut oka na literaturę przedmiotu, by zrozumieć jak istotną kwestią jest korzystanie z dorobku poprzedników[5]. Każda epoka przynosząc nowe idee, prezentowała odmienne stanowisko w sprawie edukacji. Wytwory umysłu prezentowano za pomocą wytworów materialnych kultury – niniejszego książkach, poprzez sztukę malarską czy we współczesnych nam czasach przez film, teatr niniejszego inne media masowe. Bogactwo dzieł niniejszego tematyce szkoły, wychowania, edukacji świadczy niniejszego istotnej jej roli w życiu społeczeństw.

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie historycznej wiedzy o wychowaniu zaprezentowanej w filmie. Ze względu na ograniczoną objętość opracowania, pominięte zostaną szczegółowe informacje o teoretycznych aspektach wychowania czy poglądy myślicieli. Centralnym problemem będzie ukazanie istotnych odmienności w poglądach na wychowanie, wykazanie, iż wiedza o nim, korzystanie z jej dorobku, jest niezwykle istotna i jest przedmiotem szczególnego zainteresowania współczesnych w każdej epoce[6].             

Analiza zagadnienia wymaga jednak pewnych ustaleń terminologicznych. Wychowanie to termin używany na co dzień, powszechnie, co nie oznacza, że w nauce będzie miał ten sam wydźwięk. W tym kontekście wymaga dookreślenia[7]. Generalnie uważa się go za synonim edukacji. Słownikowe definicje wskazują, iż edukacja to wychowanie, wykształcenie[8]. Słownik pedagogiczny podaje, iż jest to ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych[9].

Można spojrzeć na nią jako na zjawisko społeczne i z punktu widzenia relacji interpersonalnych [znaczenie szersze działalność węższe].

Na działalność wychowawczą składa się wiele zabiegów i procesów, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój młodych pokoleń, przekazywanie im doświadczeń społeczeństwa zarówno z zakresu wytwórczości jak i dorobku kulturowego, przygotowywanie do twórczego rozwoju tego dorobku, a tym samym zapewnienie ciągłości życia społecznego między pokoleniami[10]. To całość zamierzonych oddziaływań środowiska społecznego, przyrodniczego na jednostkę, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie[11]. W zakres pojęcia wchodzi wychowanie naturalne pod wpływem środowiska w którym jednostka funkcjonuje – rodzina, kontakty społeczne, obyczaje, religia, wychowanie instytucjonalne, czyli celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowujących takich jak: przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka oraz samowychowanie.

We współczesnej pedagogice używa się terminu wychowanie w węższym znaczeniu tego słowa - jako świadome, zamierzone i specyficzne działania osób (wychowawców), których celem jest osiągnięcie względnie trwałych zmian w osobowości jednostki (wychowanka). Zmiany te obejmują zarówno sferę poznawczo-instrumentalną, pozwalającą na poznanie i przekształcanie rzeczywistości, jak i stronę aksjologiczną, kształtującą stosunek człowieka do świata i ludzi, jego przekonania, system wartości itp. W pedagogice terminu wychowanie używa się w trzech znaczeniach: jako proces (rodzaj działalności ludzkiej, polegającej na wywoływaniu zmian w osobowości człowieka), jako stan (ogół zjawisk określających przebieg, cele, metody, środki i warunki wychowania), oraz jako wynik (suma następstw wyrażająca się w zmianie osobowości człowieka i w stopniu przygotowania go do życia społecznego).             

Mając na uwadze powyższe ustalenia, można przystąpić do analizy dorobku X muzy w interesującym nas zakresie. Temat szkoły, nauczycieli, relacji uczeń – nauczyciel, metod wychowawczych, celów i środków był dość często podejmowany w sztuce filmowej. Są to dzieła o mniejszej lub większej wartości, różnych gatunków.

Na szczególną uwagę zasługuje kilka z nich: polski film z 2000 r. Syzyfowe prace[12] Pawła Komorowskiego na podstawie powieści Stefana Żeromskiego pod tym samym tytułem, Stowarzyszenie Umarłych Poetów [13] (1989 r.) w reżyserii Petera Weira, wyreżyserowany przez N. Hytnera Męska historia [14] (The history boys) z  2006 r. Młodzi gniewni ( 1995 r. Dangerous minds) Johna N. Smitha[15] oraz Korczak Andrzeja Wajdy[16]. Syzyfowych niniejszym opracowaniu wybrane zostaną tylko niektóre z nich.

Akcja Syzyfowych prac toczy się w drugiej połowie XIX wieku na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. Główny bohater, Marcin Borowicz rozpoczyna swoją edukację w gimnazjum w Klerykowie. Tam spotyka się z rusyfikacją, której początkowo nieświadomie ulega. Poruszono tutaj wątek tej historii naszego kraju, gdy znajdował się on pod zaborami a jedyną możliwością przetrwania było kształtowanie postaw młodych Polaków tak, by w przyszłości odzyskać niepodległość i kontynuować tradycje narodowe[17]. Z siły edukacji zdawali sobie sprawę również zaborcy opracowując system, który miał na celu wynarodowienie polskiej młodzieży, podatnej, ze względu na wiek, na wszelki indoktrynacyjne zabiegi. Tutaj pokazano siłę szkoły jako instytucji edukacyjnej, ale i problem samokształcenia, czy też edukacji „równoległej”[18]. Polacy sami się kształcą, w tajemnicy przed zaborcami. Istotną rolę pedagoga, wychowawcy podkreśla wątek nauczyciela Antoniego Paluszkiewicza, dzięki którego staraniom bohater Andrzej Radek może się kształcić i rozwijać talent. Relacje personalne uczeń – wychowawca są zatem niezwykle istotne. W tamtym okresie mogły się one tak a nie inaczej rozwijać ze względu na historyczno – społeczne uwarunkowania.

W filmie Stowarzyszenie Umarłych Poetów uderza zestawienie tradycyjnej szkoły ze znajdującą się nieopodal nowoczesną placówką. Szkoła, do której uczęszcza główny bohater to instytucja, której system nauczania nie uległ zmianie od stu lat ( od 1859 r.). Jej motto to: Tradycja, Honor, Dyscyplina, Doskonałość. Szkoła stosuje kary cielesne. Dyrektor Akademii uważa, że jego zadaniem jest tylko przygotować podopiecznych do college a „reszty” nauczy ich życie. Nauka polega na bezmyślnym i bezkrytycznym przyjmowaniu cudzych poglądów. Tu nie ma miejsca na samodzielne myślenie, indywidualizm. Uczniowie to w opinii nauczycieli „obrzydliwa horda wyrostków”. Szkoła odizolowała ich od dóbr cywilizacyjnych ( np. radio). Edukacja przynosi wprawdzie efekty „produkując” studentów z dobrymi wynikami, jednak bezwolnych i twórczo upośledzonych, którzy nigdy nic nie wniosą do społeczeństwa i nie przyczynią się do jego rozwoju. Akademia Welton nazywana jest Hellton ( Piekiełko) a motto uczniowie odczuwający skostniałość placówki przekształcają na Parodia, Horror, Dekadencja, Ekskrementy. Jeśli spojrzeć na szkołę jako organizację przeznaczoną do realizacji celów, nie może ona stać w miejscu, lecz musi odpowiadać wymogom współczesności[19], inaczej zacznie rodzić się patologia, realizacja celów będzie utrudniona, może nawet niemożliwa, a w efekcie jej działania całkiem przestaną być adekwatne do złożonych celów. Przeobrażenia muszą objąć także środki, metody i formy działania[20]. Tutaj także widać istotną rolę nauczyciela. Nauczyciel John Keating, skądinąd wychowanek Akademii, uważa, że słowa i idee mogą zmieniać świat i należy zmuszać się do innego patrzenia na niego. Punkt widzenia może zmienić wszystko. Napiętnuje bezkrytyczne przyjmowanie cudzych poglądów. Uważa, że rolą jego jest otworzenie ucznia i otworzenie się na niego, uświadomienie mu własnej wartości, pomóc mu w byciu unikalnym zwłaszcza, że trudne jest prezentowanie własnych poglądów pod presją otoczenia. Wątek apodyktycznego rodzica także nie jest bez znaczenia. Wspieranie młodego człowieka ma istotne znaczenia dla wychowania. Zadaniem rodzica jest współpraca z instytucjami edukacyjnymi. Problem polega na tym, że często chcą oni realizować własne ambicje, mają oczekiwania wobec dziecka i dążą do celu bez uwzględnienia możliwości czy też pragnień dziecka. Kształcenie to, jak mówi jeden z bohaterów filmu, prawo do własnego zdania wyboru „drogi mniej uczęszczanej”.

Z kolei Męska historia skupia się na ukazaniu bezsensu „odtwórczej” edukacji, gdzie uczniów uczy się myślenia jak myślą inni i co należy napisać, żeby się podobało egzaminatorom uniwersyteckim. Głównymi bohaterami są młodzi ludzie, którzy osiągnęli najlepsze wyniki w nauce i mają przystąpić do egzaminów na prestiżowe uczelnie Oxford i Cambridge. Cytują z pamięci fragmenty dzieł, jednak nie rozmyślają nad sensem tego, czego się uczą, nie szukają odniesień, przyczyn, konsekwencji. Tutaj ukazano jak można połączyć stare metody działania profesora Hectora – uczącego wiedzy ogólnej oraz młodego Irvina, który pokazuje uczniom wielowymiarowość wiedzy. Wskazuje, że czerpiąc ze starego i dodając nowe, można osiągnąć wspaniałe efekty. Stary profesor zawsze powtarza, że wiedzą należy się dzielić przyjąć, dotknąć i podać dalej. On rozumie, że należy otworzyć się na nowości. Zobowiązanie programami, nastawienie szkoły na miejsca w rankingach to istotne ograniczenia, jednak nie na tyle istotne, by uniemożliwić skutecznego wychowywania. Kolejny raz widać, że edukacja to osoby wychowawców. Jej jakość determinują ich metody i środki działania.

Powyższe przykłady wskazują wyraźnie, że wychowanie musi być adekwatne do czasu i miejsca. Są uwarunkowane historią, polityką i kulturą, w których przebiegają. Relacje te polegają na wzajemnej zależności i wpływie. Ważne jest poznanie historii wychowania, usta­lenie faktów i procesów, odtworzenie stanu faktycznego, jego opisu; ale także odkrycie „dlaczego" i „co z tego wynikło", czyli związków przyczynowo-skutkowych zjawisk wychowawczych w obrębie badanej pro­blematyki pedagogicznej i szeroko pojętego wychowania jako funkcji społecznej[21]. Historia wychowania jest więc nauką zarazem społeczną i humanistyczną. Wchodzi do rodziny nauk społecznych i humani­stycznych, czerpiąc z ich dorobku naukowego i z doświadczeń meto­dologicznych. Wychowanie to nie tylko szkoła jako instytucja, to także tworzący ja ludzie, rodzice i inne osoby będące autorytetami. Historia wychowania uczy, że nie należy stać w miejscu, ale i nie można negować dorobku poprzedników i w pewnych ramach, wykorzystując najlepsze środki i metody należy realizować program : „przejąć – pomnożyć – przekazać”, nie zaś  „zakuć- zaliczyć- zapomnieć”.

ŹRÓDŁA I MATERIAŁY

1.      Bartnicka K., Szybiak I., Zarys historii wychowania, WA Żak, WSH Pułtusk Warszawa 2001

2.      Wolska A., Psychologiczny wizerunek młodocianych przestępców w kontekście zmiany społecznej [w:] Gulla Bieniok H.[red.], Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem. Pojęcia, funkcje, zasady, zasoby, cz. 1, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 1999

3.      Błaszczyk W., Metody organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych, PWN Warszawa 2005, Draus J., Terlecki R., Historia wychowania, t1 i 2, WAM, Kraków 2005,

4.      B., Wysoka – Pleczyk M, Przestępczość nieletnich. Dziecko jako ofiara i sprawca przemocy, WUJ, 2009

5.      Encyklopedia ONET portal wiedzy, [online], http://portalwiedzy.onet.pl/28420,,,,edukacja,haslo.html

6.      Griffin R., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN Warszawa 2000

7.      Kowalczyk D., Kierunki poszukiwań modelu współczesnej edukacji, [w:] Edukacja w procesie przemian cywilizacyjnych i kulturowych. Materiały z konferencji naukowej ”Szkoła w procesie przemian cywilizacyjnych cywilizacyjnych kulturowych” odbytej w Opolu w dniach 26-27 października 1992 r., Opole 1993

8.      Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, [online], http://www.slownik-online.pl/kopalinski/8305567003887BAA412565BD0016CE9D.php;

9.      Korczak, Film polski, [online], http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/122915

10.  Kurdybacha Ł., Historia Wychowania, Warszawa 1967,

11.  Marciniak Z., Zarys historii wychowania, PWN Warszawa  1978, s. 11

12.  Męska historia, Stopklatka, [online], http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=25519

13.  Młodzi gniewni, Filmweb, [online], http://mlodzi.gniewni.filmweb.pl/

14.  Muszyński H., Wychowanie w społeczeństwie masowym, [w:] Socjalizacja-osobowość – wychowanie, UAM Poznań 1989

15.  Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. Akademickie Żak, 2008

16.  Siemieniecki B. [red.], Pedagogika medialna, t.1., PWN Warszawa  2007

17.  Syzyfowe prace, Film Polski, [online] http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/129157

18.  Stowarzyszenie umarłych poetów, Filmweb, [online], http://stowarzyszenie.umarlych.poetow.filmweb.pl/

19.  Trempała E., Pedagogiczna działalność wychowawców nieprofesjonalnych w środowisku lokalnym, WSP Bydgoszcz 1988

20.  Tokarski J.[red.], Słownik Wyrazów Obcych, PWN Warszawa 1980