Treść - Moduł 3.pdf - Socjologia ogólna - sylwia22886

Zróżnicowanie i nierówności społeczne

Wstęp

1. Stratyﬁkacjaspołeczna

1.1. Klasy społeczne — koncepcje teoretyczne

1.2. Warstwy społeczne

1.3. Zróżnicowanie społeczno-zawodowe

1.4. Ruchliwość społeczna

1.5. Społeczne różnice płci

1.6. Nierówności etniczne

2. Nierówności społeczne

2.1. Dobra generujące nierówności społeczne

3. Nierówności w społeczeństwach ponowoczesnych

3.1. Underclass i marginalizacja społeczna

3.2. Bezrobocie

3.3. Bieda

Bibliograﬁa

Wstęp

Moduł trzeci obejmuje dwa główne zagadnienia: kwestię zróżnicowania społeczne-

go i problem nierówności społecznych. Zróżnicowanie społeczne tworzy strukturę

społeczną nieco inną dla każdego społeczeństwa, ale zawierającą pewne wspól-

ne elementy, np. klasy i warstwy społeczne, zróżnicowanie zawodowe i związany

z tym proces ruchliwości pionowej (np. awansu zawodowego) oraz poziomej (np.

migracji za pracą). W drugiej części modułu znalazło się wyjaśnienie, dlaczego

w społeczeństwach powstają groźniejsze niż zróżnicowanie struktury, a także nie-

równości społeczne, prowadzące do niekorzystnych zjawisk marginalizacji społecz-

nej czy biedy.

Zróżnicowaniem społecznym nazywamy elementarne fakty różnic występujących

wśród członków danego społeczeństwa. Można wyróżnić co najmniej ich cztery

zasadnicze rodzaje:

1) różnice biologiczno-ﬁzyczne,

2) różnice demograﬁczne,

3) różnice psychiczne,

4) różnice społeczne (posiadanie, wykształcenie, zawód).

Cechy społeczne są bezpośrednią podstawą kształtowania się zbiorowości społecz-

nych: klas, warstw społecznych, grup zawodowych. Stanowią jednocześnie pod-

stawy wyodrębnienia w strukturze (budowie) społeczeństwa pewnych części tej

struktury, takich jak struktura klasowa, warstwowa czy zawodowa społeczeństwa,

pojęte jako układy tych grup i relacje zachodzące między nimi. Są też źródłem nie-

równości społecznych między ludźmi, znajdujących swój wyraz w różnym dostępie

do wartości ogólnie pożądanych w społeczeństwie (Turowski, 1999: 167).

1. Stratyﬁkacjaspołeczna

Jest to ogólny termin, używany do opisywania społeczeństwa, które:

1) rozdziela w sposób nierówny dochody, władzę, prestiż oraz inne wartościowe

dobra,

2) tworzy odrębne klasy, których członkowie różnią się między sobą pod względem

kulturowym, behawioralnym i organizacyjnym.

Stopień stratyﬁkacjijestokreślony przez to, jak nierówno są rozdzielane dobra, jak

bardzo wyróżniają się klasy społeczne, jak duża mobilność istnieje pomiędzy nimi

i jaka jest ich trwałość, niezmienność (Turner, 1998: 121).

Stratyﬁkacjamawielkieznaczeniedlafunkcjonowaniakażdego społeczeństwa i od

chwili wyodrębnienia się socjologii jest przedmiotem zainteresowania tej dyscypli-

ny. Istnienie stratyﬁkacjispołecznej niemal we wszystkich społeczeństwach próbo-

wano wyjaśnić za pomocą różnych teorii. Spośród klasyków socjologii najpełniej

rozwinięta jest ta problematyka w koncepcjach Karola Marksa i Maxa Webera.

1.1. Klasy społeczne — koncepcje teoretyczne

W naukowym ujmowaniu klas społecznych wyodrębniamy dwie ogólne orientacje:

— orientację ekonomiczną , obejmującą stanowiska teoretyczne upatrujące źródła

powstawania i istnienia klas wyłącznie w warunkach ekonomicznych i w roz-

woju gospodarczym społeczeństw,

— orientację funkcjonalną , upatrującą źródła uwarunkowania klas społecznych

w strukturze organizacyjnej i w konieczności funkcjonowania każdego histo-

rycznego społeczeństwa.

Te dwie orientacje różnią się między sobą:

— poglądami na genezę klas społecznych,

— poglądami na charakter (naturę) klas społecznych,

— oceną roli klas dla struktury całego społeczeństwa,

— oceną moralną nierówności społecznych (Turowski, 1999: 168).

1.1.1. Orientacja ekonomiczna

Orientacja ekonomiczna obejmuje dwa główne stanowiska teoretyczne wyjaśniają-

ce zjawisko klas społecznych:

1) stanowisko Karola Marksa,

2) stanowisko Maxa Webera.

Klasy społeczne w ujęciu marksizmu są to wielkie zbiory ludzi pozostających w jed-

nakowym stosunku do środków produkcji, tzn. zbiory ludzi posiadających środki

produkcji lub zbiory ludzi żyjących z pracy najemnej. Stąd też podstawowy podział

na klasy w społeczeństwach nowożytnych to podział na klasę posiadającą i klasę

robotniczą.

Marks twierdził, że stratyﬁkacjaniejestaninieuchronna,aniniezbędna, jeśli tylko

środki produkcji staną się własnością zbiorową, a nie własnością nielicznych jedno-

stek. W myśli Marksa za powstanie stratyﬁkacjispołecznej odpowiedzialny jest ka-

pitalizm jako system ekonomiczny. Kapitalizm — według Marksa — każe robotni-

kom produkować więcej niż potrzeba im samym i właścicielom środków produkcji,

co prowadzi, używając jego terminologii, do powstania tzw. wartości dodatkowej.

Kapitalista nie zwraca jej wytwarzającym wartość dodatkową robotnikom, lecz

wykorzystuje ją dla własnego zysku. Marks twierdził, że system stratyﬁkacji wy-

tworzony przez kapitalizm jest niesprawiedliwy: zyski właścicieli powstają zawsze

z pracy robotnika i jego kosztem.

Teoria Marksa była krytykowana z różnych punktów widzenia. Od czasów Marksa

w społeczeństwach przemysłowych nastąpił szybki rozwój klasy średniej, co zaprze-

cza jego dwuklasowej teorii. We współczesnych społeczeństwach przemysłowych

posiadanie środków produkcji i zarządzanie nimi jest dzielone. Rozpowszechniona

sprzedaż akcji, również pojedynczym robotnikom czy na ich fundusze emerytalne,

zatarła wyraźne granice między klasami wyznaczonymi przez Marksa. Olbrzymi

wzrost znaczenia związków zawodowych również zmienił równowagę sił między

właścicielami a robotnikami.

Mimo tych głosów krytycznych, poglądy Marksa na stratyﬁkację społeczną nadal

wpływają na myśl socjologiczną. Wielu socjologów utrzymuje, że władza jest cią-

gle skoncentrowana w rękach małej elity ekonomicznej i że związki zawodowe nie

mogą ustawać w walce o prawa robotników.

Najważniejszy atak na teorię Marksa na temat stratyﬁkacji społecznej przypuścił

Max Weber. Uważał on, że analiza stratyﬁkacji społecznej opartej na nierówności

ekonomicznej (klasie społecznej) jest zbyt sztywna. Według Webera stratyﬁkacja

jest pojęciem wielowymiarowym. Istnieją tu osobne i odrębne sfery różnicujące

ludzi: ekonomiczna, społeczna i polityczna. Jednostka może zajmować wysoką po-

zycję w jednej sferze i niską lub średnią w pozostałych. W opinii Webera pozycję

ekonomiczną należy rozważać jako kontinuum od pozycji wysokiej do niskiej.

Ludzie cieszą się różnym prestiżem i szacunkiem społecznym — Weber nazywa to

statusem . Grupy statusu społecznego są to kategorie społeczne i więzi pomiędzy

tymi, których łączą podobne symbole kulturowe, gusty, poglądy i styl życia i któ-

rzy w rezultacie cieszą się podobnym szacunkiem, uznaniem i prestiżem. I choć

grupy statusu społecznego mogą być odbiciem stanu posiadania oraz udziału we

władzy ich członków, to jednak stanowią odrębną podstawę stratyﬁkacji.

Trzeci wymiar, który Weber nazywa partią , odnosi się do władzy politycznej. Wła-

dza może, ale nie musi, zależeć od podstawy ekonomicznej. Jednostki osiągają wy-

sokie pozycje na szczeblach władzy, nie mając za sobą żadnego zaplecza ekonomicz-

nego w postaci osobistego majątku.

Weberowska analiza stratyﬁkacjiwpłynęła na całe pokolenia socjologów. Jego kry-

tycy udowadniają, że w praktyce pozycje jednostki w różnych wymiarach stratyﬁ-

kacji idą ze sobą w parze. Władza polityczna jest związana z potęgą ekonomiczną.

Ci, którzy mają pieniądze, wpływają na sferę polityczną.

Mimo to, nawet krytycy Webera zgadzają się z wielowymiarową wizją stratyﬁkacji.

W socjologii rozpowszechniło się mierzenie statusu socjoekonomicznego (SES) na

podstawie połączenia kilku czynników, takich jak bogactwo, dostęp do władzy

i prestiż. W ten sposób można wychwycić różnorodne elementy składające się na

pozycję społeczną jednostki (Turner, 1998: 122–123).

1.1.2. Orientacja funkcjonalna

Zarówno Marks, jak i Weber widzieli stratyﬁkację jako przyczynę napięć oraz

— przynajmniej potencjalnie — konﬂiktów między tymi, którzy różnią się pod

względem ilości posiadanych dóbr. Istnieje jednak także inne spojrzenie na stratyﬁ-

kację: jako na czynnik integrujący społeczeństwo. Zdaniem zwolenników funkcjo-

nalizmu nierówności mogą być związane z istniejącymi w danym społeczeństwie

najważniejszymi funkcjonalnymi potrzebami czy też wymaganiami.

Słynna i często krytykowana hipoteza głosi, że jeśli jakaś rola w społeczeństwie ma

znaczenie funkcjonalne i trudno ją odgrywać, ponieważ wymaga wysokich kwali-

ﬁkacji, to gwarantuje ona większy dostęp do cenionych dóbr — pieniędzy, władzy

i wpływów oraz prestiżu. Przy czym muszą być spełnione oba warunki — znacze-

nia funkcjonalnego i trudności w jej pełnieniu. Na przykład pozycja śmieciarza jest

funkcjonalnie istotna (wyobraźmy sobie świat bez ludzi, którzy zajmują się usuwa-

niem śmieci), ale nie wymaga wysokich kwaliﬁkacji i łatwo ją wykonywać — tym

samym nie otrzymuje się za nią zbyt wielu dóbr. A zatem nierówność jest sposobem

motywowania osób wykształconych do ciągłego uczenia się i poświęceń niezbęd-

nych do wykonywania w społeczeństwie ważnych funkcjonalnie i wymagających

wysokich kwaliﬁkacji prac.

Jednak teorie funkcjonalistyczne są głośno krytykowane za jedną istotną wadę:

usprawiedliwiają one istnienie nierówności w społeczeństwie, sprawiając wraże-

nie, że ci, którzy weszli w posiadanie wartościowych dóbr, zawsze na nie zasługują

z powodu swoich kwaliﬁkacjii funkcjonalnegoznaczenia.W rzeczywistości — ar-

gumentują krytycy — ludzie zdobywają owe dobra dzięki szczęściu, nadużywaniu

władzy, korupcji, tradycji oraz innym procesom, które niewiele mają wspólnego ze

znaczeniem funkcjonalnym czy talentem (Turner, 1998: 124).

1.2. Warstwy społeczne

Warstwa społeczna to zbiorowość składająca się z jednostek stanowiących część ja-

kiejś klasy społecznej lub z jednostek o niejednorodnej przynależności klasowej,

wyróżnianych na podstawie podobnej pozycji i miejsca w hierarchii społecznej.

Warstwy społeczne wyróżnia się najczęściej na podstawie:

— dochodów,

— rodzaju aktywności gospodarczej (np. robotnicy rolni, burżuazja przemysło-

wa),

— przynależności etnicznej lub regionalnej (np. burżuazja żydowska),

— wspólnoty warunków życia (np. chłopstwo),

— wspólnoty stylu życia przekraczającej podziały klasowe (np. inteligencja, lum-

penproletariat),

— podobieństw poziomu prestiżu społecznego (według niższej i wyższej pozycji

społecznej),

— zakresu sprawowanej władzy,

— zasobów majątkowych (Olechnicki, Załęcki, 2000: 238).

Koncepcja wyodrębnienia ze struktury społecznej — obok klas — także warstw

społecznych, dla wyjaśniania zjawisk nierówności społecznych, jest dziełem Maxa

Webera.

Warstwy społeczne są przez Webera rozumiane jako zbiory ludzi, które uznają

siebie i są uznawane przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na

Treść - Moduł 3.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: