Treść - Moduł 3.pdf - Psychologia ogólna - sylwia22886

Różnice indywidualne między ludźmi

Wstęp

1. Inteligencja

2. Style poznawcze

3. Temperament

4. Osobowość

Bibliograﬁa

Wstęp

Różnice między ludźmi są powszechne — nie istnieje taka cecha, właściwość czy

forma zachowania, w której ludzie nie różniliby się między sobą. Jak podaje Jan

Strelau (2004B: 654), „ różnice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jed-

nostki (ludzie i zwierzęta) należące do tej samej populacji różnią się między sobą

pod względem porównywalnych charakterystyk ﬁzycznychipsychicznych”.Przed-

miotem psychologii różnic indywidualnych są te spośród charakterystyk psycholo-

gicznych, które cechuje względna stałość — należą do nich inteligencja i zdolno-

ści, osobowość, temperament i style poznawcze. Poniżej opisano syntetycznie te

zagadnienia.

Temat pierwszy prezentuje najważniejsze teorie inteligencji, sposoby jej pomiaru

i źródła.

W temacie drugim opisano najważniejsze style poznawcze: abstrakcyjność–kon-

kretność, zależność–niezależność od pola oraz reﬂeksyjność–impulsywność.

Temat trzeci dotyczy temperamentu — jego głównych teorii i znaczenia w funkcjo-

nowaniu dzieci i dorosłych.

Temat czwarty zawiera charakterystykę osobowości, przede wszystkim w koncep-

cji tzw. Wielkiej Piątki.

Najpełniejszy odbiór opisanej w module wiedzy teoretycznej możliwy będzie przez

odniesienie podanych treści do własnej osoby. Zachęcam więc do autoreﬂeksji

i próby autodiagnozy pod kątem różnic indywidualnych: dominujących zdolności

intelektualnych, stylów poznawczych, cech temperamentu i osobowości.

1. Inteligencja

Czym jest inteligencja? Pytanie to zadają sobie psychologowie od czasów pierw-

szych badaczy tej problematyki — Bineta i Spearmana, czyli od ponad 100 lat. Po-

tocznie każdy z nas nadaje pewien sens temu pojęciu, okazuje się nawet, że jego

psychologiczne rozumienie nie odbiega daleko od ujęcia potocznego. Jedna z wielu

dostępnych deﬁnicji mówi, że inteligencja to „bardzo ogólną zdolność umysłowa,

która m.in. obejmuje zdolność rozumowania, planowania, rozwiązywania proble-

mów, myślenie abstrakcyjne, rozumienie złożonych idei, szybkość uczenia się i ko-

rzystania z doświadczeń” (za: Strelau, Zawadzki, 2008: 817).

Liczne badania naukowe potwierdzają jednak, że istnieje wiele rodzajów inteligen-

cji. Poniżej scharakteryzowane zostaną najważniejsze teorie inteligencji (za: Ra-

thus, 2004; Kosslyn, Rosenberg, 2006; Strelau, Zawadzki, 2008).

Teorie czynnikowe

Wielu badaczy zakładało, że na inteligencję składa się nie jeden, lecz wiele ro-

dzajów zdolności umysłowych. Według różnych ujęć liczba możliwych czynników

wchodzących w skład inteligencji wahała się od jednego do stu! Trzy najważniejsze

teorie tego nurtu — koncepcje Spearmana, Thurstona i Cattela — zostaną scharak-

teryzowane poniżej.

W roku 1904 Charles Spearman postawił tezę, że u podłoża wszystkich inteligent-

nych zachowań leży jeden wspólny czynnik — nazwał go czynnikiem g (od angiel-

skiego słowa general — ogólny). Określał on szeroko rozumianą zdolność do rozu-

mowania i rozwiązywania problemów, fundamentalną zdolność intelektualną od-

powiedzialną za zachodzenie dodatnich korelacji między wynikami różnych te-

stów inteligencji. Spearman zauważył, że ludzie, którzy zwykle dobrze radzą sobie

w jednym rodzaju zadań angażujących inteligencję (np. rozwiązywanie zadań ma-

tematycznych), uzyskują także dobre wyniki w zadaniach innego rodzaju (np. po-

rządkowanie obrazków w logiczny ciąg). Zauważył jednak, że nawet osoby najbar-

dziej inteligentne w pewnych dziedzinach są lepsze niż w innych, stąd drugi czyn-

nik składający się na inteligencję nazwał czynnikiem s (skrót od angielskiego słowa

speciﬁc — specyﬁczny). Obejmuje on zdolności specjalne związane zwykonywa-

niem zadań wymagających określonych rodzajów przetwarzania informacji. Pod-

czas wykonywania jakiegoś zadania człowiek wykorzystuje więc zarówno czynnik

g , jak i specyﬁczne dla tego zadania zdolności, które obejmuje czynnik s . Różne

zadania wymagają w różnym stopniu angażowania czynnika g i s , jednak zdaniem

Spearmana wysokość ilorazu inteligencji jest warunkowana w największym stop-

niu czynnikiem g — fundamentalną zdolnością intelektualną (Rathus, 2004; Kos-

slyn, Rosenberg, 2006).

Amerykański psycholog Louis Thurstone (za: Kosslyn, Rosenberg, 2006; Strelau,

Zawadzki, 2008), po wykonaniu analiz czynnikowych różnych testów badających

inteligencję, znalazł jedynie ograniczone dowody na istnienie czynnika g . Analiza

czynnikową jest techniką statystyczną pozwalającą wykrywać, które elementy czy

pozycje testu mierzą to samo. Na jej podstawie Thurstone odrzucił ideę pojedyn-

czej generalnej zdolności na rzecz siedmiu pierwotnych zdolności umysłowych . Były

to: rozumienie słów, płynność słowna, zdolności liczbowe, zdolności przestrzenne, zdol-

ności rozumowania, pamięć i szybkość spostrzegania . Są one niezależne od siebie i nie

mają u podstaw żadnych innych zdolności. Następcy Thurstona uzyskiwali potem

jeszcze inne kombinacje zdolności, przekraczające kilkadziesiąt, a nawet 100, jak

u Joy’a Paula Guilforda . Na poparcie tego nurtu każdy z nas może przypomnieć so-

bie osobę obdarzoną pewnymi zdolnościami, np. liczbowymi, za to słabo radzącą

sobie np. z zadaniami słownymi.

Szczególnie interesujące czynnikowe ujęcie inteligencji zaproponował Raymond Cat-

tel (za: Strelau, Zawadzki, 2008). Postawił on hipotezę, że czynnik g należy roz-

dzielić na dwa bardziej specyﬁczneczynniki:inteligencjępłynną( ﬂuidintelligence )

i skrystalizowaną ( crystallized intelligence ).

Inteligencja płynna warunkowana jest ﬁzjologiczną właściwością struktur nerwo-

wych i zależy głównie od genów. Przenika ona („wpływa” — stąd ﬂuid ) wszelkie

umysłowe czynności, a najbardziej ujawnia się w rozwiązywaniu zadań wymagają-

cych tworzenia nowych rozwiązań problemów, ujmowania stosunków między rze-

czami czy elementami w testach niewerbalnych.

Inteligencja skrystalizowana to „wynik doświadczenia i uczenia się, które nakłada-

ją się na inteligencję płynną. Dzięki kumulującemu się doświadczeniu zmienia się

ona wraz z wiekiem (...). Swoją nazwę zawdzięcza temu, że traktowana jest jako

„produkt końcowy”, ukształtowany w wyniku doświadczenia” (Strelau, Zawadz-

ki, 2008: 823).

Przykładowo, dla wędkarza łowienie ryb to zespół rutynowych czynności — czyn-

ności te opierają się zatem na inteligencji skrystalizowanej. Gdyby jednak nie dys-

ponował on potrzebnym sprzętem, musiałby stworzyć inny sposób łowienia — wte-

dy skorzystałby z inteligencji płynnej. Wraz z wiekiem słabnie inteligencja płynna,

z kolei inteligencja skrystalizowana pozostaje często niezmienna — pozwala to na

zachowanie umiejętności w dziedzinach, w których jesteśmy biegli (Kosslyn, Ro-

senberg, 2006).

Inteligencja wieloraka Howarda Gardnera

Howard Gardner (za: Strelau, Zawadzki, 2008) sformułował kolejną wpływową teo-

rię inteligencji, wskazującą na istnienie siedmiu podstawowych jej form:

1) inteligencji językowej — zdolności biegłego posługiwania się językiem (posiadana

np. przez dziennikarzy i wykładowców),

2) inteligencji logiczno-matematycznej — obejmuje zdolności matematyczne i logicz-

ne (wykorzystywana np. przez naukowców),

3) inteligencji przestrzennej — zdolności tworzenia umysłowych modeli przestrzeni

świata zewnętrznego i operowania nimi w umyśle (np. u architektów),

4) inteligencji muzycznej — zdolności „czucia” i komponowania muzyki (np. u mu-

zyków),

5) inteligencji cielesno-kinestetycznej — zdolności rozwiązywania problemów czy

tworzenia produktów angażujących ciało (np. u gimnastyków i tancerzy),

6) inteligencji interpersonalne j — zdolności rozumienia innych ludzi i współdziała-

nia z nimi (np. u nauczycieli, psychologów),

7) inteligencji intrapersonalnej — zdolności tworzenia adekwatnego modelu siebie

i obserwacji własnych emocji (np. u duchownych).

W kolejnych pracach Gardner sugerował istnienie jeszcze innych typów — inteli-

gencji przyrodniczej i egzystencjalnej (za: Kosslyn, Rosenberg, 2006). Wyróżnio-

ne przez niego rodzaje inteligencji składają się na zespół współgrających z sobą

zdolności. Każdy z nich umożliwia rozwiązywanie problemów określonego typu.

Przyczyną powstania tej teorii były obserwacje behawioralne i neurologiczne, któ-

re skłoniły Gardnera do sformułowania teorii wielu rodzajów inteligencji, z któ-

rych każdy ma swoje źródło w innym rejonie układu nerwowego.

Triarchiczna teoria Sternberga

Alternatywną teorię wielu inteligencji sformułował Robert Sternberg (za: Rathus,

2004), który pojmował inteligencję w kategoriach przetwarzania informacji. Po-

stulował on trójskładnikową strukturę inteligencji, na którą składa się:

1) inteligencja składnikowa — umożliwia rozwiązywanie problemów i nabywanie

nowej wiedzy, formułowanie sądów, ocen i znajdowanie różnic; pod tym poję-

ciem Sternberg rozumie zasadniczą zdolność przydatną w zadaniach szkolnych

i naukowych;

2) inteligencja doświadczeniowa — zdolność do odkrywania czegoś nowego, formu-

łowania hipotez i teorii, korzystania z dotychczasowych doświadczeń; pojęcie

to najbliższe jest znaczeniowo twórczości;

3) inteligencja kontekstualna — zdolność do przystosowania się do wymagań wła-

snego środowiska i zastosowania posiadanej wiedzy do rozwiązywania proble-

mów praktycznych; można ją określić mianem zaradności życiowej.

Według Sternberga tym, co mierzą testy inteligencji jest inteligencja składniko-

wa. Jednak to wskaźniki inteligencji kontekstualnej (praktycznej) pozwalają lepiej

przewidzieć powodzenie w realizacji zadań zawodowych. Poziom tej drugiej inteli-

gencji nie pozwala na przewidzenie osiągnięć akademickich. Także inteligencja do-

świadczeniowa (twórcza) jest czymś innym od ilorazu inteligencji, jednak warun-

kiem znajdowania innowacyjnych rozwiązań problemów jest posiadanie w miarę

wysokiego ilorazu inteligencji (por. Kosslyn, Rosenberg, 2006).

Inteligencja emocjonalna

Powodzenie w realizacji codziennych zadań i odniesienie życiowego sukcesu zależy

w dużej mierze od rozumienia i regulowania własnych emocji i kontaktów z inny-

mi ludźmi. Pojęcie inteligencji emocjonalnej wprowadzili Peter Salovey i John Mayer ,

a rozpowszechnił Daniel Golema n.

Goleman (1999) wyodrębnił jej pięć kompetencji składowych:

1) samoświadomość , rozumianą jako wiedzę o odczuwanych emocjach i umiejęt-

ność wykorzystania tych emocji w procesach decyzyjnych,

2) samoregulację , czyli panowanie nad emocjami, tak aby ułatwiały one wykony-

wanie bieżących zadań,

3) motywację , czyli umiejętność kierowania się swoimi preferencjami w wyznaczaniu

celów i dążeń, przejmowanie inicjatywy, podejmowanie wysiłków mimo porażek,

4) empatię , deﬁniowanąjakowyczuwanieuczućinnychludziiumiejętnośćpercep-

cji sytuacji z punktu widzenia innych osób,

5) umiejętności społeczne , czyli umiejętność panowania nad emocjami w kontak-

tach z innymi ludźmi, rozpoznawania sytuacji społecznych oraz sieci powiązań

międzyludzkich.

Pojęcie inteligencji emocjonalnej powstało jako odzew na zapotrzebowanie psycho-

logów dotyczące innych niż zdolności akademickie, bardziej trafnych wyznaczni-

ków sukcesu życiowego (Jaworowska, Matczak, 2001).

Pomiar inteligencji

Jak wynika z powyższych informacji, nie ma zgody co do natury inteligencji, jed-

nak każdego dnia jest ona mierzona przez psychologów. Do tego celu stosuje się

szereg różnych testów inteligencji. Potrzeby społeczne na początku XX wieku dały

impuls Alfredowi Binetowi i Theodorowi Simonowi do skonstruowania pierwszego te-

stu służącego do pomiaru inteligencji (Rathus, 2004). Skala Bineta-Simona weszła

do użycia w 1905 roku. Choć Binet uważał, że na inteligencję składa się wiele czyn-

ników, jego skala pozwalała na uzyskanie jednego wskaźnika, tak aby łatwo można

było posługiwać się nim w kontekście szkolnym. Zakładał on także, że inteligen-

cja rośnie wraz z wiekiem i starsze dzieci będą w stanie rozwiązać więcej zadań te-

stowych niż dzieci młodsze. Skala Bineta-Simona pozwalała na uzyskanie punkto-

Treść - Moduł 3.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: