Twarzą w twarz.pdf

Genetyka

nUMer 13/14

WIOSNA 2012

KWARTALNIK NAUKOWY ZAKŁADU GENETYKI MOLEKULARNEJ I SĄDOWEJ

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Collegium Medicum

Katedra Medycyny Sądowej

Twarzą w twarz

Przestępcy, wiedząc, jak ważnym materiałem dowodowym jest wizerunek,

bardzo chętnie kryją się za ścianą anonimowości. na szczęście dzięki

medycynie sądowej ściana ta coraz częściej staje się… przeźroczysta

ISSN 2080-7775

> www.zgms.cm.umk.pl

Spis treści

Drodzy Czytelnicy!

Od pewnego czasu można odnieść wrażenie, że z pozoru

hermetyczny warsztat genetyki sądowej jest poddawany

krytycznej analizie. Jedni zwracają uwagę na możliwe błę-

dy typowania podczas identyikacji śladów biologicznych,

inni z kolei wskazują na ograniczenia związane z przewi-

dywaniem wyglądu i pochodzenia dzięki DNA. Ze względu

na fakt, że wątpliwości dotyczące szeroko pojętych analiz

genetycznych, a rodzące się głównie w środowiskach aka-

demickich przedostały się do mediów i opinii publicznej,

poprosiliśmy o komentarz prof. Manfreda Kaysera, kierow-

nika Katedry Molekularnej Biologii Sądowej w Centrum

Medycznym Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie. Z udzie-

lonego wywiadu dowiadujemy się m.in., w jakim kierunku

zmierza dzisiejsza genetyka sądowa i czy faktycznie jest

się czego obawiać.

4-5

NOWOśCi W GENETyCE SąDOWEJ

Jeśli nie STR, to co?

Genetyka w służbie… zwierząt

Problem rodzaju męskiego

Promile błędu

6-7

TEChNOlOGiA NA SłUżBiE

Genetyka w wersji 2.0 beta

Najnowsze technologie na dobre zadomowiły się w naszym codziennym życiu.

Coraz chętniej korzystamy z serwisów społecznościowych czy usług bazujących

na technologii chmury, jak Gmail czy iCloud. Nowoczesne technologie

z powodzeniem znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach,

nie dziwi więc, że korzysta z nich także… genetyka.

Drugi z naszych rozmówców, dr Roland van Oorschot

z policji stanu Wiktoria (Australia), jest pionierem badań

nad tzw. śladowym DNA, czyli materiałem genetycz-

nym dostępnym w minimalnych ilościach. Roland van

Oorschot nie tylko przybliża definicję tego rodzaju

analiz, ale także przekonuje o ich ogromnym poten-

cjale. Przypomina jednak, że kluczowym elementem

jest właściwe postępowanie z próbką w początkowych

fazach badań, tj. od momentu ujawnienia śladu do jego

zabezpieczenia. Nasz Zakład od kilku lat oferuje badania

śladowego DNA, które notabene cieszą się zaskakująco

dużym zainteresowaniem. Czasem jednak sami się prze-

konujemy, że jeśli próbka zostanie źle zabezpieczona,

bezpowrotnie traci wartość i nawet najlepszy warsztat

już tego nie zmieni.

8-9

CiEKAWE PRZyPADKi

Kłusownik czy nie?

Czy metody analizy zwierzęcego DNA mogą być pomocne w „ludzkiej”

medycynie sądowej? Pewien przypadek, z którym spotkali się biegli z naszego

Zakładu, udowadnia, że jak najbardziej!

10-13

METODy BADAWCZE

Twarzą w twarz

Badania w zakresie identyikacji człowieka nie ograniczają się wyłącznie do

śladów biologicznych. Rozwój technik audiowizualnych sprawił, że coraz częściej

konieczna jest również identyikacja osób utrwalonych na fotograiach i ilmach.

Wydaje się, że w rozważaniach nad współczesnym obra-

zem badań genetycznych nie można pominąć releksji

o charakterze prawnym i bioetycznym. Jednym z intere-

sujących zagadnień jest kwestia zgody osób poddawa-

nych badaniom na przechowywanie i upublicznianie ich

proili genetycznych. Ten i inne problemy podejmujemy

w artykule „Genetyka w wersji 2.0 beta”, aktualnym w obli-

czu coraz większej popularności serwisów oferujących

badania genealogiczne czy medyczne.

14-15

5 PyTAń DO…

Niewidoczny ślad

Aby ustalić sprawcę przestępstwa, czasem wystarczy jeden mały, ale za to

niezwykle cenny i niepodważalny dowód. Takim może być śladowy DNA,

o którym rozmawiamy z dr. Rolandem van Oorschotem, kierownikiem ds. badań,

rozwoju i innowacji na Wydziale Biologii w policji stanu Wiktoria (Australia).

Na łamach tego numeru nie mogło oczywiście zabrak-

nąć materiałów, w których uchylamy rąbka tajemnicy

dotyczącej naszej pracy. Tym razem zdecydowaliśmy się

zamieścić dwa artykuły o charakterze kazuistycznym

autorstwa naszych biegłych. Pierwszy tekst stanowi prze-

gląd aktualnych metod antropologicznych szczególnie

użytecznych w identyikacji osób na podstawie wizerunku

– utrwalonego w jakiejkolwiek formie. W drugim tekście

wracamy do genetyki – artykuł „Kłusownik czy nie”

zawiera odpowiedzi na pytania dotyczące użyteczności

metod analizy zwierzęcego DNA w medycynie sądowej.

Opisujemy interesujący przypadek badania zawartości

pewnej lodówki...

16-19

WyWiAD NUMERU

Coraz więcej odpowiedzi dzięki DNA

O kontrowersjach związanych z wykorzystaniem badań DNA w medycynie

sądowej oraz o potencjalnych kierunkach rozwoju tej dziedziny rozmawiamy

z prof. Manfredem Kayserem, szefem Wydziału Molekularnej Biologii Sądowej

w Centrum Medycznym Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie.

WYDAWCA:

Zakład Genetyki Molekularnej i Sądowej

Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum

REDAKTOR WYDANIA:

Tomasz Grzybowski

ZESPÓŁ REDAKCYJNY

Urszula Rogalla, Jarosław Bednarek,

Bogusław Wieczorek, Marcin Woźniak

REDAKCJA, PROJEKT GRAfICZNY, REKlAMA, PRODUKCJA:

Novimedia Sp. z o.o. (Novimedia jest częścią

Wydawnictwa Zwierciadło) www.novimedia.pl

[Zespół – Dyrektor Wydawniczy: leszek MIElCZAREK, Szef Studia

Graicznego: Diana BOROWSKA, Senior Art Graphic: Paweł RY-

GOl, Wydawca: Piotr KOWAlSKI, Korekta: Elżbieta WOźNIAK,

fotoedycja: Piotr BARTOSZEK, Produkcja: Michał SEREDIN].

Prof. dr hab. Tomasz Grzybowski

Kierownik Katedry Medycyny Sądowej

oraz Zakładu Genetyki Molekularnej i Sądowej

Collegium Medicum UMK

Foto na okładce: Shutterstock

Zostały podjęte wszelkie środki, aby zawarte w publikacji informacje

były dokładne i aktualne w dniu oddania do druku. Rozpowszechnianie

materiałów redakcyjnych bez pisemnej zgody wydawcy jest zabronione.

Nowości w geNetyce sądowej

jeśli nie stR, to co?

Stale rosnące wymagania wobec labo-

ratoriów genetyczno-sądowych zmusiły

genetyków do szukania dodatkowych

markerów przewyższających w różnych

aspektach wykorzystywane od kilkunastu

lat w identyikacji układy STR.

O d jakiegoś czasu, poza wielokrotnie

dziej że w przeciwieństwie do markerów

sNP badanie markerów iNdeL może zostać

przeprowadzone na sprzęcie wykorzy-

stywanym dotychczas do analizy stR, co

czyni je bardziej dostępnym dla większości

laboratoriów. dotychczas udowodniono

wysoką przydatność komercyjnie dostęp-

nych zestawów do analizy markerów iNdeL

w ustalaniu spornego ojcostwa, kiedy

w jednej z próbek ujawniona zostaje mu-

tacja i zachodzi konieczność poszerzenia

zakresu badań. wiele jednak wskazuje na

to, że przy zastosowaniu odpowiedniego

aparatu statystycznego loci iNdeL mogą

znaleźć szerokie zastosowanie również

w identyikacji osobniczej.

wspominanymi na łamach naszego

magazynu markerami sNP, uwagę

badaczy przykuwają polimorizmy typu

iNdeL (insercja/delecja). ich powstanie jest

wynikiem zaistnienia pojedynczej mutacji

polegającej na dodaniu lub usunięciu

zazwyczaj jednego nukleotydu. Niskie

tempo mutacji gwarantuje ich praktyczną

niezmienność w kolejnych pokoleniach.

Ponadto do analizy polimorizmów iNdeL

potrzebne są krótsze niż dla stR fragmenty

dNA, co może okazać się użyteczne przy

analizie próbek zdegradowanych. tym bar-

Problem rodzaju męskiego

opracowano na podstawie: Zidkowa A. i wsp. 2011.

Application of the new insertion–deletion polymor-

phism kit for forensic identification and parentage

testing on the czech population.

int j Legal Med doi 10.1007/s00414-011-0649-3.

Testy Y-STR wykorzystywane są powszechnie przez genetyków sądowych

w sytuacjach, kiedy istotne jest wyodrębnienie komponentu męskiego

z potencjalnej mieszaniny DNA, np. w przypadku gwałtu. Mają jednak

poważną wadę…

B adania loci y-stR mają istotny wpływ na wyniki badań genealogicznych

powyżej „standardowe”, co sprawia, że różnice między nimi, jak zresztą ustalono

empirycznie, mogą pojawiać się nawet z pokolenia na pokolenie! takie „szybko

mutujące” układy są zatem bardzo użytecznymi markerami pozwalającymi na

rozróżnianie pomiędzy bliskimi krewnymi w linii męskiej. wprawdzie wspo-

mniane loci y-stR nie mają szans zdetronizować markerów zlokalizowanych na

chromosomach autosomalnych w przypadku klasycznej identyikacji osobniczej,

to jednak trudno będzie przecenić ich przewagę w sytuacjach, kiedy konieczne

jest ustalenie jednoznacznego proilu pochodzącego wyłącznie od mężczyzny.

genetyka w służbie… zwierząt

bądź mających na celu ustalenie pokrewieństwa. Niestety, pozwalają one

ustalić proil nie pojedynczego mężczyzny, ale całej linii męskiej, do jakiej

on należy, stąd trudności w ustaleniu, czy na miejscu zdarzenia pojawił się podej-

rzany, czy – jak może argumentować obrona – jego brat, ojciec lub nawet daleki

kuzyn. ostatnie doniesienia zespołu kierowanego przez prof. Manfreda Kaysera

wskazują na istnienie innych loci y-stR o wysokiej użyteczności dla celów iden-

tyikacyjnych. „Nowe” układy y-stR mutują znacznie szybciej niż wspomniane

Ballantyne K.N. i wsp. 2010. Mutability of y-chromosomal Microsatellites: Rates, characte-

ristics, Molecular Bases and Forensic implications. Am j Hum genet 87:341-353. Ballantyne

K.N. i wsp. 2011. A new future of forensic y-chromosome analysis: Rapidly mutating y-stRs

for differentiating male relatives and paternal lineages. Forensic sci int: genet doi:10.1016/j.

fsigen.2011.04.017.

Promile błędu

Bezpośrednie metabolity etanolu, jak etyloglukoronid (EtG) i estry etylowe

kwasów tłuszczowych (FAEE), są idealnymi markerami nadużywania alko-

holu wykorzystywanymi do badania próbek biologicznych, w tym włosów.

Okazuje się jednak, że ta metoda może nie być do końca wiarygodna.

N iedawno wskazano na możliwość uzyskania wyników fałszywie

dodatnich w analizach poziomu FAee w przypadku osób stosujących

odżywki do włosów zawierające wysokie stężenia alkoholu etylowego.

stało się to przyczynkiem do przeprowadzenia dodatkowych eksperymentów

mających na celu ustalenie, czy stosowanie takich odżywek ma wpływ również

na stężenie mniejszościowego metabolitu etanolu – etg. Badana próbka liczyła

zaledwie siedem osób, z których część spożywała alkohol okazjonalnie, a część

znacznie go nadużywała. osoby badane przez miesiąc lub dwa codziennie sto-

sowały odżywkę zawierającą aż 44 proc. alkoholu etylowego (i 0 proc. wolnego

etg) na włosy jednej połowy głowy. co pewien czas pobierano włosy z obu

części głowy i poddawano je standardowym analizom na zawartość etg. Po

dwóch miesiącach okazało się, że w przeciwieństwie do wyników FAee poziom

etg praktycznie nie zmienia się po zastosowaniu odżywki zawierającej alkohol,

co wskazuje na konieczność jednoczesnego badania obu markerów.

W jednym z ostatnich numerów „Forensic Scien-

ce International: Genetics” znalazł się artykuł

poświęcony problemowi identyikacji dzikich

zwierząt, nieco po macoszemu traktowanemu

również w Polsce.

A utorzy opisali swoje doświadczenia związane

środowiska i Zasobów wodnych zastrzelono niedźwie-

dzia, który jednak w toku analiz genetycznych został

wykluczony jako „sprawca” wspomnianego ataku.

Kilkanaście tygodni później w tym samym rejonie

niedźwiedź zaatakował dwie dziewczynki. jedna z nich

została bardzo poważnie okaleczona. Po tym wypadku

niestety nie zabezpieczono próbek do analiz dNA, nie

można więc było stwierdzić, czy za oba ataki odpo-

wiedzialny jest ten sam nieuchwytny osobnik. Autorzy

pracy wskazują, że gdyby wyniki przeprowadzonych

przez nich analiz zostały wykorzystane faktycznie dla

celów identyikacyjnych, możliwe byłoby znalezienie

właściwego niebezpiecznego osobnika i jego elimina-

cja bez konieczności zabijania dodatkowego zwierzę-

cia. Być może i u nas należałoby rozważyć stosowanie

metod genetyki sądowej w podobnych sprawach,

co pozwoliłoby racjonalnie gospodarować nierzadko

dostatecznie już przetrzebionymi populacjami dzikich

zwierząt.

z analizą dNA wyekstrahowanego z sierści

niedźwiedzia, który zaatakował i śmiertelnie zranił

65-letniego mężczyznę. trzy dni po zajściu w okolicy

feralnego miejsca za zgodą bułgarskiego Ministerstwa

Frosch c. i wsp. 2011. case report of a fatal bear attack

documented by forensics wildlife genetics. Forensic sci int:

genet 5: 342-344.

Ferreira L.M. i wsp. 2011. the in uence of ethanol containing cosmetics on ethyl glucuronide

concentration in hair. Forensic sci int doi:10.1016/j.forsciint.2011.10.015.

technologia na służbie

Genetyka

czy polskie

prawo chroni

DNA?

w wersji 2.0 beta

najnowsze technologie na dobre zadomowiły się w naszym codziennym życiu. coraz chętniej

korzystamy z serwisów społecznościowych czy usług bazujących na technologii chmury,

jak gmail czy icloud. nowoczesne technologie z powodzeniem znalazły zastosowanie w wielu

dziedzinach, nie dziwi więc, że korzysta z nich także… genetyka.

W rozumieniu polskiej ustawy z dnia

29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych

osobowych danymi osobowymi są „wszelkie

informacje dotyczące zidentyikowanej

lub możliwej do zidentyikowania osoby

izycznej” (art. 6). Istotne jest przy tym

zastrzeżenie interpretacyjne, zgodnie

z którym danymi osobowymi nie będą

takie informacje, które mogą prowadzić do

określenia tożsamości konkretnej osoby,

ale wymagałoby to nadmiernych kosztów,

czasu lub działań. Ustawa o ochronie danych

osobowych w art. 27 zabrania, co do zasady,

przetwarzania m.in. danych o stanie zdrowia

i danych o kodzie genetycznym, uznając je

za tzw. dane sensytywne. Ich przetwarzanie

jest możliwe jedynie po spełnieniu dodatko-

wych przesłanek wymienionych w ustawie,

przy czym wystarczająca jest pisemna

zgoda, która „nie może być domniemana

lub dorozumiana z oświadczenia woli

o innej treści”, ponadto może być odwołana

w każdym czasie. Zgoda musi zatem w każ-

dym przypadku odnosić się do konkretnie

wskazanych danych. Tymczasem zakres

danych zawartych w informacji genetycz-

nej nie jest jeszcze znany. Z jednej strony

uznanie, że zgoda dotyczy wyłącznie stanu

wiedzy z chwili wyrażenia zgody wiązałoby

się z licznymi problemami praktycznymi

i koniecznością okresowego uzyskiwania

zgody. Z drugiej – oparcie się wyłącznie na

możliwości cofnięcia zgody w miarę postępu

badań naukowych naraża osoby, od których

dane pochodzą, na niemożliwe do określe-

nia ryzyko.

O d pierwszych trzydziestotonowych

– będziemy otrzymywać zindywidualizowane

wyniki aktualnych badań genetycznych, które

są związane z wariantami genów występujący-

mi u nas. co więcej, zarówno dane genetyczne,

jak i dane przekazywane przez użytkownika

mogą zostać upublicznione w serwisie, przez

co staną się dostępne dla wszystkich jego

użytkowników i utworzą swego rodzaju portal

społecznościowy. „Przyjaciół” nie szuka się tu-

taj w szkołach, do których uczęszczaliśmy, czy

według zainteresowań. Kontakty nawiązuje

się z użytkownikami o najbardziej zbliżonym

proilu Dna lub u których występują te same

mutacje.

„normalne” portale społecznościowe, mogą być

wykorzystywane przez owe serwisy w obrocie

handlowym. Z jednej strony przyjmują one

wymierną wartość dopiero po ich agregacji,

a tym samym anonimizacji, z drugiej – z uwagi

na stopień zaawansowania badań naukowych

zakres przekazywanych dobrowolnie danych jest

w zasadzie nieznany. Kontrowersje w amery-

kańskiej opinii publicznej wywołał również fakt,

że jednym z założycieli serwisu 23andMe jest

anne Wojcicki, żona sergeya brina, założyciela

google, a sam serwis pozyskał 3,9 mln dolarów

od google na dalszy rozwój. Właściciele niegdyś

prostej wyszukiwarki internetowej, a dziś

komputerów, przez zalążki sieci

komputerowych na uniwersytetach,

po dynamiczny rozwój internetu i włączanie

do niego milionów użytkowników – global-

na wioska stanęła przed kolejnym krokiem

deiniującym jej kształt. coraz wyraźniej rysuje

się tendencja użytkowania zasobów interneto-

wych w tzw. chmurze, na której bazują również

technologie wykorzystywane podczas badań

genetycznych. cloud computing to nic innego

niż przeniesienie danych oraz oprogramowa-

nia do serwerów zewnętrznych i umożliwienie

użytkownikowi ciągłego dostępu do nich,

a także bieżącego wprowadzania i zapisywania

zmian z dowolnego komputera podłączonego

do sieci.

podstawowym zainteresowaniem ma być sposób

indeksowania potężnych ilości danych. nie ma

jednak wątpliwości, że rynek usług przetwarzania

danych genetycznych rozwija się. W europie

przykładem może być islandzki decoDe genetics,

a także rozpoczynający działalność polski serwis

Mójgenotyp.pl. takie wykorzystywanie danych

genetycznych rodzi również wątpliwości natury

prawnej. informacje genetyczne należą do kate-

gorii danych osobowych, choć przedstawiane są

także propozycje odmiennego ich traktowania.

Przede wszystkim dlatego, że informacja taka

niesie za sobą wiedzę nie tylko o osobie, od której

pochodzi, ale również o członkach jej rodziny.

co więcej, opisuje ona stan przeszły, teraźniejszy

i – co rodzi szczególne problemy – przyszły.

Ponadto, o ile serwisy prowadzone w europej-

skim obszarze gospodarczym podlegają unijnym

przepisom dotyczącym ochrony danych oso-

bowych, o tyle serwisy amerykańskie pozostają

pod jurysdykcją odpowiednich stanów. sprawę

dodatkowo komplikuje wykorzystanie techniki

przetwarzania w chmurze.

utrudnione. Dyskusyjne staje się nawet samo

zindywidualizowanie podmiotów, na które prawo

nakłada określone obowiązki – administratora da-

nych, czyli osobę decydującą o celach i środkach

przetwarzania danych osobowych oraz osobę

przetwarzającą dane. Podczas Vi kadencji sejmu

RP złożono cztery projekty ustaw pośrednio

odnoszących się do danych genetycznych. i choć

jeden z nich posługiwał się pojęciem „testów

prognozujących choroby genetyczne”, które

miałyby być przeprowadzane tylko „dla celów

zdrowotnych albo dla badań naukowych związa-

nych z celami zdrowotnymi”, żaden z projektów

nie został ostatecznie uchwalony. Pokazuje to, że

debata dotycząca danych genetycznych w Polsce,

choć burzliwa, znajduje się na początkowym

etapie. Wspomniane projekty, prawdopodobnie

z uwagi na to, że skupiały się na drażliwym spo-

łecznie temacie zapłodnienia in vitro, nie odnosiły

się w żaden konkretny sposób do ochrony danych

genetycznych i ich przetwarzania w ogóle, nie

tylko przy wykorzystaniu zaawansowanych usług

informatycznych. oznacza to, że ochrona danych

genetycznych musi się opierać na uregulowaniach

ogólnych dotyczących danych osobowych, które

jednak ze względu na swój terytorialny charakter,

nie znajdą zastosowania w większości przypad-

ków przetwarzania ich za pomocą usług cloud

computing.

Odsyłając próbkę śliny do wskazanego

laboratorium, zakładamy własne konto

w serwisie, w którym mamy dostęp do

informacji o prawdopodobnym pochodzeniu

geograficznym naszych przodków [...]. dane

genetyczne mogą zostać upublicznione

w serwisie […] i utworzą swego rodzaju

portal społecznościowy.

sześciu znajomych

polubiło twój Dna

Wszechobecność usług opartych na tech-

nologii chmury stała się faktem. Do najpo-

pularniejszych sposobów wykorzystania

oprogramowania w chmurze można zaliczyć

przechowywanie zdjęć, muzyki czy ilmów na

„dyskach wirtualnych”, jak również tworzenie

dostępnych dla wielu osób dokumentów, tabe-

li, kalendarzy czy baz kontaktów. Pojawiają się

jednakże bardziej nietypowe zastosowania.

amerykańskie serwisy internetowe 23and-

Me i navigenics w 2007 r., a więc na samym

początku swojej działalności, oferowały moż-

liwość przeprowadzenia testów genetycznych

w cenie około 1000 dolarów. idea tych portali

nie ograniczała się jedynie do weryikowania

ojcostwa swoich klientów, jak działa większość

podobnych serwisów. odsyłając próbkę śliny

do wskazanego laboratorium, zakładamy

własne konto w serwisie, za którego pośred-

nictwem mamy dostęp do informacji o praw-

dopodobnym pochodzeniu geograicznym

naszych przodków, współczesnym miejscu

zamieszkania osób o zbliżonym genotypie,

a przede wszystkim – za 9 dolarów miesięcznie

geny sprzedam – okazja!

Doniesienia medialne obitują w przypadki,

gdy przestępców (ale też choćby policjantów

mających pracować pod przykryciem) zdradzały

informacje zamieszczane przez nich lub ich

znajomych na portalach społecznościowych.

skoro oferta „genetycznych portali społeczno-

ściowych” staje się coraz bardziej przystępna, czy

w niedługiej przyszłości nasze dane genetyczne

będą krążyć w internecie, podobnie jak dziś inne,

nierzadko osobiste informacje? być może. na

razie dane te, tak jak dane przetwarzane przez

konglomeratu usług bazujących na cloud com-

putingu nie ukrywają, że ich celem jest „uporząd-

kowanie światowych zasobów informacji, tak aby

stały się powszechnie dostępne i użyteczne”.

informacja z przyszłości

W zakresie pojęcia światowych zasobów

informacji mieści się z pewnością informacja

genetyczna. czy motto google również się do

niej odnosi? Według stanowiska swoich przed-

stawicieli google inwestuje w cały sektor, także

bezpośrednią konkurencję – navigenics, a ich

Problem online, dyskusje oline

Rozwiązania prawne dotyczące ochrony danych

osobowych opierają się w dużej mierze na geogra-

icznym położeniu poszczególnych podmiotów

procesu przetwarzania danych. Ponadnarodowy

charakter usług cloud computing powoduje, że

ich stosowanie staje się niemożliwe lub bardzo

Bogusław Wieczorek

ciek awe pr z ypadk i

Kłusownik cz y nie?

ludzkiego dNa, konieczne było wykorzystanie

innych narzędzi. przypominają one w swej istocie

metody analizy genetycznej stosowane w gene-

tyce sądowej, stąd możliwa była adaptacja jednej

z takich metod dla celów omawianej sprawy.

Biegli zastosowali strategię analizy wielu tzw.

mikrosatelitów dNa, która pozwala na uzyskanie

proilu genetycznego praktycznie unikalnego dla

badanego zwierzęcia. przeprowadzone analizy

wykazały, że mięso znalezione w lodówce pawła

ma proil genetyczny całkowicie zgodny z proi-

lem genetycznym sierści ujawnionej na miejscu

przypuszczalnego odstrzału, podczas gdy po-

droby w lodówce adama miały proil całkowicie

odmienny. Uzyskany wynik w połączeniu z innymi

okolicznościami sprawy wskazywał zatem, że

paweł trzymał w swojej lodówce mięso dzika od-

strzelonego bez wymaganego zezwolenia. adam

nie miał co prawda mięsa tego zwierzęcia, ale

świadkowie wskazywali na jego obecność w to-

warzystwie pawła w pobliżu miejsca polowania

w okresie, kiedy doszło do zdarzenia. Ostatecznie

obaj mężczyźni w obliczu przedstawionych dowo-

dów przyznali się do uczestnictwa w nielegalnym

polowaniu i zostali postawieni przed sądem.

Podobieństwo genów cytochromu b między gatunkami ssaków określa

się na podstawie porównania wyników tzw. sekwencjonowania DNA

as z… lodówki

kolejnym wyzwaniem, przed którym stanęli biegli

z naszego zakładu, była odpowiedź na pytanie,

czy mięso i podroby z lodówek oraz sierść znale-

ziona w lesie pochodziły od jednego osobnika.

ze względu na omawianą na początku tego

artykułu specyikę metod identyikacji osobniczej,

stosowanych w genetyce sądowej w stosunku do

śledczy postanowili sprawdzić, czy fragmenty

tkanek mogą pochodzić od zwierzęcia, którego

sierść znaleziono w lesie.

Marcin Woźniak

a to świnia właśnie

zdecydowana większość placówek wykonują-

cych badania genetyczne dla potrzeb wymiaru

sprawiedliwości analizuje materiał pochodzenia

ludzkiego. znalezienie instytucji gotowej podjąć

się analizy materiału zwierzęcego może okazać

się trudnym zadaniem, gdyż badania takie

wymagają zastosowania niestandardowych

metod i posiadania warsztatu naukowego

wykraczającego poza ramy genetyki sądowej.

z zapytaniem o możliwość wykonania badań

zabezpieczonego mięsa i sierści prokuratura

zwróciła się do zakładu Genetyki Molekularnej

i Sądowej cM UMk w Bydgoszczy. Nasz zakład

w przeszłości zajmował się analizą dNa zwierząt,

a ponadto jako jeden z niewielu w polsce ma

warsztat pozwalający na określenie pochodzenia

gatunkowego materiału biologicznego. prze-

prowadziliśmy więc analizę genu cytochromu b

w dNa uzyskanym z sierści znalezionej na miej-

scu przypuszczalnego nielegalnego odstrzału,

przebadaliśmy również – pod tym samym kątem

– mięso i podroby znalezione u podejrzanych.

we wszystkich badanych próbkach stwierdzi-

liśmy obecność genu cytochromu b w wersji

charakterystycznej dla gatunku Sus scrofa, czyli

świni. Niestety, zróżnicowanie tego genu nie

pozwala na wiarygodne rozróżnienie, czy badany

materiał pochodzi od dzika (Sus scrofa), czy od

świni domowej (Sus scrofa domestica). Na pod-

stawie całokształtu zgromadzonych dowodów

można było jednak stwierdzić, że znaleziona

w lesie sierść faktycznie pochodziła od dzika

(świnie domowe nie mają długiej sierści).

* imiona podejrzanych oraz niektóre okoliczności

sprawy zostały zmienione.

czy metody analizy zwierzęcego dNa mogą być pomocne

w „ludzkiej” medycynie sądowej? pewien przypadek,

z którym spotkali się biegli z naszego zakładu, udowadnia,

że jak najbardziej!

identyikacja gatunku

jeszcze jedną kępę sierści. Leśnik podejrzewał,

że jest to sierść dzika. ponieważ w okresie,

w którym dokonano znaleziska, w tym lesie nie

odbywały się żadne legalne polowania, zacho-

dziło podejrzenie, że doszło do nielegalnego

odstrzału zwierzyny. pracownicy nadleśnictwa

zawiadomili policję, która zabezpieczyła za-

krwawione fragmenty drewna i sierść oraz roz-

poczęła poszukiwania osób, które mogły mieć

związek ze znaleziskiem. w dość krótkim czasie

wytypowano dwóch mężczyzn, adama i paw-

ła*, których widziano kilka dni wcześniej w lesie,

w pobliżu miejsca, gdzie znaleziono ślady.

w wytypowaniu tych mężczyzn pomógł fakt, że

obaj byli członkami koła łowieckiego, byli więc

znani pracownikom nadleśnictwa. w czasie

rewizji w domach obu mężczyzn nie odnale-

ziono śladów wskazujących jednoznacznie na

ich uczestnictwo w procederze nielegalnego

odstrzału zwierząt. zainteresowanie śledczych

wzbudziła jednak zawartość lodówek w prze-

szukiwanych domach. U jednego z mężczyzn

znaleziono podroby, a u drugiego – kawałek

mięsa. Tego typu produkty w lodówce wydają

się czymś całkowicie normalnym, co zresztą

podkreślali podejrzani mężczyźni, jednak

Metody genetycznego określania pocho-

dzenia gatunkowego opierają się na analizie

tych fragmentów DNA, które są stosunkowo

niezmienne w obrębie danego gatunku, a jedno-

cześnie wysoce zmienne pomiędzy gatunkami.

W genomach organizmów żywych jest wiele

takich fragmentów, jednak dla potrzeb genetyki

sądowej najczęściej stosuje się analizę genu

cytochromu b. Cytochrom b to białko wystę-

pujące w komórkowych „elektrowniach”, czyli

mitochondriach, niezbędne w produkcji energii

zasilającej procesy zachodzące w żywych komór-

kach. Praktycznie wszystkie organizmy posiada-

jące mitochondria mają również gen kodujący

białko cytochromu b. Gen ten, zlokalizowany na

cząsteczce DNA mitochondrialnego (mtDNA), jest bardzo zachowawczy ewolucyjnie, gdyż każda jego

mutacja grozi poważnymi konsekwencjami dla równowagi energetycznej komórek. Badania popula-

cyjne wykazały jednak, że drobne zmiany w DNA, tzw. mutacje punktowe, nie zawsze uszkadzają gen

cytochromu b i mogą się w nim od czasu do czasu pojawiać. W ten sposób omawiany gen gromadzi

w swoim obrębie drobne różnice, które występują na tyle rzadko, że kopie tego genu u osobników

jednego gatunku są praktycznie identyczne, ale również na tyle często, że geny cytochromu b u róż-

nych gatunków różnią się między sobą (rys. wyżej). Ponieważ omawiany gen występuje w mtDNA,

jest stosunkowo odporny na procesy degradacji występujące w śladach biologicznych. Z omówionych

wyżej względów gen cytochromu b stał się markerem pochodzenia gatunkowego chętnie wykorzy-

stywanym dla potrzeb badania śladów biologicznych.

I dentyikacja pochodzenia śladów biologicz-

również metody wykrywania śladów biologicz-

nych, takich jak krew czy nasienie, stosowane

standardowo w laboratoriach zajmujących się

genetyką sądową, są ukierunkowane przede

wszystkim na wykrywanie śladów pochodzenia

ludzkiego. w większości przypadków ogranicze-

nie metod badawczych do możliwości wykrycia

i analizy wyłącznie materiału pochodzenia

ludzkiego nie ma żadnego znaczenia lub jest

nawet korzystne dla dochodzeń obejmujących

analizę śladów biologicznych. zdarzają się jednak

takie sytuacje, w których możliwość analizy dNa

pochodzenia innego niż ludzki ma kluczowe

znaczenie.

nych opiera się przede wszystkim na namna-

żaniu dNa obecnego w śladach za pomocą

reakcji biochemicznej określanej skrótowo jako

pcr. zastosowanie tej reakcji niesie ze sobą dwie

podstawowe korzyści. po pierwsze, umożliwia

powielenie materiału genetycznego dostępnego

do badań, co w praktyce oznacza, że do otrzy-

mania proilu genetycznego badanego śladu

wystarczą minimalne ilości dNa odpowiadające

zawartości kilkunastu komórek ciała. po drugie,

prawidłowo zaprojektowana reakcja pcr cechuje

się wysoką specyicznością, co oznacza, że umoż-

liwia namnożenie wyłącznie dNa wybranego

gatunku. w przypadku śladów biologicznych

często zdarza się, że oprócz ludzkiego materiału

genetycznego zawierają one liczne cząsteczki

dNa pochodzące z innych organizmów, np.

bakterii czy roztoczy. Metody analizy dNa

stosowane w badaniu śladów pochodzących

od człowieka nie mogą być jednak zastosowane

bezpośrednio do analizy dNa innych gatunków.

znalezisko w lesie

pewnego zimowego poranka w jednym z pod-

bydgoskich lasów pracownik nadleśnictwa na-

tknął się na ślady polowania. Na jednym z drzew

zauważył odłupany zakrwawiony fragment

kory, wokół którego przyklejone były fragmenty

sierści. w pobliżu sąsiedniego drzewa znalazł

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: