Ewolucja1.pdf
(
3084 KB
)
Pobierz
Schemat strony2.qxd
INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN
MUZEUM EWOLUCJI
Krasiejów
u zarania
ery dinozaurów
50 lat
Instytutu
Paleobiologii PAN
WARSZAWA 2003
ISSN 1730-48
1
SPIS TREŚCI
Szkielet młodocianego
osobnika Paleorhinus
arenaceus z Krasiejowa
2
Krasiejów – u zarania ery dinozaurów
(wystawa w Muzeum Ewolucji)
Jerzy Dzik
W Krasiejowie koło Opola znajduje się jedyne w Polsce cmentarzysko mezozoicznych gadów i płazów.
Jego wiek geologiczny, poprzedzający o kilka milionów lat światową ekspansję dinozaurów, umożliwia
wgląd w stosunki środowiskowe podczas jednego z najważniejszych zdarzeń
w historii życia na Ziemi. Wystawa w Mu-
zeum Ewolucji przedstawia wyniki dotychcza-
sowych wykopalisk Instytutu Paleobiologii
PAN w Krasiejowie.
Litografowany rysunek
czaszki tura Bosprimigenius
z dzieła Georga G. Puscha
Polens Palaontologie
Biuletyn
Muzeum Ewolucji
Instytutu
Paleobiologii PAN
Pałac Kultury i Nauki
w Warszawie
(wejście od
ul. Świętokrzyskiej)
14
Rodowód polskiej szkoły pa-
leontologii
Jerzy Dzik
Paleontologia wraz z całą polską nauką dzieliła zmienne koleje
losu naszego kraju. Polityczne odrodzenie państwa dało moż-
liwość złączenie ze sobą osobnych uprzednio nurtów wraz
z dziedzictwem pozostawionym przez badaczy innych naro-
dów. Nawet dziś trudno nam oddzielić emocjonalne osądy
ich roli kulturowej od obiektywnej oceny dokonań nauko-
wych i wpływu na krajową tradycję badawczą.
ISSN 1730-48
Redakcja
Jerzy Dzik
dzik@twarda.pan.pl
22
50 lat Instytutu Paleobiologii PAN
Zofia Kielan-Jaworowska
Skład i opracowa-
nie graficzne
Katarzyna M. Dzik
Instytut Paleobiologii PAN jest dziełem Romana Kozłow-
skiego i kontynuacja stworzonej przez niego warszawskiej
szkoły paleontologii. Wyróżniała ją dbałość o warsztat fak-
tograficzny i biologiczne podejście do paleontologii. Ten
nurt badań rozwijany był w odniesieniu do najrozmaitszych
grup organizmów, a w szczególności bezkręgowców paleozo-
icznych. Dziś zakres badań uprawianych w Instytucie sięga
od mikroorganizmów archaiku po czwartorzędowe ssaki.
Przednie kończyny
ogromnego dinozaura
Deinocheirus mirificus
z późnej kredy Pustyni Gobi
zmontowane w Muzeum
Ewolucji
Biuletyn Muzeum Ewo-
lucji EWOLUCJA jest wy-
dawnictwem ukazującym
się nieregularnie. Zamiesz-
cza artykuły popularyzują-
ce wiedzę o historii organi-
zmów i ich środowiska
a szczególnie o uwarunko-
waniach i mechanizmach
ewolucyjnych przemian
przyrody.
32
Paleontologia w ostatnim
pięćdziesięcioleciu
Adam Urbanek
Ostatnie półwiecze dziejów światowej paleontologii cechował po-
głębiający się rozziew między tradycyjną paleontologią opisową
(paleontografią) a ilościowym podejściem, wzorowanym na biologii doświad-
czalnej. Doprowadziło to do osłabienia zainteresowania ewolucyjnymi prze-
mianami anatomii i różnicowania organizmów. Przedmiotem krytyki stała się
w szczególności wartość czasu geologicznego w rozważaniach ewolucyjnych.
Nieoczekiwanie dla samych paleontologów, rozkwit filogenetyki molekularnej
i ewolucyjnej biologii rozwoju wyeksponował znaczenie zapisu kopalnego dla całej biologii.
Ultrastruktura kolagenu,
z którego graptolity sprzed
prawie pół miliarda lat
budowały szkielet kolonii
(z publikacji A. Urbanka
i K. M. Towe z 1974 roku)
Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA
2
Krasiejów – u zarania
ery dinozaurów
WYSTAWA W MUZEUM EWOLUCJI W WARSZAWIE
Jerzy DZIK
kraj nasz to prawdziwie „piasek
i sosny”. Z rzadka jedynie spod
nadkładu przyniesionego przez lądolód
skandynawski piasku i gliny wyłaniają się
starsze warstwy skalne dokumentując pra-
dawne dzieje polskiej przyrody. Nie równać
się nam obfitością skamielin z ościennymi
krajami. A przecież nawet z tych nielicz-
nych lokalizacji kopalnego zapisu historii
naszego środowiska udało się paleontolo-
gom wydobyć informacje o znaczeniu wy-
kraczającym poza środkową Europę. Moż-
na by zdziałać jeszcze więcej, gdyby udało
niespodziewanym wydobyciem czaszki ga-
da ze ściany wyrobiska. Po kilku latach prac
wykopaliskowymi z udziałem kilkorga stu-
dentów, na miarę ówczesnych możliwości
finansowych Instytutu Paleobiologii PAN,
przyszedł czas naukowego opracowania
materiałów. Skamieniałe czaszki z Krasie-
jowa znęciły młodych adeptów paleonto-
logii i w tych trudnych dla polskiej nauki
czasach można było pomyśleć o stworze-
niu sprawnego zespołu badawczego zdol-
nego do przeprowadzenie bardziej systema-
tycznych wykopalisk. Zachętą do nich były
pierwsze publikacje, raport z wykopalisk
w
Przeglądzie Geologicznym
autorstwa
uczestniczących w nim badaczy, notatka
w amerykańskim
Journal of Vertebrate Pa-
leontology
a w szczególności popularne ar-
tykuły prasowe. Istotny dla dalszego biegu
spraw był odzew ze strony dyrektora ce-
mentowni Górażdże, do której należy ko-
palnia w Krasiejowie, Ernesta Jelito
i prezesa spółki Górażdże Cement, An-
drzeja Balcerka. Dzięki wsparciu tej fir-
my, należącej do międzynarodowej grupy
Heidelberger Cement, możliwe stało się
przeprowadzenie trzyletnich ratunko-
wych wykopalisk. Teren eksploatacji ob-
jęty został ochroną konserwatorską, a po
zakończeniu wykopalisk Instytutu Pale-
obiologii PAN stał się miejscem organi-
zacji muzeum, w którym będzie można
obejrzeć na miejscu złoże kości i wziąć
udział w stale prowadzonych pracach ba-
dawczych. Dzięki latom pracy, która
wsparła szczęśliwy traf losu, dojść też
wreszcie mogło do przedstawienia ekspozy-
cji muzealnej.
Największą atrakcją wystawy
w Muzeum Ewolucji są modele krasiejow-
skich zwierząt w przyżyciowej postaci,
wykonane przez Martę Szubert. Rekon-
strukcje wodnych gadów i płazów sfinanso-
wane zostały przez domy handlowe
„Reduta” przy okazji ich otwarcia, środki na
przedstawienie zwierząt lądowych, otacza-
jącej je roślinności i ekspozycję znalezisk
uzyskaliśmy z Wojewódzkiego Funduszu
Ochrony Środowiska w Warszawie.
Widok ściany wyrobiska
kopalni w Krasiejowie
przygotowanej do prac
wykopaliskowych
w 2000 roku
Pierwsze znalezisko
w Krasiejowie -
wydobyta w 1993 roku
czaszka fitozaura
Paleorhinus arenaceus
się wykrzesać
dość entuzjazmu
badaczy, zyskać
zrozumienie spo-
łeczne i wsparcie
instytucjonalne.
Rzadko jednak
zdarza się tak
szczęśliwy
układ okolicz-
ności. Jest przecież możliwy. Wystawę
w Muzeum Ewolucji urządziliśmy, by przy-
padek taki udokumentować. Wykopaliska
w Krasiejowie powiodły się dzięki wytężo-
nej bezintersownej pracy dziesiątków entu-
zjastów palontologii, zainteresowaniu oka-
zanemu przez dziennikarzy i wsparciu hoj-
nego dobroczyńcy.
Początkiem tej serii zdarzeń był szczę-
śliwy przypadek – rutynowa wizyta w jed-
nym z licznych odsłonięć opolskiego
triasu 21 czerwca 1993 roku, zakończona
EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003
W
idziany oczyma paleontologa
KRASIEJÓW – U ZARANIA ERY DINOZAURÓW
3
Wiek znalezisk
form ściśle wodnych (metopozaurów
i fitozaurów) jest podrzędny. Nie ma powo-
dów geologicznej natury, by sądzić, że war-
stwy te osadziły się w istotnym odstępie
czasu geologicznego. To tylko epizody me-
androwania kanałów jednej delty. Niewie-
lkie nagromadzenie kości rauizucha i prad-
inozaura znalezione zostało między tymi
Głównym złożem skamieniałych kości
w Krasiejowie jest warstwa mułowca wy-
różniająca się z reszty odsłoniętego tam
profilu skalnego stałą miąższością około
jednego metra i poziomym (a nie ukośnym)
warstwowaniem. Dowodzi to, że odłożona
została nie przez wody płynące, jak war-
stwy zalegające niżej i wyżej, lecz z powoli
opadającej zawiesiny. Obfitość szczątków
słodkowodnych zielonych glonów – ramie-
nic i małżów pokrewnych dzisiejszym skój-
kom dowodzi, że to osad jeziorny.
W tym skamieniałym osadzie znajduje się
nie tylko szczątki organizmów żyjących
niegdyś na dnie lub w toni wodnej jeziora,
ale i szczątki napławione z lądu przez rzekę.
Skamieliny niemal wyłącznie lądowych
zwierząt zapełniają natomiast so-
czewkę skalną zlokalizowaną około
7 m powyżej warstwy jeziornej,
w obrębie skał pochodzenia deltowe-
go, o czym świadczy przede wszyst-
kim ich ukośne warstwowanie. Wpływając
do późnotriasowego jeziora środkowej Eu-
ropy rzeka niosła z południa wapienne
okruchy, prawdopodobnie ze świeżo odsło-
niętych osadów morskich środkowego tria-
su. To kluczowy aspekt procesu prowadzą-
cego do powstania krasiejowskiego złoża
kostnego. Zneutralizowane zostały w ten
sposób kwasy humusowe, powstające
w wyniku bakteryjnego rozkładu substancji
organicznej. W zwykłym błocie jeziornym
kości z zasady ulegają przez to rozpuszcze-
niu. Tak więc tylko dzięki chemicznemu
aspektowi wód tej pradawnej rzeki możemy
powziąć wyobrażenie o tym, jak bogate by-
ło życie w triasowym jeziorze. Niestety,
szczęście nie jest pełne. Alkaliczny odczyn
krasiejowskiego iłu zniszczył orga-
niczne tkanki roślinne, szkielety
chitynowe czy białkowe. Nie za-
chowały się nawet ziarna pyłku, co
utrudnia powiązanie tych warstw
z warstwami w innych rejonach Eu-
ropy, czy też odtworzenie zbioro-
wisk roślinnych wokół jeziora.
W obu kopalnych zespołach
w Krasiejowie są w zasadzie te sa-
me gatunki czworonogów, różnią
się one jednak dogłębnie proporcja-
mi liczebności osobników. W gór-
nym złożu dominują kręgowce lą-
dowe (aetozaury, pradinozaury, rau-
izuchy i kapitozaury), zaś udział
Początki eksploatacji
w obydwu poziomach
kościonośnych w 2000
roku
pozioma-
mi, a szczątki fitozau-
ra około 8 m poniżej warstwy jeziornej, naj-
widoczniej więc zwierzęta te żyły cały czas
w trakcie formowania się formacji skalnej
odsłoniętej w Krasiejowie.
Niełatwo osiągnąć należytą precyzję
w geologicznym datowaniu złóż kostnych
powstających na lądach. Do dziś przedmio-
tem sporów jest dokładny wiek wystawio-
nych w Muzeum ewolucji dinozaurów
z pustyni Gobi, wydobytych niegdyś przez
ekspedycje Zofii Kielan-Jaworowskiej z In-
stytutu Paleobiologii (wówczas Zakładu Pa-
leozoologii) PAN. Nie lepiej jest z określeniem
czasu, w którym żyły zwierzęta krasiejowskie.
Diagram
przedstawiający
wzajemny stosunek
między warstwami
kościonośnymi
w północno-wschodnim
narożniku wyrobiska
w Krasiejowie.
Wykopaliska
w Krasiejowie w 2001
roku w trakcie
przygotowania miejsca
przyszłej ekspozycji
muzealnej.
Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA
4
KRASIEJÓW – U ZARANIA ERY DINOZAURÓW
Maksymalny zasięg
późnotriasowego jeziora
środkowej Europy
i układ kontynentów
w tym czasie
z zaznaczonym
położeniem
najważniejszych
stanowisk kopalnych
o wieku geologicznym
zbliżonym do
krasiejowskiego
Wiek geologiczny warstw skalnych można
ustalić drogą porównania występujących
w nich skamieniałości (a ściślej stopnia
ewolucyjnego zaawansowania organizmów,
które reprezentują) z wcześniej ustalonym
standardem następstwa form, albo metoda-
mi radiometrycznymi, czyli przez określe-
nie zaawansowania rozpadu izotopów ra-
dioaktywnych uwięzionych
w skale. Metody radiometryczne w zasadzie
można stosować jedynie do przewarstwień
skał wulkanicznych (lawy, lub tufu), któ-
rych w triasie środkowej Europy nie ma.
Skazani więc jesteśmy na metody paleonto-
logiczne, choć do sprecyzowania korelacji
bywają też użyteczne oznaki rozległych
zmian środowiska uwidaczniające się
w samych skałach (stratygrafia sekwencji).
Ewolucja organizmów jest zjawiskiem
wyjątkowym i niepowtarzalnym. Określe-
nie stopnia ewolucyjnego zaawansowania
gatunku, którego szczątki kopalne występ-
ują wróżnych miejscach pozwala na pew-
ność, z którą epoką ma się do czynienia.
Rzecz jasna, precyzja takiego datowania za-
leży od tempa przemian szeregu rozwojo-
wego. Niestety, przebieg ewolucji
większości triasowych zwierząt lądowych
jest słabo rozpoznany, a niewiele z tych
lepiej znanych ma dostatecznie rozległe
geograficznie rozprzestrzenienie, by pomoc
w korelacji. Szczęśliwie, w Krasiejowie
występują wodne gady naczelne z rodziny
fitozaurów, które nadają się do datowania
zawierających je skał, bo dość dobrze po-
znana jest ich ewolucja a rozprzestrzenienie
jest bardzo rozległe.
Szybkim przemianom podlegało w tej
grupie gadów położenie nozdrzy. Najstarsze
fitozaury miały je przed otworami przed-
oczodołowymi, u późniejszych znalazły się
za nimi. W Krasiejowie występuje najpier-
wotniejszy pod tym względem (spośród do-
tąd poznanych) fitozaur
Paleorhinus
. Czas
występowania zwierząt tego rodzaju użyty
został w Ameryce Płn. do zdefiniowania
jednostki czasowej nazwanej „biochronem”
Paleorhinus
. Jej początek to uformowanie
się
Paleorhinus
(a właściwie jego pojawie-
nie się w zapisie kopalnym), zaś koniec
przypada na pojawieniu się bardziej za-
awansowanego rodzaju
Rutiodon
. Niestety,
nie wiadomo gdzie, ani kiedy powstał
Pa-
leorhinus
.
Można jedynie domniemywać, że jego
ewolucyjne korzenie tkwią w argentyńskiej
linii rozwojowej gadów naczelnych z rodzi-
ny Proterochampsidae, wykazujących prze-
suwanie nozdrzy do tyłu i zaczątki rozwoju
wtórnego podniebienia – cech typowych dla
fitozaurów. Pierwsi przedstawiciele tej linii
rozwojowej (
Chanaresuchus
) znani są z for-
macji Los Chańares (Ischichuca) w prowin-
cji Rioja Argentyny, ale formacja ta powsta-
ła już wtedy, kiedy okolice Krasiejowa były
wciąż pokryte wodami morskimi. Nie po-
zwala to więc na wskazanie najstarszego
wieku warstw z Krasiejowa z wystarczającą
precyzją. Z dużym prawdopodobieństwem
można jednak przyjąć, że nie są one młod-
sze od wystąpień
Paleorhinus
w innych czę-
ściach świata, choć bez wątpienia ekspansja
tego fitozaura nie miała związku z jego
ewolucją, lecz jedynie z rozprzestrzenie-
niem jego środowiska życia. To wniosko-
wanie w znacznej mierze odwołuje się
więc do zdarzeń środowiskowych
o prawdopodobnie globalnej naturze. Od-
woływanie się do zmian środowiska przy
datowaniu warstw skalnych jest z reguły
mniej wiarygodne od oparcia go o zmia-
ny ewolucyjne, ale zwykle pozwala na
większą precyzję.
Fragment czaszki
Paleorhinus
został
znaleziony w osadach morskich alpejskiego
triasu, w warstwach z Opponitz w Austrii.
Warstwy te wyznaczają podniesienie
EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003
Plik z chomika:
smoku86
Inne pliki z tego folderu:
Marcin Ryszkiewicz,Ewolucja.doc
(36 KB)
Jan Paweł II - Magisterium Koscioła Wobec Ewolucji.rtf
(4158 KB)
(2003) Jodkowski, Twarde jadro ewolucjonizmu.htm
(240 KB)
Rozbitkowie ewolucji - Tajemnice czlowieka.wmv
(687280 KB)
(2007) Jodkowski, Spór ewolucjonizmu z kreacjonizmem. Podstawowe pojęcia i poglądy.pdf
(1453 KB)
Inne foldery tego chomika:
Biologia
Filozofia
Fizyka i Astronomia
Geografia i Geologia
Historia
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin