Sztuka romanska.docx

(839 KB) Pobierz

SZTUKA ROMAŃSKA

Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - styl w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI – XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (XI – XII wiek). Wkrótce zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód.

ROMANIZM W EUROPIE

Architektura romańska rozwijała się od X do XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

MALARSTWO I RZEŹBA

Rzeźba romańska wykonywana była najczęściej z kamienia, rzadziej z drewna i brązu. Charakterystyczną jej cechą było to, że była nierozerwalnie związana z architekturą. Najczęściej wypełniała miejsca na portalach, w tympanonach i zagłębieniach muru. Umieszczano ją również na kapitelach i trzonach kolumn. Tematyką rzeźby romańskiej była przede wszystkim hagiografia oraz sceny ze Starego Testamentu przeplatane motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Często rzeźbiono również Biblia Pauperum. W rzeźbie romańskiej stosowano tzw. prawo ram które kazało komponować postacie ludzkie tak, aby mieściły się one w polu przedstawienia. Efektem tego prawa były nierealistyczne proporcje przedstawianych sylwetek.

Rzeźba jest podporządkowana architekturze. Głównym jej zadaniem staje się ukazanie boskiego tryumfu nad złem. Koncentrowała się przede wszystkim w tympanonach nad portalami, gdzie zazwyczaj przedstawiano postać Chrystusa. Bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji (np. Moissac, Vézelay, Souillac) czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers). Szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźbiarska katedry w Autun, dzieło Gislebertusa. Znakomitym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech był Benedetto Antelami. W Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden).

Malarstwo także pozostawało na usługach doktryny kościoła. Malowidła ścienne wypełniały ściany kościołów, we Włoszech popularne były przedstawienia w postaci mozaik. Pozostałości są zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartemp), Niemiec (Schwarzrheindorf), północnej Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).

Również rękopisy wykonywane i ozdabiane w skryptoriach osiągnęły wysoki poziom artystyczny, zwłaszcza popularne iluminacje reprezentacyjnych dzieł.

MALARSTWO

W Polsce malarstwo ścienne raczej się nie zachowało, nielicznym przykładem jest np. Czerwińsk nad Wisłą. Doskonale przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); przykładami sztuki złotniczej są kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka oraz rękojeść miecza zwanego Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.

ROMANIZM Z POLSCE

W Polsce jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimi.

Początek rozwoju sztuki romańskiej przypada na okres po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–1058). W XI wieku powstały, zachowane w niewielkim stopniu, katedry w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie. Jej moment szczytowy to XII wiek, powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, jednonawowy Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą po stronie zachodniej (Żarnów, Inowłódz); okres schyłkowy przypada na pierwszą połowę XIII wieku. Największy rozmach miało budownictwo realizowane przez cystersów (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu, Kościół św. Andrzeja w Szprotawie); najwybitniejsze dzieła rzeźbiarskie to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie. Do unikatowych dzieł zaliczana jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej. W dwóch polach otoczonych bordiurą ozdobioną ornamentem o motywach roślinnych i zwierzęcych przedstawiono modlące się trzy postacie. W polu bliżej ołtarza przedstawia kapłana o otoczeniu starca i chłopca. Obok widnieje napis: "Ci pragną być deptani, aby kiedyś móc wznieść się do gwiazd". Na drugim polu wyryto postać mężczyzny, kobiety i dziecka. Najprawdopodobniej jest to fundator posadzki z żoną i synem. Płyta wykonana jest z gipsu, a ryty wypełnia masa barwiona węglem drzewnym.

Tzw. drugi kielich Dąbrówki

Malowidło z absydy kościoła w Tahull, Hiszpania

ARCHITEKTURA

Architektura romańska w Polsce – rozwijała się od czasu odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 do ok. 1250. Jej początki sięgają jednak starszej kamiennej architektury wczesnopiastowskiej z czasów Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. Kościoły budowano najczęściej z kamienia. Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu zwanym wendyjskim wypartym dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki. Jednak wśród zachowanych zabytków dominuje kamień o różnym stopniu obróbki. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku). Wśród zabytków zachowały się przykłady budowli centralnych, kościołów jednonawowych i trójnawowych, a także zabudowań klasztornych. Budynki przypominają swoją budową figury geometryczne.

Rotundy

Do zachowanych rotund należą:

· Rotunda św. Gotarda w Strzelinie z ok. 1140. W okresie romańskim była to rotunda o średnicy wewnętrznej 6,5 m z dobudowaną podkowiastą absydą o szerokości 3,40 m od wschodu. Do budowy użyto łamanego granitu. W okresie gotyku, od strony wschodniej zbudowano kościół, zburzono absydę, a rotundę przebudowano na dzwonnicę.

· Kaplica zamkowa św. Mikołaja w Cieszynie datowana na XI w. Zbudowana z wapiennej kostki na planie koła z podkowiastą absydą od wschodu. W części zachodniej mieściła się empora, zrekonstruowana na podstawie zachowanych fragmentów w latach 1947-55. Budowla przekryta została kopułą, a absyda półkopułą.

· Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie z 1160. Wybudowana z granitowej kostki na planie koła została przekryta kopułą wspartą na żebrach. Prezbiterium na planie kwadratu przykryto sklepieniem krzyżowym. Do wykonania kopuły i sklepienia użyto ceramicznych płytek. Od strony zachodniej do kolistej nawy dobudowano wieżę. W dolnej części wieży wykonano sklepienie żaglaste. We wnętrzu znajduje się odlew tympanonu fundacyjnego wykonany z zachowanych fragmentów zniszczonego podczas działań wojennych w 1945 oryginału. (W Polsce zachowały się tylko trzy romańskie tympanony fundacyjne).

· Rotunda w Stroni k. Oleśnicy, zbudowana w XIII wieku z granitowych, polnych kamieni, na planie koła o średnicy wewnętrznej 10,0 m z dobudowaną od strony wschodniej podkowiastą absydą.

· Rotunda św. Jana Chrzciciela w Grzegorzowicach (woj. świętokrzyskie), zbudowana pod koniec XIII wieku lub w pierwszej połowie XIV wieku, na planie koła o średnicy wewnętrznej 6,30 m z emporą w części zachodniej i absydą od strony wschodniej.

· Kaplica zamkowa w Legnicy, budowla centralna zbudowana ok. 1200–1230, na planie dwunastoboku z prezbiterium na planie kwadratu. Zachowały się fundamenty i dolna część murów oraz fragmenty rzeźbionych detali architektonicznych.

Kościoły jednonawowe i bazyliki

Na terenie Polski zachowały się także liczne przykłady kościołów jednonawowych oraz trójnawowych bazylik. Cechuje je dość znaczne zróżnicowanie. Obok często spotykanych na terenie Śląska budowli pozbawionych wież, występują także kościoły z jedną lub dwiema wieżami usytuowanymi od strony zachodniej, albo z jedną wieżą umiejscowioną pomiędzy nawą a prezbiterium. Ten typ rozplanowania kościołów był kontynuowany na Dolnym Śląsku w okresie gotyku. Jeszcze inaczej rozwiązano układ kościoła w Pożaryszczu (powiat świdnicki). Przy bokach nawy, przed prezbiterium, umieszczono dwie wieże zbudowane na planie podkowiastym. Całość tworzy plan krzyża o zaokrąglonych ramionach. Większość budowli zachowanych na Pomorzu Zachodnim ma bardzo oszczędny układ – nawa bez dobudowanego prezbiterium, bez wieży (w Brzesku k. Pyrzyc, w Swobnicy) lub z pojedynczą wieżą od strony zachodniej (w Czelinie k. Chojny, w Kamieniu Pomorskim). W pozostałych rejonach kraju spotyka się budowle o zróżnicowanych układach. Do innych przykładów kościołów jednonawowych należą:

· Kościół św. Idziego w Inowłodzu, z przełomu XI-XII wieku. Prezbiterium od wschodu zamknięte absydą a od strony zachodniej cylindryczna wieża, w której w niższej części umieszczono emporę. Górna część wieży służy jako dzwonnica.

· Kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu, wznisiona w XII wieku, prezbiterium zamknięte absydą. Od zachodu usytuowano wieżę, a wewnątrz budowli emporę. Zachowane fundamenty i fragmenty witraży.

· Kościół NMP w Górce pod Ślężą (obecnie Sobótka), jeden z najstarszych kościołów Dolnego Śląska, należał do augustianów (kanoników regularnych), przed ich przeniesieniem się do Wrocławia, gdzie zbudowali kościół NMP na Piasku.

· Kościół św. Idziego we Wrocławiu, jedna z najstarszych ceglanych budowli Wrocławia. Jednofilarowe prezbiterium na planie kwadratu zakończono niewielką trójboczną absydą. Zachował się romański portal od strony południowej.

· Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach, zbudowany w I poł. XIII wieku, jedna z najstarszych budowli ceglanych Wielkopolski, pierwotnie bezwieżowy, posiada nawę oraz niższe i węższe prezbiterium, przebudowywany w XV i XVI wieku, rozbudowany w 1784, zachował częściowo cechy romańskie.

· Kościół św. Katarzyny w Świętej Katarzynie k. Wrocławia, zbudowany z cegły w II poł. XIII wieku.

· Kościół św. Michała w Tyńcu pod Wrocławiem, z końca XII wieku, z prostokątnym prezbiterium zakończonym wieloboczną absydą. Z okresu romańskiego zachowało się sześć kolumn narożnikowych z głowicami ozdobionymi płaskorzeźbami o motywach roślinnych.

· Kościół św. Mikołaja w Wysocicach k. Miechowa, zbudowany na początku XIII wieku, z kwadratową wieżą i emporami we wnętrzu od strony zachodniej. Należy do lepiej zachowanych wiejskich kościołów obronnych. Od strony południowej zachował się romański tympanon ze sceną Narodzenia.

· Kościół św. Jana Chrzciciela w Prandocinie k. Miechowa, budowla fundacji możnowładczej z pierwszej połowy XII wieku. Wieża obronna od strony zachodniej została zbudowana powyżej półokrągłej absydy na planie ośmiokąta. Od strony wschodniej umieszczono absydę ołtarzową.

· Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu, ceglany, zbudowany pod koniec XII wieku jako jednonawowy z kwadratowym prezbiterium. Zachował się romański portal od strony zachodniej.

· Kościół św. Wojciecha w Krakowie, jeden z najstarszych kościołów krakowskich. W okresie romańskim miał nawę zbudowaną na planie 6,50 x 7,00 z niewielkim kwadratowym prezbiterium.

· Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, z dwuwieżową fasadą zachodnią i prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Pod emporą od strony zachodniej wczesnoromańskie sklepienie krzyżowe. Zbudowany jako trójnawowa bazylika, przebudowany w okresie gotyku, zrekonstruowany po pożarze w stylu romańskim jako kościół salowy.

Przykłady kościołów bazylikowych:

· Druga katedra na Wawelu, zachowała się krypta św. Leonarda pod chórem zachodnim oraz dolna część murów wież. Nadbudowano na nich wieżę Srebrnych Dzwonów oraz wieżę Zegarową. Krypta św. Leonarda była zbudowana przed 1118 (jest to rok zapisany na grobie biskupa Maura, który został pochowany w krypcie). Wnętrze krypty podzielone jest kolumnami na trzy nawy zakończone jedną absydą. Kolumny o kostkowych głowicach podpierają sklepienie krzyżowe.

· Romańskie katedry w Poznaniu i w Gnieźnie, zachowały się jedynie dolne partie w podziemiach tych katedr oraz Drzwi Gnieźnieńskie.

· Katedra w Płocku z połowy XII wieku, zbudowana jako trójnawowa bazylika o nawach przykrytych sklepieniami krzyżowymi w systemie wiązanym. Od strony zachodniej zbudowano dwie wieże. Fundator katedry, biskup Aleksander zamówił dla niej rzeźbione, brązowe drzwi. Ich oryginał znajduje się w portalu soboru św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim.

· Kolegiata św. Marcina w Opatowie, z ok. połowy XII wieku, dwuwieżowa bazylika transeptowa; fasada zachodnia przebudowywana kilkakrotnie jeszcze w okresie romańskim. Jedna z najlepiej zachowanych w Polsce brył romańskich.

· Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie z zachowanymi w jej wnętrzu romańskimi kolumnami, z których najcenniejsze są kolumny z dekoracją figuralną przedstawiającą personifikację cnót i przywar. Do cennych zabytków należy także zachowany tympanon fundacyjny kościoła (umieszczony obecnie nad wejściem do kaplicy św. Barbary) oraz późnoromański portal północny z ostrołukowym, trójlistnym tympanonem.

· Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy – bazylika pułapowa z transeptem i pierwotnie dwiema wieżami od strony zachodniej oraz emporą we wnętrzu kościoła. Do transeptu przylegają niewielkie półkoliste absydy na przedłużeniu naw bocznych oraz prostokątne prezbiterium zakończone absydą na przedłużeniu nawy głównej. Po bokach prezbiterium umieszczono dwie niewielkie kaplice z absydami od wschodu (w sumie od strony wschodniej znajduje się pięć absyd). W fasadzie południowej znajdują się dwa skromne portale.

· Kościół św. Andrzeja w Krakowie, z nawą poprzeczną umieszczoną w obrysie korpusu i dwiema wieżami od strony zachodniej. Mimo późniejszych zmian zachowany jest romański wygląd bryły kościoła.

· Kościół NMP w Czerwińsku, zbudowany w pierwszej połowie XII wieku przez kanoników regularnych. Bazylika bez nawy poprzecznej z wydłużonym prezbiterium zamkniętym, podobnie jak nawy boczne, absydami. Od zachodu umieszczono dwie czworoboczne wieże. Portal o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej wykonano w piaskowcu. Na kostkowych kapitelach kolumn zachowały się wizerunki herosów walczących ze smokami. Archiwoltę zdobi ornament spiralny, z plecionki złożonej z palmet i wici roślinnych. We wnętrzu, prezbiterium od naw oddziela wyższa od pozostałych arkada międzynawowa.

· Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, opactwo kanoników regularnych zbudowane w połowie XII wieku. Z romańskiej budowli zachowały się zarysy fundamentów pod gotyckim kościołem oraz tympanon fundacyjny.

· Kościół św. Wojciecha w Kościelcu k. Proszowic, zbudowany ok. 1240 jako trójnawowa bazylika z bocznymi emporami otwartymi do wnętrza kościoła potrójnymi oknami. Nawy pod emporami przykryte sklepieniami krzyżowymi. Nad emporami i nad nawą główną umieszczono drewniany strop.

· Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, zbudowany został pod koniec pierwszej połowy XIII wieku, na przełomie okresu romańskiego i gotyku. Jest to ceglana bazylika pułapowa z wydłużonym, trójprzęsłowym prezbiterium. Wpływ gotyku widoczny jest w kształcie ostro zakończonych łuków międzynawowych arkad. Do ciekawszych detali należy portal północny wykonany z profilowanych kształtek ceramicznych, najprawdopodobniej pokrytych kolorową glazurą.

Opactwa

Duży wpływ na rozwój architektury romańskiej miały budowane opactwa. Najwięcej budowli zostało zrealizowanych przez cystersów. Do zachowanych, często tylko fragmentarycznie, zespołów należą:

Opactwa benedyktyńskie:

· w Tyńcu pod Krakowem, założone w XI wieku z bazylikowym kościołem o nawach zakończonych trzema absydami.

· w Mogilnie ufundowane przez Bolesława Śmiałego w 1065 roku z kamiennym, bazylikowym kościołem pw. św. Jana Ewangelisty.

· na Ołbinie we Wrocławiu, opactwo pw. Panny Marii i św. Wincentego ufundowane pod koniec XII wieku. Z kościoła zachował się bogato rzeźbiony romański portal, który przeniesiono w 1546 do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Jedna z archiwolt oraz dwustronnie rzeźbiony tympanon fundacyjny znajdują się w Muzeum Architektury i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

· kolegiata NMP w Tumie pod Łęczycą. Zbudowany w połowie XII wieku pułapowy, bazylikowy kościół z emporami i dwoma chórami. Od strony zachodniej dwie wieże, od wschodu absydy kończące nawy boczne i prezbiterium. Od zewnątrz do ścian zewnętrznych naw bocznych, na wysokości przęseł poprzedzających absydy, dostawiono dwie niewielkie cylindryczne wieże. Z okresu romańskiego zachował się portal w ścianie północnej z tympanonem z płaskorzeźbą Madonny z dwoma aniołami. Głowice kolumn i archiwolta ozdobione są ornamentem roślinnym.

Opactwa cysterskie różnią się pomiędzy sobą, w zależności od tego czy były zakładane przez zakonników wywodzących się z Morimond we Francji, czy z Niemiec. Zakonnicy z Burgundii początkowo osiedlili się w Jędrzejowie, później założyli filie w Sulejowie, Wąchocku, Rudach k. Katowic. Budowane przez nich kościoły to trójnawowe bazyliki o nawach sklepionych krzyżowo. Jednemu przęsłu nawy bocznej odpowiada jedno przęsło nawy środkowej. Cystersi przybyli z Niemiec zakładają pierwsze opactwo w Lubiążu. Ich filia powstała w Mogile pod Krakowem, zbudowali także kościół w Henrykowie nad Oławą. Także z Niemiec pochodził zakon cystersek, który osiedlił się w Trzebnicy. Kościoły budowane przez cystersów przybyłych z Niemiec to trójnawowe bazyliki o sklepieniach krzyżowych w układzie wiązanym (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych).

· Archiopactwo Cystersów w Jędrzejowie zostało ufundowane w 1140. W miejscowości istniał już wcześniej jednonawowy kościół, który został rozbudowany przez zakonników w stylu późnoromańskim. Kościół NMP i św. Wojciecha został ukończony w 1210, była to trójnawowa bazylika z mocno wydłużonym transeptem. Po bokach prezbiterium zbudowano dwie kaplice na planie prostokąta. W okresie gotyku świątynia została przebudowana.

· Opactwo Cystersów w Sulejowie – kościół NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego, zbudowany w latach 1177-1230 jest najstarszą budowlą opactwa. Do budowy użyto ciosów kamiennych i cegły. Nawy, transept i kaplice umieszczone po bokach prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, których łęki opierają się na służkach. Od zachodu zachował się portal i rozeta. Z zabudowań klasztornych zachowały się także fragmenty XV-wiecznych murów obronnych z basztami, kapitularz i fragmenty krużganków.

· Koprzywnica – kościół NMP i św. Floriana został zbudowany w latach 1186–1218. Cztery przęsła trójnawowej bazyliki, transept, prostokątne prezbiterium i przylegające do niego dwie kaplice na planie kwadratu przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o lekko zaostrzonych łukach. Z romańskiej zabudowy zachował się układ przestrzenny kościoła oraz kapitularz z dwoma kolumnami podpierającymi sześć pól sklepień krzyżowych.

· Opactwo Cystersów w Wąchocku – kościół NMP i św. Floriana zbudowany został w XIII wieku z szarego i czerwonego piaskowca ułożonego w poziome pasy na elewacji budowli. Ten dekoracyjny element nawiązuje do motywów architektury romańskiej występującej we Włoszech. W zabudowań klasztornych zachował się kapitularz o sklepieniu krzyżowym podzielonym na dziewięć pól i podpierające je romańskie kolumny.

· Opactwo cystersów w Lubiążu – kościół NMP i św. Jakuba zbudowany w latach 1163–1208, przebudowany w okresie gotyku oraz w baroku został zniszczony podczas II wojny światowej. Początkowo była to trójnawowa bazylika z transeptem przykryta sklepieniem krzyżowym w układzie wiązanym. Z tej budowli zachowały się jedynie fragmenty romańskiej kolumny.

· Henryków – kościół NMP i św. Jana Chrzciciela został zbudowany na przełomie okresu późnoromańskiego i wczesnego gotyku. Trójnawowa bazylika z prezbiterium i obejściem była wyjątkiem wśród budowli wznoszonych przez zakon cystersów z Lubiąża – nie miała sklepień wiązanych. Zniszczona w znacznej części przez pożar już w połowie XIII wieku i XV wieku, została odbudowana w stylu gotyckim i przebudowana w okresie baroku.

· Opactwo cystersów w Mogile pod Krakowem – kościół NMP i św. Wacława został zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku z dwubarwnej cegły i ciosów kamiennych. W zbudowanym nieco później klasztorze zastosowano już gotyckie łuki.

· klasztor cystersek w Trzebnicy z kościołem św. Bartłomieja został zbudowany w latach 1203–1219 na planie trójnawowej bazyliki przykrytej sklepieniami krzyżowymi w układzie wiązanym. Prostokątne prezbiterium i przylegające do niego kaplice zakończono półkolistymi absydami. Kolumny wykonano z piaskowca a mury i sklepienia z cegły. W okresie gotyku przebudowano południową kaplicę, którą połączono z prezbiterium wczesnogotyckim portalem z tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą przedstawiającą adorację Madonny z Dzieciątkiem. W okresie baroku romańska budowla została mocno przebudowana, ale zachował się jej pierwotny układ. Z okresu romańskiego pochodzi także portal Dawida ukazujący króla grającego królowej Betsabe na lutni. Obecnie w zabudowaniach pocysterskich mieści się sanktuarium św. Jadwigi.