Quo vadis
• Sienkiewicz Henryk •
• Warszawa • 1896 •
Rzym starożytny, wiek XIX i „długie trwanie”
Akcja rozgrywa się w czasach Nerona (38–68); początek przypada na przełom 62–63 (Winicjusz przybywa z Armenii do Rzymu), część kulminacyjna dotyczy prześladowania chrześcijan po pożarze Rzymu w 64 r., w dalszym ciągu wspomniany jest spisek
Pizona w 65 r., a w Epilogu ostatnie chwile i śmierć Nerona. Powieść miała liczne odniesienia do współczesności, np. do renesansu uczuć religijnych w Europie, skrajnego estetyzmu, dekadentyzmu i pesymizmu fin de siecle’u. Aluzyjnie wiązała się ze sprawą polską. Rzymski cezaryzm mógł nasuwać skojarzenia – bynajmniej nie sprzeczne z intencjami autora – z pruską mocarstwowością i rosyjskim samodzierżawiem, sankcjonującym falę religijnych prześladowań unitów na Podlasiu. Ursus walczy z turem germańskim, a Ligia jest Słowianką. Powieściowy Rzym epoki przejściowej nasuwa analogie do schyłku XIX wieku, a może i do końca XX wieku?
Miłość i okrucieństwo
Najbardziej dramatyczne i widowiskowe sceny i wątki (uczta w pałacu Nerona, pożar Rzymu, walka Ursusa z turem germańskim, nawrócenie Chilona i Winicjusza, spotkanie św. Piotra na drodze Appijskiej z Chrystusem) łączą się z prześladowaniem chrześcijan i schematem „miłości z przeszkodami”, który jest głównym czynnikiem organizującym fabułę. Młody i urodziwy rzymski patrycjusz Marek Winicjusz zakochuje się w Ligii – córce króla Ligów. Nie chodzi Markowi o miłość szlachetną i czystą. Do niej stopniowo dojrzewa, co stanowi osobny wątek, współbieżny z ukazywaniem rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa. Ażeby posiąść wybrankę, korzysta z pomocy swego wuja Petroniusza, wytwornego estety, oraz Chilona Chilonidesa – w jednej osobie mędrca i sprytnego łotra, siłacza Krotona i innych postaci. Jednak najskuteczniejszym sposobem spełnienia pragnień miłosnych, a równocześnie wyrazem triumfu siły duchowej nad zmysłowością, jest przemiana wewnętrzna bohatera, który przezwyciężając liczne opory i przeszkody, staje się chrześcijaninem. Siłą wiary i modlitwy przyczynia się do prawie cudownego ocalenia Ligii, gdy tylu chrześcijan ginie śmiercią męczeńską. Powieściową nagrodą jest dla niego związek małżeński i szczęśliwe życie na Sycylii. Równolegle z wątkiem przygodowo–romansowym Ligii i Winicjusza, mającym wariantowe odgałęzienie w miłości Petroniusza i Eunice, zakończonej samobójczą śmiercią kochanków, rozwijają się wydarzenia związane z historią Nerona – pretensjonalnego artysty o miernym talencie, despoty i okrutnika, według nieco przejaskrawionej legendy, któremu „epopeja chrześcijańska” zawdzięczała akcenty męczeńskie.
Przebyta droga
Do Quo vadis doprowadziły Sienkiewicza długoletnie zainteresowania światem starożytnym i początkami chrześcijaństwa, wpływy dzieł malarskich i rzeźbiarskich (m.in. obrazów Henryka Siemiradzkiego: Orgia rzymska, Wejście do katakumb, Pochodnie Nerona), pobyty w Rzymie oraz sumienna praca przygotowawcza, obejmująca lekturę dzieł historyków starożytnych (Roczniki Tacyta, Żywoty cezarów Swetoniusza), współczesnych opracowań niemieckich, angielskich i francuskich (np. Antychryst E. Renana) i tekstów beletrystycznych (jak Irydion Krasińskiego, Rzym za Nerona J. I. Kraszewskiego).
Sława i kult
Świetne kreacje (zwłaszcza Nerona, Petroniusza, Chilona), widowiskowe sceny i wielobarwne, migotliwe obrazy, wykazujące związek palety kolorystycznej z tradycyjnym akademickim stylizmem, jak też z nowoczesnym impresjonizmem, a nadto technika powieści odcinkowej podtrzymująca zainteresowanie odbiorcy, wreszcie uniwersalizm powieściowego przesłania – wszystko to sprawiło, że utwór zyskał światową sławę, został przetłumaczony na ponad 40 języków, zainspirował kilka oper i niemało dzieł literackich w piśmiennictwach różnych narodów. Był wielokrotnie filmowany, a Sienkiewiczowi przyniósł literacką Nagrodę Nobla
(1905).
chahaviah