Hanna Komorowska
Metodyka Nauczania języków obcych
Fraszka Edukacyjna
WARSZAWA 2002
Projekt okładki i strony tytułowej Janusz Obtucki Redakcja Zespół
Redakcja techniczna Elżbieta Szyszka
© by FRASZKA EDUKACYJNA Sp. z o.o.
ISBN 83-88839-45-4
Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana jako źródło danych i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody posiadacza praw.
FRASZKA EDUKACYJNA Sp. z o.o.
03-982 Warszawa
ul. Awionetki RWD 1 m. 43
tel. (0 22) 810 80 12
e-mail: fraszkaedu@post.pl
Warszawa 2002
Wydanie I
Skład i łamanie: ILLUSTRIS-FOTOSERWIS Druk i oprawa: Drukarnia Naukowo-Techniczna SA
Spis treści
Przedmowa.... 8
CZĘŚĆ I. PLANOWANIE KURSU JĘZYKOWEGO
Rozdział 1. KONCEPCJA KURSU JĘZYKOWEGO .... 9
Co to znaczy znać język obcy?.... 9
Profil kursu....11
Rozdział 2. OPRACOWYWANIE PROGRAMU NAUCZANIA ....13
Program i jego rodzaje....13
Cele nauczania....15
Cele nauki szkolnej czyli kwalifikacje kluczowe ....15
Cele ogólnowychowawcze w nauce języka obcego ....15
Cele językowe....16
Hierarchizacja celów językowych ....16
Selekcja materiału językowego ....:... 17
Gradacja materiału językowego ....17
Zalecenia władz oświatowych a decyzje nauczyciela - wybór programu ....18
Program autorski ....18
Rozdział 3. WYBÓR METODY NAUCZANIA ....20
Metody konwencjonalne....21
Metoda bezpośrednia ....21
Metoda gramatyczno-tłumaczeniowa ....21
Metoda audiolingwalna....22
Metoda kognitywna....22
Metody niekonwencjonalne ....23
Metoda reagowania całym ciałem (TPR) ....23
Metoda The Sileni Way....24
Metoda Counselling Language Learning (CLL)....25
Metoda naturalna....25
Sugestopedia....26
Podejście komunikacyjne ....27
Jak wybrać najlepszą metodę? ....27
Rozdział 4. NAUCZANIE W RÓŻNYCH GRUPACH WIEKU....29
Koncepcja kursu językowego a wiek uczniów....29
Planowanie kursu językowego dla dzieci....29
Planowanie kursu językowego dla młodzieży ....30
Planowanie kursu językowego dla dorosłych....31
Metody nauczania języka w różnych grupach wieku ....31
Określanie przedziałów wiekowych....31
Nauczanie dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych ....32
Nauczanie starszych dzieci i młodzieży ....34
Nauczanie dorosłych ....35
Rozdział 5. WYBÓR MATERIAŁÓW NAUCZANIA I POMOCY NAUKOWYCH ....37
Rola nauczyciela a funkcja materiałów nauczania ....37
Ocena materiałów nauczania ....38
157Podręczniki kursowe....38
Materiały uzupełniające ....43
Książki pomocnicze....44
Ocena ćwiczeń podręcznikowych....45
Wybór pomocy naukowych....46
Kryteria doboru pomocy ....46
Wyposażenie pracowni językowej....47
CZĘŚĆ II. LEKCJA JĘZYKA OBCEGO
Rozdział 6. PLANOWANIE LEKCJI ....49
Cele kursu językowego a cele poszczególnych lekcji ....49
Przygotowanie konspektu....49
Plan lekcji a jego realizacja. Plan alternatywny....51
Atrakcyjność lekcji....55
Rozdział 7. LEKCJA JAKO NAUKA KOMUNIKACJI ....57
Jak zbliżyć komunikację w klasie do naturalnej sytuacji komunikacyjnej?....57
Autonomiczne formy pracy sprzyjające naturalnej komunikacji....60
Praca w parach....61
Praca w grupach językowych.... 62
Płynność a poprawność - stosunek do błędu językowego....64
Język ojczysty a język obcy na lekcji ....66
Rozdział 8. UTRZYMANIE DYSCYPLINY NA LEKCJI ....69
Strategie zachowań uczniowskich na lekcji ....69
Sposoby podtrzymania uwagi uczniów....71
Tzw. „reguły gry" jako sposoby zapobiegania konfliktom....72
Techniki utrzymania dyscypliny w klasie ....73
Techniki niewerbalne ....74
Techniki werbalne związane z tematem lekcji....75
Techniki werbalne związane z zachowaniem uczniów ....75
Trudności dyscyplinarne w pracy z uczniami w różnych grupach wieku ....76
Trudności w pracy z dziećmi przedszkolnymi i wczesnoszkolnymi....76
Trudności w pracy z dziećmi starszymi ....77
Trudności w pracy z młodzieżą ....78
Podsumowanie. Zasady postępowania ....79
Rozdział 9. ZACHOWANIA LEKCYJNE NAUCZYCIELI A SUKCES W PRACY PEDAGOGICZNEJ .. 80
Role pełnione przez nauczyciela ....80
Style kierowania....81
Strategie nauczycielskie ....83
Oczekiwania wobec nauczycieli ....86
Cechy i zachowania dobrego nauczyciela....86
Umiejętności interakcyjne....87
Umiejętności pedagogiczne....87
Umiejętności językowe ....88
Umiejętności dydaktyczne ....88
Zachowania nieobserwowane u dobrych nauczycieli ....89
Rozdział 10. INDYWIDUALNE CECHY UCZNIÓW A SUKCES W NAUCE JĘZYKA....90
Różnice środowiskowe....90
Różnice indywidualne ....90
Wiek....91
Pleć....92
Inteligencja.... 93
Lateralizacja.... 93
Modalność .... 94
Pamięć .... 95
Osobowość .... 96
Ekstrawersja/Introwersja.... 96
Samoocena.... 96
Podejmowanie/Niepodejmowanie ryzyka.... 97
Poziom lęku .... 97
Motywacja i postawy.... 97
Style poznawcze i strategie uczenia się.... 98
Komu się udaje czyli co wiemy o dobrych uczniach?.... 99
Co wiemy o zasadach pracy z uczniem trudnym? .... 101
CZĘŚĆ III. TECHNIKI NAUCZANIA
A. NAUCZANIE ELEMENTÓW JĘZYKA
Rozdział 11. NAUCZANIE WYMOWY, RYTMU I INTONACJI ....104
Rola wymowy, rytmu i intonacji....104
Nauczanie wymowy ....105
Rozróżnianie dźwięków....105
Produkowanie dźwięków....107
Nauczanie akcentu wyrazowego i zdaniowego ....109
Nauczanie intonacji ....110
Zasady nauczania wymowy, rytmu i intonacji....110
Rozdział 12. NAUCZANIE PISOWNI....111
Rola pisowni....111
Techniki nauczania pisowni ....112
Gry i zabawy w nauczaniu pisowni....113
Zasady nauczania pisowni ....114
Rozdział 13. NAUCZANIE SŁOWNICTWA....115
Rola słownictwa ....115
Wprowadzanie nowego słownictwa....116
Techniki nauczania słownictwa....118
Utrwalanie nowego słownictwa....119
Powtarzanie słownictwa....120
Ćwiczenia leksykalne związane z tekstem....123
Zasady nauczania słownictwa....124
Rozdział 14. NAUCZANIE GRAMATYKI....125
Rola gramatyki....125
Prezentacja nowego materiału gramatycznego....125
Utrwalanie nowego materiału gramatycznego....127
Stosowanie nowego materiału gramatycznego w autentycznej komunikacji ....130
Zasady nauczania gramatyki....131
B. NAUCZANIE SPRAWNOŚCI RECEPTYWNYCH
Rozdział 15. NAUCZANIE ROZUMIENIA ZE SŁUCHU....132
Sprawność rozumienia ze słuchu ....132
Techniki poprzedzające słuchanie....134
Techniki towarzyszące słuchaniu ....136
Techniki następujące po wysłuchaniu tekstu....138
Łączenie sprawności rozumienia ze słuchu z innymi sprawnościami....139
Zasady rozwijania sprawności rozumienia ze słuchu ....140
Rozdział 16. NAUCZANIE CZYTANIA ZE ZROZUMIENIEM....142
Sprawność czytania ze zrozumieniem ....142
Techniki poprzedzające czytanie ....143
Techniki towarzyszące czytaniu i następujące po nim ....144
Łączenie czytania z innymi sprawnościami językowymi....145
Zasady rozwijania sprawności czytania ze zrozumieniem....146
C. NAUCZANIE SPRAWNOŚCI PRODUKTYWNYCH
Rozdział 17. NAUCZANIE MÓWIENIA ....148
Sprawność mówienia ....148
Elicytacja czyli prowokowanie wypowiedzi....149
Obraz jako bodziec....149
Słowo jako bodziec....150
Dźwięk jako bodziec....152
Łączenie sprawności mówienia z innymi sprawnościami ....153
Zasady rozwijania sprawności mówienia ....153
Rozdział 18. NAUCZANIE PISANIA....154
Sprawność pisania ....154
Pisanie jako sprawność wspierająca ....155
Pisanie jako sprawność samodzielna ....155
Łączenie sprawności pisania z innymi sprawnościami ....157
Zasady rozwijania sprawności pisania....157
Rozdział 19. TECHNIKI ZAPEWNIANIA NATURALNOŚCI KOMUNIKACYJNEJ W NAUCZANIU .. 158
Techniki integrowania sprawności ....158
Nauka interakcji i mediacji....160
Techniki ćwiczeniowe oparte na zasadach rządzących autentyczną komunikacją....161
Techniki wykorzystujące zasadę luki informacyjnej....161
Techniki wykorzystujące zasadę niepełnej przewidywalności wypowiedzi....163
Techniki wykorzystujące zasadę łączenia komunikacji werbalnej i niewerbalnej....164
Techniki wykorzystujące zasadę zróżnicowania wypowiedzi w zależności od sytuacji ....165
Techniki wykorzystujące zasadę redundancji....166
Rozdział 20. WPROWADZENIE DO AUTONOMII UCZNIA W PROCESIE UCZENIA SIĘ....167
Pojęcie autonomii....167
Zalety autonomii....168
Trudności związane z wprowadzeniem autonomii ....169
Autonomia w różnych grupach wieku ....169
Techniki przygotowania do autonomii i trening strategii uczenia się ....171
Wdrażanie do samooceny i oceny wzajemnej....173
CZĘŚĆ IV. OCENA JAKOŚCI PRACY NAD JĘZYKIEM I JEJ EFEKTÓW
Rozdział 21. REAGOWANIE NA WYPOWIEDŹ UCZNIA. POPRAWA BŁĘDÓW JĘZYKOWYCH ... 175
Sposoby reagowania na wypowiedź ucznia....175
Reagowanie na błędy uczniowskie ....176
Rodzaje błędów językowych ....176
Kto powinien poprawiać błędy? ....177
Kiedy poprawiać błędy? ....178
Jak zasygnalizować pojawienie się błędu?....178
Jak poprawiać błąd? ....180
Rozdział 22. TESTY JĘZYKOWE....181
Testy językowe i ich rodzaje ....181
Planowanie testu. Kryteria poprawności testu językowego....182
Trafność testu....183
Rzetelność testu ....183
Praktyczność testu ....184
Sprawdzanie i ocena wyników testu ....185
Pułapki testowania ....186
Błędy planowania testu....186
Błędy budowy zadań testowych....187
Błędy w punktowaniu i ocenianiu zadań tekstowych....187
Rozdział 23. KONTROLA WYNIKÓW NAUCZANIA. WYSTAWIANIE OCEN....188
Funkcje kontroli....188
Typy kontroli ....188
Kontrola bieżąca....189
Kontrola okresowa ....189
Wystawianie ocen....190
Wystawianie ocen w toku kontroli bieżącej....190
Przeliczanie punktów uzyskanych w teście językowym na oceny....191
Ocenianie wypowiedzi ustnych i pisemnych. Waga błędu językowego ....192
Zachowania uczniów i ich pozaszkolna nauka a wystawianie ocen....193
Wystawianie ocen semestralnych ....193
Ocena opisowa....195
Demonstrowanie umiejętności ucznia. Portfolio językowe....196
Rozdział 24. OCENA I SAMOOCENA NAUCZYCIELA ....196
Do czego dążymy? ....196
Jak dbać o własny rozwój zawodowy? ....198
Autoobserwacja i refleksja ....199
Bibliografia....202
(numery stron an gorze)
-8-
Przedmowa
Niniejsza książka ma za zadanie zaprezentować podstawowe zagadnienia, z jakimi spotyka się nauczyciel języka obcego podejmujący pracę zawodową.
Dotyczy ona zinstytucjonalizowanej, przede wszystkim szkolnej nauki języka obcego, obejmując zagadnienia nauczania dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych, dzieci starszych, młodzieży i dorosłych.
Prezentacja ta ma charakter praktycznego poradnika, z którego nauczyciel może dowiedzieć się, jak zaplanować kurs językowy, jak przygotować program nauczania, jak opracować konspekt lekcji, jak przeprowadzić na jego podstawie zajęcia, jak wybrać właściwą metodę nauczania i odpowiednie materiały. Może też uzyskać wiedzę o strategiach zachowań lekcyjnych nauczycieli i uczniów, a także o indywidualnych cechach uczniów oraz o wpływie tych czynników na sukces w opanowywaniu języka obcego przez ucznia, a także na sukces zawodowy nauczyciela. Może wreszcie zapoznać s ię z obszernym repertuarem podanych w niniejszej książce technik nauczania elementów języka i rozwijania sprawności językowych oraz opanować umiejętność prowadzenia kontroli i oceny wyników nauczania. Uzyska także wiedzę o autonomicznych formach pracy, takich jak praca w parach i grupach językowych, trening strategii uczenia się, samoocena i ocena koleżeńska uczniów.
Treści te są zgodne z aktualnymi programami kształcenia nauczycieli języków obcych, toteż okażą się przydatne dla:
• słuchaczy Nauczycielskich Kolegiów Języków Obcych,
• studentów licencjackich i magisterskich studiów filologicznych uzyskujących uprawnienia do nauczania,
• czynnych nauczycieli i lektorów o dawno uzyskanych kwalifikacjach, którzy chcą odświeżyć swe wiadomości i uzyskać wiedzę o nowych programach, metodach i technikach nauczania,
• czynnych nauczycieli o niefilologicznych kwalifikacjach, którzy pracują jako nauczyciele języka obcego oraz
• osób prowadzących prywatne nauczanie języków obcych.
Kształcenie nauczycieli języków obcych i uzyskiwanie uprawnień do ich nauczania dokonuje się w toku nauki w kuratoryjnych kolegiach nauczycielskich, w toku filologicznych studiów licencjackich i studiów magisterskich z komponentem pedagogicznym oraz w toku tzw. kursów kwalifikacyjno-metodycznych. Nauka ta jest prowadzona wg programu zatwierdzonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Podręcznik niniejszy jest w pełni zgodny z tym programem. Tekst oparty na wydaniu WSiP 1999 r.
Warszawa, październik 2001
-9-
CZĘŚĆ I. Planowanie kursu językowego
Rozdział 1 KONCEPCJA KURSU JĘZYKOWEGO
CO TO ZNACZY ZNAĆ JĘZYK OBCY?
Odpowiedź na pytanie „co to znaczy znać język obcy?" staje się ważna wówczas, gdy decydujemy się opanować jakiś język. Pomaga ona określić ostateczny cel i przebieg naszej pracy. Najlepszy sposób uzyskania takiej odpowiedzi to uważne przyjrzenie się osobom, które dobrze znają język obcy i przeanalizowanie ich umiejętności. Takimi osobami są przede wszystkim tzw. native speakerzy, czyli rodzimi użytkownicy danego języka posługujący się nim jako językiem ojczystym.
Kompetentny użytkownik języka umie skutecznie zdobyć i przekazać informacje w mowie i piśmie w sposób poprawny i odpowiedni w danej sytuacji. Charakteryzuje go zatem tak zwana kompetencja komunikacyjna.
Co więcej, rozumie on nieskończenie wiele zdań, także takich, których nigdy przedtem nie słyszał i umie budować nieskończenie wiele poprawnych zdań, w tym takich, których nigdy jeszcze w tej właśnie formie nie wypowiedział. Charakteryzuje go zatem kompetencja lingwistyczna.
Budulcem tej kompetencji jest przede wszystkim znajomość tzw. podsystemów językowych. Są to podsystemy związane z dźwiękową i graficzną warstwą języka, jego słownictwem i składnią, a więc podystemy: foniczny, graficzny, leksykalny i składniowy, przy czym każdy z nich opanowywany jest receptywnie i produktywnie. Oznacza to, że użytkownik języka nie tylko rozróżnia lub rozumie dane elementy, ale także potrafi je samodzielnie produkować.
Kompetentny użytkownik zatem:
• opanował podsystem foniczny, tzn.:
* umie rozróżniać dźwięki danego języka, * umie produkować te dźwięki,
* umie rozróżniać różne rodzaje akcentu wyrazowego i zdaniowego,
* umie samodzielnie posługiwać się różnymi rodzajami akcentu,
* umie rozróżniać wzorce rytmiczne i intonacyjne oraz rozumie znaczenia, jakie niosą, * umie samodzielnie produkować wzorce rytmiczne i intonacyjne oraz nadawać za ich pomocą odpowiednie znaczenia swoim wypowiedziom,
• opanował podsystem graficzny, tzn.:
* umie rozpoznać znaki graficzne oraz odróżnić wyrazy poprawnie od niepoprawnie napisanych,
* umie samodzielnie napisać te wyrazy poprawnie, * dobrze posługuje się znakami interpunkcyjnymi,
• opanował podsystem leksykalny, tzn.:
* rozumie wyrazy składające się na leksykon danego języka, * posługuje się aktywnie tymi wyrazami,
-10-
• opanował podsystem gramatyczny, tzn.:
* rozumie różnice znaczenia niesione przez różne struktury gramatyczne,
* umie samodzielnie budować i rozumieć poprawne zdania w danym języku, choć nie zawsze umie sformułować reguły gramatyczne i nie zawsze zna terminologię gramatyczną.
Receptywna i produktywna znajomość podsystemów językowych pozwala kompetentnemu użytkownikowi używać środków językowych do przekazywania określonych treści i komunikowania swych intencji. Umie on więc realizować tzw. funkcje komunikacyjne, takie jak np. zapraszanie, ostrzeganie, przepraszanie, odmawianie czy obiecywanie. Rozumie także zależności między formą językową a jej funkcją. Wie, że pytanie „Czy nie możesz zachowywać się trochę grzeczniej?" jest w istocie poleceniem, a oznajmienie „Jestem głodna" bywa prośbą.
Zatem kompetentny użytkownik:
• rozumie przekazywane mu intencje mówiącego,
• umie samodzielnie wyrazić potrzebne mu funkcje i intencje, przy czym wypowiedzi jego charakteryzuje płynność i poprawność.
Kompetentny użytkownik używa środków językowych z poszczególnych podsystemów w obrębie sprawności językowych, którymi biegle się posługuje. Sprawności te to:
• sprawności receptywne czyli
* słuchanie ze zrozumieniem, * czytanie ze zrozumieniem oraz
• sprawności produktywne czyli * mówienie i pisanie,
• sprawności interakcyjne pozwalające łączyć słuchanie i mówienie w obrębie rozmowy czy też czytanie i pisanie w toku korespondencji,
• sprawności mediacyjne pozwalające operować tekstem i zawartą w nim informacją, np. uprościć trudny tekst, skrócić informację lub przedłużyć ją, przekształcić wypowiedź formalną na potoczną lub odwrotnie, zrelacjonować tekst pisemny ustnie czy zapisać usłyszaną informację.
Wszystko to oznacza, że kompetentny użytkownik języka umie posługiwać się sprawnościami językowymi oddzielnie, ale także umie integrować posiadane sprawności językowe.
Wymienione tu umiejętności nie wyczerpują jednak kompetencji sprawnego użytkownika języka, który ponadto posiada kilka dodatkowych kompetencji. Są to:
• kompetencja społeczna, dzięki której wyraża on chęć i gotowość wchodzenia w interakcje z innymi osobami,
• kompetencja dyskursu językowego, dzięki której umie on nawiązać rozmowę, podtrzymać ją i zakończyć,
• kompetencja socjolingwistyczna, dzięki której umie on różnicować swoje wypowiedzi tak, aby okazały się odpowiednie w danej sytuacji społecznej, i by w swym doborze środków językowych uwzględniały to, DO KOGO mówi, O CZYM rozmawia i GDZIE toczy się rozmowa,
• kompetencja socjokulturową, dzięki której zna on fakty i normy ku...
WJoannaW