24GENDER i QUEER.doc

XIII. GENDER I QUEER

nowa wrażliwość

§         kariera terminów gender i queer – pojawiają się w niemal wszystkich dyscyplinach humanistycznych, wraz
z nimi powstały nowe języki analizy i interpretacji zjawisk kultury (także literatury)

§        

terminy łączy to, że:

1. uaktywniają znaczenia, które wcześniej nie były brane pod uwagę

2. rozbudzają nowy typ wrażliwości- wrażliwość na inność

§         kategorie gender i queer nie mają jednakowych zakresów semantycznych, obie wiążą się z różnymi nurtami
w humanistyce i teorii literatury

ø      Gender Studies – badania genderowe

ø      Queer Studies – badania queerowe

§         gender: uwrażliwienie na różnice płciowe oraz ich funkcje w społeczeństwie i kulturze

§         queer: wyczulenie na różnice seksualne

§         otwarcie pola badań i interpretacji literatury na funkcjonowanie różnic płciowych i seksualnych oraz wszelkiego rodzaju odmienności w dyskursach literackich i poświęconych literaturze

§         szeroki zasięg interdyscyplinarny – antropologia, psychologia, pedagogika, filozofia, estetyka, wiedza o teatrze, wiedza o filmie, badania kulturowe → „świadomość genderowa”

§         „być queer” czy mieć „świadomość genderową” nie należy do kategorii poprawności politycznej – chodzi
o potrzebę posiadania takiej wrażliwości dla rozumienia literatury

gender

¨       badania genderowe: nurt interdyscyplinarnych badań rozwijających się na gruncie feminizmu akademickiego od l. ‘70

¨       podstawową kategorią jest gender – płeć społeczno-kulturowa, odróżniana od płci biologicznej (sex)

¨       badania genderowe korzystają z inspiracji wcześniejszych chronologicznie badań kobiecych i krytyki feministycznej

¨       jedną z odmian badań jest literacka krytyka genderowa (Gender Criticism), której zadaniem jest reinterpretacja literatury pod kątem występowania w dziełach literackich nacechowania płciowego, obecnego np. w narracji

§         termin gender zaczerpnięty z angielskiego (oznacza rodzaj gramatyczny)

§         Margater Mead: prekursorka badań genderowych w humanistycze– Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych (1935) → analiza problemu zależności roli i statusu jednostki w społeczeństwie w zależności od płci

Þ     zauważyła, że określanie różnic charakterologicznych właściwych danej płci ma charakter konstrukcji pojęciowych wytwarzanych przez społeczeństwo → przypisywanie kobietom i mężczyznom specyficznych cech charakteru to praktyka społeczna, wyznaczająca konkretne role w przestrzeni społecznej i kulturowej

Þ    

płeć biologiczna (sex):

określony zespół faktów anatomiczno-fizjologicznych pozwalających odróżnić kobiety od mężczyzn, na ogół uznawany za naturalny

Þ     role obu płci kształtuje kultura; płciowe zróżnicowania charakteru są konstruktem społecznym

§         Robert J. Stoller – wyraźnie rozróżnienie płci biologicznej
i tożsamości społeczno-kulturowej → gender identity: indywidualna świadomość płciowa

Þ     Sex and Gender: On the Development of Masculinity and Feminity (1968) – Stoller zauważa, że również w sferze danej płci mogą istnieć przemieszczenia – nie wszyscy
w 100% czują się mężczyznami czy kobietami

Þ     tożsamość psychoseksualna nie jest wrodzona (biologiczna), ale nabyta (ma charakter kulturowy)

Þ     termin gender w ujęciu Stollera poszerzały pole znaczeniowe związane z płcią o wszelkie możliwe zachowania, myśli, wyobrażenia, emocje itp., które mogą się do niej odnosić, ale które nie muszą wywoływać skojarzeń biologicznych

Þ     płeć przestano ostatecznie uważać za przeznaczenie kobiety i jej „naturę”, wprowadzenie kategorii gender przyniosło „możliwość zmian, samookreślenia się czy nawet wyzwolenia”

§         1968 – data uważana za początkowy moment zaistnienia kategorii gender w dyskursie humanistycznym

§         1970 Kate Millet Sexual Politics – analiza źródeł opresji kobiet, które znalazła w patriarchalnym systemie determinującym stosunki między płcią biologiczną a płcią społeczno-kulturową; wykazywała też polityczne uwarunkowania ról społecznych oraz analizowała mechanizmy władzy w racjach mężczyzna – kobieta

płeć społeczno-kulturowa – skonstruowany zbiór atrybutów, wzorów zachowań, wyobrażeń i oczekiwań społecznych oraz norm związanych z płcią biologiczną, wyznaczający funkcje pełnione przez daną jednostkę w społeczeństwie i kulturze oraz jej status i przysługujące jej prawa (Anne Oakley 1972)

§         Millet: analiza ideologii patriarchalnej

§         wprowadzenie do dyskursu feministycznego rozróżnienia na płeć biologiczną i płeć społeczno-kulturową – jedno z najważniejszych zadań feminizmu

§         do upowszechnienia kategorii gender w dużym stopniu przyczyniła się amerykańska feministka Anne Oakley – 1972 Sex, Gender and Socjety – rozróżnienie między „płcią” (sex) a „płcią społeczno-kulturową” (gender)

Þ     uściślenie kategorii płci (zespół cech anatomicznych i fizjologicznych) i gender (ukształtowane przez społeczeństwo zachowania, które świadczą o kobiecości lub męskości)

płeć biologiczna (sex): pewien zespół cech anatomiczno-fizjologicznych pozwalających odróżnić kobiety od mężczyzn, uznawana na ogół za naturalną

płeć społeczno-kulturowa (gender): zbiór atrybutów, wzorów zachowań, wyobrażeń i oczekiwań społecznych oraz norm związanych z płcią biologiczną; na ogół uznawana za coś skonstruowanego, jednocześnie wyznacza funkcje pełnione przez daną jednostkę w społeczeństwie i kulturze; wpływa także na jej status i przysługujące jej prawa

Ü      płeć biologiczna uznawana za pierwotną, stanowiącą fundament dla płci społeczno-kulturowej

Ü      płeć biologiczna traktowana esencjalistycznie, jest dana z góry

Ü      płeć społeczno-kulturowa traktowana konstrukcjonistycznie, ma charakter pewnego procesu, kształtuje się

§        

koniec lat ‘70

§         Doroty Dinnerstein – badanie zróżnicowania ról płciowych wyrażonych tytułowymi metaforami  „syreny”
i „minotaura” – analizowanie przyczyn podziałów społecznych w obszarach kulturowych na sfery przynależne kobietom i mężczyznom

§         Nancy Chodorow – The Reproduction of Mothering – źródło informacji dla feministek chcących obalić koncepcje tradycyjnej psychoanalizy → skoncentrowanie uwagi na fazie preedypalnej, gdzie dostrzega mechanizmy różnicowania psychoseksualnego – dla tego procesu istotna jest obecność matki (pierwotnej opiekunki), która staje się dla dziecka „innym” obiektem, w perspektywie którego zachodzą wszystkie zmiany

Þ    

relacje chłopca z matką

Þ     zwrócenie uwagi na tworzenie się tożsamości płciowej dziewczynek i chłopców, które przebiega równocześnie z procesem różnicowania (oczywiście inaczej w przypadku każdej płci)

Þ     chłopcy określają swoją tożsamość płciową w sposób negatywny (są nie-żeńscy) i dlatego stale muszą wzmacniać swoje poczucie odrębności → stąd między matką a synem doznania o charakterze seksualnym

Þ     w fazie edypalnej chłopiec uświadamia sobie odmienność i odseparowuje się od matki utożsamiając
z mężczyznami, a zatem także – pragnie władzy nad kobietami → w tym momencie rodzi się pogarda mężczyzny wobec kobiety, jest to też przyczyna późniejszego represjonowania kobiet przez mężczyzn wynikająca z pierwotnej niechęci i poczucia wyższości

Þ      dziewczynki określają tożsamość płciową pozytywnie: podobieństwo i poczucie ciągłości – „przedłużona symbioza”

Þ     problemy kobiet z żeńską tożsamością pojawiają się dopiero w fazie edypalnej, kiedy wpływy androcentryczne uzyskują przewagę – niesprawiedliwość społeczna, hegemonia męska

esencjalizm przeciw konstruktywizmowi

¨       wejście pojęcia gender w dyskurs humanistyczny doprowadziło do powstania sporu o relację między płcią biologiczną a płcią społeczno-kulturową

¨       zaczęto debatować która z nich odgrywa ważniejszą rolę w procesie tworzenia się tożsamości człowieka

¨       wyodrębniły się co najmniej trzy stanowiska teoretyczne wypracowane w kontekście kategorii gender

Æ      stanowisko esencjalistyczne (biologistyczne, naturalistyczne), najrzadsze

·         płeć biologiczna absolutnie niepodważalna podstawa decydująca o różnicach między ludźmi

·         czynnik determinujący ich funkcjonowanie w przestrzeni społecznej

·         płeć biologiczna jest pierwotną przyczyną, płeć społeczno-kulturowa to skutek

Æ      stanowisko kompromisowe

·         płeć biologiczna jest wprawdzie pierwotna, ale płeć kulturowa pełni w procesie konstruowania tożsamości o wiele ważniejszą funkcję

Æ      stanowisko konstrukcjonistyczne (równie skrajne jak esencjalistyczne)

·         rezygnacja z koncepcji uwarunkowań biologicznych, jedynie gender kształtujący się w toku społecznych interakcji odgrywa konstytutywną rolę w tworzeniu się tożsamości podmiotowej

J      spór między obozem esencjalistycznym a konstrukcjonistycznym trwa do dziś

§         esenscjaliści opowiadali się za uniwersalnymi, biologicznymi, poprzedzającymi uwarunkowania społeczno-kulturowe czynnikami płciowymi

§         konstrukcjoniści (wpływ tendencji marksistowskich, psychoanalitycznych i antysencjalistycznych nurtów filozofii ponowoczesnej) – zaprzeczali istnieniu substancjonalnych, uniwersalnych i niezmiennych cech, które mogły rozstrzygać o przynależności człowieka do określonej płci społeczno-kulturowej

§         zakwestionowanie esencjalistycznych przekonań o uniwersalnej naturze kobiecej i podważenie tendencji teologicznych przyniosło przekonanie, że nie ma ogólnych cech tożsamości kobiecej, oraz że jeśli w ogóle można mówić o jakiejś „naturze kobiecej” to nie jest ona ostatecznie zamknięta, ma charakter przygodny i sytuacyjny (koncepcje „podmiotu w ruchu”, „podmiotu w procesie rozwoju”)

§         ważnym głosem w krytyce esencjalizmu były opinie kobiet Trzeciego Świata i kobiet homoseksualnych

·         twierdziły, ze dyskurs feministyczny podporządkowany jest wzorowi narzuconemu przez „białą heteroseksualną matkę reprezentującą społeczeństwo zachodnie”, oraz że sama kategoria gender została zbudowana z uwzględnieniem właśnie takiej perspektywy

·         Teresa de Lauretis: esencjalistyczna krytyka genderowa kultywowała „błędny uniwersalizm”, który zaciera różnice o charakterze etnicznym, rasowym, narodowym, kulturowym, pokoleniowym, ekonomicznym

§         pojawiły się też głosy sprzeciwu wobec radykalnie pojowanej kategorii gender, niebezpieczeństwo jak powyżej

·         Drucilla Cornell: absolutyzacja płci społeczno-kulturowej może prowadzić do zatarcia różnic miedzy kobietami i mężczyznami, a w dalszej konsekwencji do zniewolenia kobiecej odrębności; w „upłciowieniu” człowieka tkwią wielorakie możliwości wyrażania życia, bogactwa doświadczeń cielesności i seksualności

§         na początku lat ’90 zaczęto poddawać krytyce dyskursy posługujące się pojęciem płci biologicznej, zarzucając im ograniczanie indywidualnego rozwoju jednostki

badania genderowe (Gender Studies)

¨       Gender Studies w dużym stopniu korzystały z doświadczeń badań kobiecych (Woman’s Studies)

¨       pojawiły się na gruncie feminizmu akademickiego

ø       badania kobiece, krytyka feministyczna: podstawowymi kategoriami są pojęcia „kobiety”, „kobiecości”, „doświadczenia kobiecego”, którego przejawy w literaturze, kulturze etc. podlegają badaniom i analizom

ø       badania genderowe: podstawowa kategoria to „płeć społeczno-kulturowa” i jej funkcjonowanie w literaturze, kulturze, historii, społeczeństwie etc. , analizuje się tu gł. konsekwencje wynikające z przypisywania jednostkom określonych ról w przestrzeni społeczno-kulturowej

Þ     ważne są pytania o sposoby formowania się tożsamości płciowej

...