Krystyna Herej-Szymańska
Instytut Slawistyki
Polska Akademia Nauk w Krakowie
JĘZYKOWY OBRAZ ANIOŁA W BIBLII TYSIĄCLECIA
Przedstawię tutaj językowy obraz wyrazu anioł, jaki nam się jawi podczas lektury III wydania Biblii Tysiąclecia (BT), używanej w liturgii Kościoła Katolickiego. Według jedenastotomowego Słownika języka polskiego anioł to ‘według wierzeń religijnych istota nadprzyrodzona, uosabiająca dobroć, doskonałość’. Ostatecznie pochodzi od greckiego angelos, co znaczy ‘zwiastun, posłaniec, goniec’, a jest tłumaczeniem hebrajskiego mal’ak. Wyraz anioł występuje w BT 314 razy. Najwięcej, bo aż 68 razy, występuje w Apokalipsie św. Jana. Powyżej 20 razy spotykamy go w Księdze Zachariasza, w ewangelii wg św. Łukasza i w Dziejach Apostolskich. Od 10 do 20 razy znajduje się w następujących księgach: Księdze Rodzaju, Sędziów, Tobiasza, Daniela, w ewangelii wg św. Mateusza i w Liście do Hebrajczyków. Po kilka razy występuje w księgach: Wyjścia, Drugiej Samuela, Królewskich, Pierwszej Kronik, Drugiej Machabejskiej, Hioba, Psalmów, Izajasza, Ozeasza, Malachiasza, ewangelii wg św. Marka i św. Jana, w Pierwszym Liście do Koryntian, w Liście do Galatów, do Tymoteusza i w Listach Piotrowych. Po jednym razie wspomina anioła Pierwsza Księga Samuela, Druga Księga Kronik, Księga Estery, Pierwsza Księga Machabejska, Księga Syracha, Barucha i Listy Apostolskie: do Rzymian, Drugi do Koryntian, do Kolosan, Drugi do Tessaloniczan i Judy. W pozostałych księgach (29) nie ma mowy o aniołach.
Święty Augustyn mówi na temat aniołów: „Anioł oznacza funkcję, nie naturę. Pytasz, jak nazywa się ta natura? – Duch. Pytasz o funkcję? – Anioł. Przez to, czym jest, jest duchem, a przez to, co wypełnia, jest aniołem”[1]. Jest więc anioł wysłannikiem Bożym, o czym świadczą nazwy nadawane mu w Biblii, a mianowicie: anioł Pański (30 razy), anioł Boży (20 razy), anioł Pana (26 razy) i anioł Boga (5 razy). W Księdze Barucha Bóg mówi do Izraelitów ustami Jeremiasza:
Mój bowiem anioł jest z wami i on sam szukać będzie dusz waszych. Ba 6,6.
Określenie anioł Pański występuje mniej więcej jednolicie prawie w całej Biblii, od Księgi Rodzaju po Dzieje Apostolskie. To samo anioł Boży – od Księgi Rodzaju po List do Hebrajczyków. Anioł Pana natomiast występuje w Księdze Liczb (9 razy i jest to jedyne określenie anioła w tej księdze) oraz w Księdze Sędziów (16 razy) i tylko raz w Księdze Psalmów, a anioł Boga w Księdze Rodzaju, Księdze Tobiasza i w Dziejach Apostolskich. W Apokalipsie 3,5 Jezus oznajmia:
I wyznam imię jego [zwycięzcy] przed moim Ojcem i Jego aniołami. Ap 3,5.
Zaś według opisu Sądu Ostatecznego, danego przez Mateusza, powie do tych, którzy znajdują się po lewej stronie:
Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom! Mt 25,41.
Zatem anioł jest w Biblii również wysłannikiem diabła, o czym mówi także Apokalipsa:
I wystąpił do walki Smok i jego aniołowie, ale nie przemógł, i już się miejsce w niebie dla nich nie znalazło. I został strącony wielki Smok, Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię, został strącony na ziemię, a z nim strąceni zostali jego aniołowie. Ap 12,7-9.
Pozostałe nazwy aniołów wywodzą się od miejsca, w którym przebywają czy też zamieszkują; są to aniołowie niebiescy (Mt 24,36) i Anioł Czeluści:
Mają [szarańcza] nad sobą króla – anioła Czeluści: imię jego po hebrajsku ABADDON, a w greckim języku ma imię APOLLYON. Ap 9,11,
a także anioł światłości, jeżeli światłość uznać umownie za miejsce, ale raczej jest to stan. Święty Paweł pisze w Liście do Koryntian:
Sam bowiem szatan podaje się za anioła światłości. 2Kor 11,14.
Nazwy aniołów pochodzą także od czynności, które ci sprawują, a mianowicie Anioł Przymierza w Księdze Malachiasza:
Oto Ja wyślę anioła mego, aby przygotował drogę przede Mną, a potem nagle przybędzie do swej świątyni Pan, którego wy oczekujecie, i Anioł Przymierza, którego pragniecie. Ml 3,1
oraz Anioł-niszczyciel w Drugiej Księdze Samuela i Pierwszej Księdze Kronik:
I posłał Bóg Anioła do Jerozolimy, aby ją wyniszczyć, lecz gdy ten dokonywał zniszczenia, wejrzał Pan i ulitował się nad nieszczęściem i rzekł do Anioła-niszczyciela: Wystarczy! Cofnij twą rękę! 1Krn 21,15.
Widzimy, że Bóg, zlecając aniołowi jakąś misję, czuwa nad jej wypełnieniem i w razie potrzeby ingeruje osobiście. Nazwy te pochodzą także od miejsca czy społeczności, nad którymi aniołowie sprawują opiekę. Jest to anioł wód z Apokalipsy 16,5 i Aniołowie siedmiu Kościołów z drugiego i trzeciego rozdziału Apokalipsy: Anioł Kościoła w Efezie (Ap 2,1), w Smyrnie (Ap 2,8), w Pergamonie (Ap 2,12), w Tiatyrze (Ap 2,18), w Sardes (Ap 3,1), w Filadelfii (Ap 3,7) i Laodycei (Ap 3,14).
WYGLĄD ANIOŁA
Co możemy powiedzieć na temat wyglądu anioła na podstawie Biblii? Stary Testament nie daje nam opisu zewnętrznej postaci anioła, tak jak to czyni w wypadku cherubów, mających zdobić Arkę Przymierza. Często anioł jest nierozpoznawalny, ponieważ przybiera wygląd człowieka, i to czasem określonego człowieka, jak w wypadku anioła Rafała, który przybrał postać Azariasza – krewnego Tobiasza. Jednakże anioł miał według Izraelitów jakiś szczególny wygląd, o czym świadczy następujący fragment Księgi Daniela:
Lecz widzę czterech mężów rozwiązanych, przechadzających się pośród ognia i nie dzieje się im nic złego; wygląd czwartego przypomina anioła. Dn 3,92.
Określony wygląd miała również twarz anioła, za czym przemawia fragment Dziejów Apostolskich:
A wszyscy, którzy zasiadali w Sanhedrynie, przyglądali się mu uważnie i zobaczyli twarz jego [Szczepana], podobną do oblicza anioła. Dz 6,15.
Tajemnicę tej twarzy wyjaśnia w Księdze Sędziów żona Manoacha, oznajmiając mężowi:
„Przyszedł do mnie mąż Boży, którego oblicze było jakby obliczem Anioła Bożego – pełne dostojeństwa.” Sdz 13,6
oraz Apokalipsa św. Jana, której autor widział anioła,
a oblicze jego było jak słońce. Ap 10,1.
Anioł ma również stopy, o czym mówi Apokalipsa św. Jana:
A kiedym usłyszał i ujrzał, upadłem, by oddać pokłon przed stopami anioła, który mi je ukazał. Ap 22,8.
Trzecim szczegółem są białe szaty, jakie noszą aniołowie, co wnosimy na podstawie fragmentu z ewangelii wg św. Jana:
[Maria Magdalena] ujrzała dwóch aniołów w bieli, siedzących tam, gdzie leżało ciało Jezusa – jednego w miejscu głowy, drugiego w miejscu nóg. J 20,12
oraz św. Mateusza:
[Anioł Pański ... odsunął kamień i usiadł na nim], a szaty jego były białe jak śnieg. Mt 28,3.
Mateusz opisuje także ogólny wygląd tegoż anioła:
Postać jego jaśniała jak błyskawica. Mt 28,3.
Pełny opis postaci anioła mamy dopiero w Apokalipsie św. Jana:
I ujrzałem innego potężnego anioła, zstępującego z nieba, obleczonego w obłok, tęcza była nad jego głową, a oblicze jego było jak słońce, a nogi jego jak słupy ogniste, i w prawej ręce miał otwartą książeczkę. Nogę prawą postawił na morzu, a lewą na ziemi. Ap 10,1-3.
W Biblii znane są imiona tylko trzech aniołów: Rafała, Gabriela i Michała. Rafał towarzyszył Tobiaszowi w długiej drodze do Medii pod postacią jego krewnego Azariasza, a po zakończeniu misji przedstawił się:
Ja jestem Rafał, jeden z siedmiu aniołów, którzy stoją w pogotowiu i wchodzą przed majestat Pański. Tb 12,15.
Gabriel został posłany przez Boga do Maryi, aby jej zwiastował, iż pocznie i porodzi Syna Bożego. Mówi o tym ewangelia wg św. Łukasza:
W szóstym miesiącu posłał Bóg anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret, do Dziewicy poślubionej mężowi, imieniem Józef, z rodu Dwida; a Dziewicy było na imię Maryja. Łk 1,26.
Michał występuje w Apokalipsie św. Jana:
I nastąpiła walka na niebie: Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. Ap 12,7.
W Księdze Sędziów Manoach, przyszły ojciec Samsona, pyta anioła, który występuje pod postacią męża Bożego, o imię. Ten mu odpowiada:
„Dlaczego pytasz się o moje imię: ono jest tajemnicze”. Sdz 13,18.
Z atrybutów anielskich wymieniane są w Biblii następujące: dobroć, świętość, moc, potęga, donośny, potężny głos, język i chwała. O dobroci aniołów Biblia mówi czterokrotnie. W Pierwszej Księdze Samuela Akisz odpowiada Dawidowi:
„Wiem, że byłeś dla mnie dobry jak anioł Boży”. 1Sm 29,9.
Dobroć anioła wspomniana jest również w Księdze Tobiasza 5,25 i dwukrotnie w Drugiej Księdze Machabejskiej: 11,6 i 15,23.
Świętość anioła wymieniana jest trzykrotnie. Tobiasz starszy po uzdrowieniu ze ślepoty zawołał:
Niech będzie błogosławiony Bóg!
Niech będzie błogosławione wielkie imię Jego!
Niech będą błogosławieni wszyscy Jego święci aniołowie! Tb 11,14.
O świętości aniołów mówi również św. Łukasz w ewangelii 9,26 i Dziejach Apostolskich 10,22.
Mocą aniołów zachwyca się psalmista:
Błogosławcie Pana, wszyscy Jego aniołowie, pełni mocy bohaterowie, wykonujący Jego rozkazy. Ps 103,20
Z potęgą aniołów spotykamy się trzykrotnie w Apokalipsie św. Jana, np.
I potężny jeden anioł dźwignął kamień jak wielki kamień młyński i rzucił w morze mówiąc: Tak z rozmachem Babilon, wielka stolica, zostanie rzucona i już jej nie będzie można znaleźć. Ap 18,21.
Również w Apokalipsie aniołowie siedem razy przemawiają donośnym głosem, np. w 19,17:
I ujrzałem innego anioła stojącego w słońcu: i zawołał głosem donośnym do wszystkich ptaków, lecących środkiem nieba: Pójdźcie, zgromadźcie się na wielką ucztę Boga...
i raz potężnym głosem:
Potem ujrzałem innego anioła – zstępującego z nieba i mającego wielką władzę, a ziemia od chwały jego rozbłysła. I głosem potężnym tak zawołał: Ap 18,1-2
Św. Paweł przypisuje aniołom ich własny język. W Pierwszym Liście do Koryntian pisze:
Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący. 1Kor 13,1.
Aniołowie otoczeni są chwałą, o czym mówi św. Jan w Apokalipsie 18,1-2 oraz św. Łukasz w ewangelii:
...tego Syn Człowieczy wstydzić się będzie, gdy przyjdzie w swojej chwale oraz w chwale Ojca i świętych aniołów. Lk 9,26
liczba ich była miriady miriad i tysiące tysięcy, Ap 5,11.
Aniołowie są z nieba (Łk 22,43, Ga 1,8), zstępują z nieba (Mt 28,2, Ap 18,1; 20,1) i odchodzą do nieba (Łk 2,15). Aniołowie nie umierają; Jezus mówi o tych, którzy okażą się godni zmartwychwstania:
Już bowiem umrzeć nie mogą, gdyż są równi aniołom. Łk 20,36.
Aniołowie nie żenią się. Jak pisze Marek ewangelista:
Gdy bowiem powstaną z martwych, nie będą się ani żenić, ani za mąż wychodzić, ale będą jak aniołowie w niebie. Mk 12,25.
Według Drugiej Księgi Samuela 14,20 aniołowie wiedzą wszystko, co się dzieje na ziemi. Nie są jednak wszystkowiedzący, gdyż nie wiedzą, kiedy nastąpi koniec świata. Jak mówi ewangelista Marek:
o dniu owym lub godzinie nikt nie wie, ani aniołowie w niebie, ani Syn, tylko Ojciec. Mk 13,32.
W Księdze Sędziów anioł wydobywa ogień ze skały:
Wówczas Anioł Pana wyciągnął koniec laski, którą trzymał w swym ręku, dotknął nią mięsa i chlebów przaśnych i wydobył ogień ze skały. Strawił on mięso i chleby przaśne. Sdz 6,21
oraz wstępuje w płomień ołtarza:
Gdy płomień unosił się z ołtarza ku niebu, Anioł Pana wstąpił w płomień ołtarza, a Manoach i jego żona widząc to padli twarzą na ziemię. Sdz 13, 20.
Według Apokalipsy św. Jana aniołowie powstrzymują wiatry ziemi:
Potem ujrzałem czterech aniołów stojących na czterech narożnikach ziemi, powstrzymujących cztery wiatry ziemi, aby wiatr nie wiał po ziemi ani po morzu, ani na żadne drzewo. Ap 7,1-2.
Według ewangelii św. Mateusza 13,39 koniec świata będzie żniwem, a aniołowie będą żeńcami.
Część aniołów zgrzeszyła, o czym wiemy od początku Biblii, ale tego określenia używa dopiero św. Piotr w Drugim Liście 2,4.
Wreszcie saduceusze uważają, że nie ma aniołów; w Dziejach Apostolskich czytamy:
Saduceusze bowiem mówią, że nie ma zmartwychwstania, ani anioła, ani ducha, a faryzeusze uznają jedno i drugie. Dz 23,8
Zajmiemy się teraz omówieniem relacji między aniołami i Bogiem, Jezusem oraz ludźmi.
Bóg przede wszystkim wysyła swoich aniołów jako posłańców do ludzi. Dwukrotnie mówi Biblia o posłaniu anioła, aby objawił, co ma się stać w przyszłości. Anioła Gabriela posyła, aby zwiastował Maryi, iż pocznie i porodzi Syna Bożego (Łk 1,26). W Apokalipsie natomiast
Pan, Bóg duchów proroków, wysłał swojego anioła, by sługom swoim ukazać, co musi stać się niebawem. Ap 22,6.
Pięciokrotnie posyła Bóg anioła, aby szedł przed kimś, aby go prowadził, np. w Księdze Wyjścia mówi do narodu izraelskiego:
Oto Ja posyłam anioła przed tobą, aby cię strzegł w czasie twojej drogi i doprowadził cię do miejsca, które ci wyznaczyłem. Wj 23,20
oraz do Mojżesza:
Idź teraz i prowadź ten lud, gdzie ci rozkazałem, a mój anioł pójdzie przed tobą. Wj 32,34.
Poza tym anioł ma iść przed sługą Abrahama w Księdze Rodzaju 24,7 oraz przed narodem izraelskim w Księdze Wyjścia 23,23 i 33,2. W Księdze Rodzaju Bóg posyła również anioła, aby towarzyszył komuś. Abraham mówi do swego sługi:
On pośle swego anioła przed tobą; znajdziesz tam żonę dla mego syna. Rdz 24,7.
Trzy razy Bóg wysyła swego anioła na ratunek ludziom. W Księdze Daniela po cudownym uratowaniu trzech młodzieńców wrzuconych do pieca pogański król Nabuchodonozor, popadłszy w zdumienie, mówi:
Niech będzie błogosławiony Bóg Szadraka, Meszaka i Abed-Nega, który posłał swego anioła, by uratował swoje sługi. Dn 3,95.
W tejże księdze Daniel, wrzucony do jaskini lwów, odpowiada królowi Dariuszowi:
Mój Bóg posłał swego anioła i on zamknął paszczę lwom; nie wyrządziły mi one krzywdy, ponieważ On uznał mnie za niewinnego; a także wobec ciebie nie uczyniłem nic złego. Dn 6,23.
W Drugiej Księdze Machabejskiej 11,6 żołnierze Machabeusza proszą Boga, aby wysłał na ratunek Izraelowi dobrego anioła.
Bóg może wysyłać całe zastępy aniołów. W Ogrodzie Oliwnym Jezus mówi do swego towarzysza, który obciął ucho żołnierzowi:
Czy myślisz, że nie mógłbym poprosić Ojca mojego, a zaraz wystawiłby Mi więcej niż dwanaście zastępów aniołów? Mt 26,53.
Aniołowie nie są bezkarni, albowiem
Bóg aniołom, którzy zgrzeszyli, nie odpuścił, ale wydał ich do ciemnych lochów Tartaru, aby byli zachowani na sąd; 2P 2,4.
Nie są oni również dla Boga idealni; Hiob mówi:
Wszak On sługom swoim nie ufa: i w aniołach braki dostrzega. Hi 4,18.
Według św. Pawła Bóg nie przygarnia aniołów tak jak ludzi. W Liście do Hebrajczyków pisze autor:
Zaiste bowiem nie aniołów przygarnia, ale przygarnia potomstwo Abrahamowe. Hbr 2,16.
Wreszcie Bóg
Nie aniołom ... poddał przyszły świat. Hbr 2,5.
Widzimy zatem, że aniołowie są posłańcami Boga do ludzi dla dobra ludzi. Bóg im nie pobłaża, nie postawił ich też wyżej ludzi.
ANIOŁOWIE WOBEC BOGA
Według Apokalipsy 7,11 aniołowie padają przed tronem i pokłon oddają Bogu. Siedmiu aniołów stoi w pogotowiu i wchodzi przed majestat Pański, o czym mówi Tobiaszowi anioł Rafał (Tb 12,15). Jezus, mówiąc o gorszeniu dzieci, zapewnia:
Aniołowie ich [małych] w niebie wpatrują się zawsze w oblicze Ojca mojego, który jest w niebie. Mt 18,10.
Bóg ustami Malachiasza przepowiada:
Oto Ja wyślę anioła mego, aby przygotował drogę przede Mną, Ml 3,1.
Według ewangelii Mateusza 11,10 i Łukasza 7,27 tym aniołem wysłannikiem, przygotowującym drogę przed Panem, ma być Jan Chrzciciel.
W pozostałych kontekstach ludzie wyrażają życzenie, aby aniołowie chwalili, błogosławili i wywyższali na wieki Boga. W Księdze Daniela trzej młodzieńcy, cudownie uratowani z pieca ognistego, śpiewają:
Aniołowie Pańscy, błogosławcie Pana, chwalcie i wywyższajcie Go na wieki! Dn 3,58.
W podobny sposób pisze psalmista:
Chwalcie Go, wszyscy Jego aniołowie, chwalcie Go, wszystkie Jego zastępy! Ps 148,2.
Błogosławcie Pana, wszyscy Jego aniołowie, pełni mocy bohaterowie, wykonujący Jego rozkazy. Ps 103,20.
A więc według Biblii zasadniczym zadaniem aniołów wobec Boga jest wpatrywanie się w Jego oblicze, wyśpiewywanie Mu chwały oraz czekanie na Jego polecenia i, jak widać z ostatniego cytatu, wykonywanie Jego rozkazów.
JEZUS A ANIOŁOWIE
W Liście do Hebrajczyków znajdują się dwa stwierdzenia na temat Jezusa i aniołów, pozornie nawzajem się wykluczające. W pierwszym rozdziale autor pisze:
On o tyle stał się wyższym od aniołów, o ile odziedziczył wyższe od nich imię. Hbr 1,4.
W drugim natomiast wysuwa stwierdzenie:
Widzimy natomiast Jezusa, który mało od aniołów był pomniejszony, chwałą i czcią ukoronowanego za cierpienia śmierci, iż z łaski Bożej za wszystkich zaznał śmierci. Hbr 2,9.
Wbrew pozorom stwierdzenia te nie wykluczają się. Jezus „był pomniejszony od aniołów” jako Bóg-Człowiek, cierpiący na krzyżu. Wywyższony natomiast został po powrocie do nieba, gdzie jako równemu Ojcu poddani Mu zostali aniołowie (por. 1P 3,22 w rozdziale Aniołowie wobec Jezusa).
Pozostałe relacje Jezusa i aniołów dotyczą końca świata i wizji z Apokalipsy. Według opisów ewangelicznych, wyjaśniających przypowieść o chwaście, Jezus pośle swoich aniołów na żniwo, np.
Syn Człowieczy pośle aniołów swoich; ci zbiorą z Jego królestwa wszystkie zgorszenia i tych, którzy dopuszczają się nieprawości, i wrzucą ich w piec rozpalony; Mt 13,41-42.
Jezus wysyła również swojego anioła do św. Jana ewangelisty, aby mu oznajmić za pomocą znaków to, co musi się stać (Ap 1,1; 22,16).
Przy końcu świata Jezus przyjdzie ze swoimi aniołami, o czym trzykrotnie informują ewangelie, np.
Syn Człowieczy przyjdzie w chwale Ojca swego razem z aniołami swoimi, i wtedy odda każdemu według jego postępowania. Mt 16,27.
Nieco innymi słowami mówi o tym również Mateusz 25,31 i Marek 8,38. Według św. Łukasza Jezus przyjdzie w chwale aniołów:
...tego Syn Człowieczy wstydzić się będzie, gdy przyjdzie w swojej chwale oraz w chwale Ojca i świętych aniołów. Łk 9,26.
ANIOŁOWIE WOBEC JEZUSA
Aniołowie towarzyszą Jezusowi w całym Jego ziemskim życiu. Jeszcze przed Jego zejściem na ziemię anioł objawił Jego imię przyszłej Matce (Łk 2,21). Aniołowie służyli Mu po kuszeniu na pustyni (Mt 4,11, Mk 1,13), anioł umacniał Go podczas agonii w Ogrodzie Oliwnym (Łk 22,43). Po Jego powrocie do nieba aniołowie zostali Mu poddani (1P 3,22). Są oni aniołami Jego potęgi, o czym pisze św. Paweł w Drugim Liście do Tessaloniczan:
Bo przecież jest rzeczą słuszną u Boga odpłacić uciskiem tym, którzy was uciskają, a wam, uciśnionym, dać ulgę wraz z nami, gdy z nieba objawi się Pan Jezus z aniołami swojej potęgi w płomienistym ogniu, wymierzając karę tym, którzy Boga nie uznają i nie są posłuszni Ewangelii Pana naszego Jezusa. 2Tes 1,6-8.
Zaś w Liście do Hebrajczyków...
loczek21