UCZEŃ ZDOLNY
Uczeń zdolny to taki, którego cechuje wysoki iloraz inteligencji, duże osiągnięcia lub możliwości takich osiągnięć, wysoki poziom twórczy, tzn. że charakteryzuje go niepokój poznawczy, umie oderwać się od utartych schematów, potrafi znaleźć się w nowej sytuacji, ma pomysły nowych rozwiązań starych problemów, nie boi się rzeczy nowych.
Cechy charakterystyczne uczniów zdolnych:
1. Pod względem intelektu uczniowie zdolni odznaczają się:
- łatwością rozumienia złożonych i trudnych treści;
- logicznością myslenia;
- dużym zakresem uwagi;
- zdolnością obserwacji;
- trafnością formułowanych uwag, sugestii i sądów;
- dobrą pamięcią;
- szybkim tempem pracy;
a ponadto:
- stawiają na lekcji zarówno nauczycielom, jak i uczniom wiele pytań;
- mają bogaty zasób słów;
- łatwo przyswajają symbolikę naukową i właściwie nią operują;
- wypracowania ich charakteryzują się oryginalnym ujęciem tematu;
- łatwo rozwiązują zadania klas starszych;
- samodzielnie uczą się języków obcych;
- mają szerokie zainteresowania, dobrą orientację w zagadnieniach współczesnego świata;
- posiadają dużą wiedzę pozaprogramową.
2. Pod względem umiejętności uczniowie zdolni przejawiają:
- samodzielność w uczeniu się;
- ponadprzeciętną zdolność w dostrzeganiu, formułowaniu i rozwiązywaniu problemów;
- umiejętność stosowania różnych metod w rozwiązywaniu zadań i problemów;
- osiąganie rozwiązań jasnych, prostych i ekonomicznych;
- łatwość skupienia się – przez dłuższy czas – nad danym problemem;
- inicjatywę, oryginalność i skuteczność w uczeniu się;
- łatwość i jasność w przekazywaniu wiedzy osobom drugim;
- umiejętność organizowania koleżeńskich zespołów samokształceniowych
- selektywność i trafność w doborze książek, czasopism, programów radiowych i telewizyjnych.
3. Pod względem charakteru uczniowie zdolni odznaczają się:
- poczuciem obowiązku i pracowitością, silną motywacją, zapałem do nauki, wewnętrznym zdyscyplinowaniem, wytrwałością intelektualną;
- rezygnacją z przyjemności na rzecz obowiązku;
- silnym dążeniem do osiągnięcia postawionego celu;
- dużą ambicją i uporem;
- zgodą na działania, które nie przynoszą od razu wyników (nagrody);
- mała skłonnością do chwalenia się i przeceniania swojej wiedzy;
- silną wrażliwością emocjonalną;
- twórczą postawą w kierowaniu własnym rozwojem intelektualnym i moralnym;
- samoakceptacją i poczuciem własnej wartości;
- specyficznym poczuciem humoru.
4. Zdolności twórcze uczniów przejawiają się w:
- ogarnianiu wielu idei równocześnie;
- twórczej, krytycznej dyskusji;
- w zdolności do produkowania – w stopniu wyższym od przeciętnego – wytworów nowych oryginalnych;
- wysublimowanej świadomości problemów życia społecznego i duchowego;
- większych – niż przeciętnie – kontaktach z życiem nieświadomym, ze światem imaginacji, fantazji i zadumy.
5. Pod względem cech negatywnych możemy u uczniów zdolnych zaobserwować:
- brak emocjonalnego zrównoważenia;
- wysoki stopień znerwicowania;
- duże trudności z przystosowaniem społecznym;
- samotność;
- skrytość;
- brak nawyków towarzyskich;
- pełną rezerwy postawę względem otoczenia;
- przyjmowanie roli obserwatora, a nie uczestnika zdarzeń;
- skrajną tolerancyjność w ocenia nagannych zachowań;
- zrywania społecznych kontaktów;
- łatwość popadania w konflikty z otoczeniem;
- słabo rozwiniętą potrzebę aprobaty społecznej;
- skłonność do dominacji;
- walkę o stopnie;
- agresywność i skrajny krytycyzm;
- nadmierną próżność;
- brak nawyków systematycznej pracy;
- lenistwo.
Warto podkreślić, że uczniowie zdolni nie zawsze otrzymują dobre oceny w szkole. Niejednokrotnie bywa tak, że z powodu częstego zadawania pytań, nadpobudliwości ruchowej bądź innych zachowań – uczeń jest kłopotliwy dla nauczyciela, co wpływa na sposób jego oceniania.
Najczęściej spotykane cechy hamujące rozwój intelektualno-emocjonalny uczniów zdolnych to:
1. Zarozumiałość, okazywanie lekceważenia rówieśnikom i nauczycielom;
2. Trudności w przystosowaniu do grupy, np. postawa rywalizacyjna lub chęć stałego imponowania lub dominowania;
3. Demonstrowanie wiedzy encyklopedycznej, trudności w przechodzeniu od wiadomości do umiejętności;
4. Egocentryzm, koncentracja na sobie, „zamęczanie nauczyciela”;
5. Chwiejność emocjonalna, nieśmiałość lub nadpobudliwość psychoruchowa, zachowania agresywne bądź lękowe.
Do okoliczności utrudniających, a nawet blokujących postawy twórcze u uczniów zdolnych zaliczamy:- brak ciepłej emocjonalnie oraz stymulującej ogólny rozwój dziecka atmosfery w domu rodzinnym;
- niezrównoważeni emocjonalne rodziców;
- niedostrzeganie ucznia zdolnego w szkole;
- niewykorzystanie jego potrzeby aktywności poznawczej lub nawet jej hamowanie, m.in. przez zwracanie się do ucznia słowami: „podobno jesteś taki zdolny, a nie wiesz…”.
Praktyka szkolna wskazuje, że dzieci zdolne źle traktowane przez nauczycieli stają się leniwe, bierne lub agresywne. Najczęściej nudzą się na lekcjach, dlatego przeszkadzają w pracy nauczycielom, lekceważą ich, a jednocześnie szukają akceptacji w środowiskach pozaszkolnych. Przyczyny te powodują niekiedy, iż młodzież zdolna pełni role przywódców w grupach aspołecznych, a nawet przestępczych.
Bardzo wiele zależy więc od tego, czy nauczyciele wykażą się mądrością pedagogiczną wobec uczniów zdolnych, czy zdołają ich pozyskać do trudnej pracy nad sobą, doskonaleniem własnej osobowości, rozwijaniem zdolności i talentów.
Metody rozpoznawania ucznia zdolnego:
1. Nominacja przyznana przez nauczycieli na podstawie kwestionariuszy zawierających listy cech stwierdzonych u dzieci zdolnych. Najważniejsze cech dziecka wybitnie zdolnego, wymieniane w kwestionariuszach wypełnianych przez nauczycieli są następujące:
- wysoki poziom sprawności językowych;
- wyjątkowa umiejętność wnioskowania;
- bogata wyobraźnia;
- znakomita pamięć;
- zainteresowania prowadzeniem obserwacji;
- niezwykła zdolność koncentracji uwagi;
- stawianie wielu oryginalnych pytań;
- wysuwanie niezwykłych i oryginalnych sugestii;
- umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów;
- szeroki zakres zainteresowań czytelniczych;
- brak wytrwałości w wykonywaniu zadań rutynowych.
2. Wyniki sprawdzianów wiadomości i umiejętności często są kryterium oceny zdolności dziecka.
3. Iloraz inteligencji. Wysoki iloraz inteligencji jest najczęściej stosowanym sposobem identyfikowania dzieci zdolnych.
4. Konkursy. Biorąc pod uwagę wynik konkursowy jako kryterium oceny zdolności dziecka, należy uwzględnić:
- poziom samego konkursu;
- kwalifikacje członków jury;
- przygotowanie innych uczestników;
- warunki wstępne przystąpienia do konkursu;
- zasady przyjęte przez organizatorów.
5. Nominacja przyznana przez eksperta jest wiarygodna przy założeniu, że ekspert świetnie zna daną dziedzinę, a jednocześnie potrafi oceniać zdolności.
6. Nominacja przyznana przez rodziców. Rodzicom najłatwiej i zarazem najtrudniej zidentyfikować dziecko zdolne. Znają oni swoje pociechy najlepiej , ale ich sąd często jest wypaczony więzami emocjonalnymi. Dość powszechne jest zawyżanie przez rodziców osiągnięć dziecka.
7. Nominacja przyznana przez grupę rówieśniczą. Wiele badań socjometrycznych dowodzi, iż grupa rówieśników jest w stanie trafnie ocenić, czy ktoś z nich ma wyjątkowe zdolności w danej dziedzinie.
Organizowanie pracy z uczniem zdolnym polega przede wszystkim na indywidualizowaniu pracy dydaktycznej pod kątem zainteresowań i możliwości uczniów:
- stopniowe zwiększanie wymagań, jednak nie przekraczające możliwości ucznia;
- ciekawe prowadzenie zajęć edukacyjnych, wykorzystanie wiadomości pozaszkolnych uczniów, przydzielanie im ról, np. zebranie dodatkowych informacji na omawiany temat, opracowanie referatu, wykonanie prezentacji;
- przydzielanie dodatkowych zadań w czasie lekcji i różnicowanie pracy domowej;
- wprowadzenie formy „ucznia asystenta”;
- prowadzenie przez uczniów zdolnych fragmentów lekcji;
- organizowanie przez nauczyciela spotkań z ciekawymi ludźmi, np. z informatykiem, muzykiem;
- organizowanie wyjść na przedstawienia teatralne, na wystawy muzealne, organizowanie wycieczek przedmiotowych;
- organizowanie oraz zachęcanie do udziału w konkursach, olimpiadach oraz do korzystania z rozmaitych zajęć pozalekcyjnych;
- udział uczniów zdolnych w ocenianiu innych i samoocenie;
- mobilizowanie uczniów do zadawania pytań, szczególnie otwartych, motywowanie do samodzielnego lub zespołowego poszukiwania odpowiedzi na postawione pytania;
- publikowanie osiągnięć uczniów w gazetce szkolnej;
- prezentowanie pracy uczniów, np. w czasie uroczystości szkolnych, klasowych.
Wskazania w postępowaniu z dzieckiem zdolnym:
1. Zaspokajaj potrzeby poznawcze dziecka. Odpowiadaj na zadawane pytania. Podsuwaj interesujące lektury, gry, zabawy, programy edukacyjne. Proponuj wyjścia na wystawy, prelekcje, udział w dodatkowych zajęciach rozwijających zainteresowania dziecka (np. plastyczne, muzyczne, matematyczne, literackie, przyrodnicze itp.). Poszerzaj, wzbogacaj wiedzę ucznia o dodatkowy program kształcenia z danej dziedziny. Indywidualizuj wymagania.
2. Rozwijaj myślenie twórcze dziecka (jest ono nieodłącznym składnikiem zdrowia psychicznego, jednym ze sposobów samorealizacji, sprzyja osiąganiu sukcesów):
- dostarczaj materiałów rozwijających wyobraźnię;
- dostarczaj źródeł, które wzbogacają obrazowość języka (np. baśnie ludowe, mity, legendy);
- akceptuj naturalną skłonność do odmiennego spojrzenia na rzeczy;
- chwal przejawianie szczerej indywidualności;
- zachęcaj do bawienia się słowami;
- ceń myślenie twórcze;
- uwrażliwiaj na bodźce istniejące w otoczeniu;
- zachęcaj do manipulowania przedmiotami, ideami;
- nie narzucaj sztywnych schematów;
- twórz i utrwalaj atmosferę twórczą (swoboda w przestrzeni i zachowaniu);
- wspieraj i oceniach uczenie się inicjowane przez samych uczniów;
- stawiaj kontrowersyjne pytania, pytania-niespodzianki, pytania-pułapki, włączaj poczucie humoru;
- stwarzaj sytuacje wymagające nieszablonowego myślenia, nowego rozwiązania;
- udostępniaj środki niezbędne do realizacji pomysłu;
- zachęcaj do zdobywania wiedzy z różnych dziedzin;
3. Wzmacniaj motywację (jest ona warunkiem osiągnięć):
- oczekuj tego, co najlepsze;
- zauważaj potrzeby drugiego człowieka;
- wysoko ustawiaj poprzeczkę doskonałości;
- stwórz atmosferę, w której niepowodzenie nie oznacza przegranej;
- wykorzystuj wzorce osobowe, przykłady, by zachęcać do sukcesu;
- okazuj uznanie i chwal osiągnięcia;
- stosuj mieszankę wzmacniania pozytywnego i negatywnego;
- potrzebę współzawodnictwa wykorzystuj w sposób umiarkowany;
- nagradzaj współpracę;
- pozwalaj by w grupie zdarzały się burze.
4. Stwarzaj okazję do jak najczęstszych kontaktów grupowych, doświadczania zespołowego działania, uczestniczenia w spontanicznych i zorganizowanych zajęciach grupowych.
5. Nie zaniedbuj rozwoju fizycznego dziecka, zachęcaj do spędzenia czasu wolnego w sposób aktywny ruchowo. Zainteresuj jakąś dyscypliną sportu (np. tenis, pływanie itp.);
6. Pamiętaj: dziecko zdolne jest przede wszystkim dzieckiem, a dopiero potem utalentowanym. Nadmiar obowiązków, nasze zbyt duże wymagania mogą je zmęczyć i zniechęcić do wysiłków.
Zapewniaj wsparcie, stwarzaj poczucie bezpieczeństwa.
LITERATURA:
E. Bukowska, Program diagnozowania uzdolnień i praca z uczniami zdolnymi w nauczaniu zintegrowanym, „Refleksje” 2004, nr 5
M. Witkoś, Uczeń wybitnie zdolny, „Wychowawca” 2006, nr 1
G. Zając, Praca z dzieckiem zdolnym, „Życie Szkoły” 2008, nr 2
- 7 -
ab_cdef_88