Socjologia- skrypt

Rozdzial 1

1. Socjologia a wiedza powszechna o społeczeństwie

Socjologowie mają do czynienia z sytuacją obcą w większości nauk: przedmiot badań, jakim jest społeczeństwo, posiada wiedzę o sobie samym. Nie mogą tej wiedzy, ze zdrowego rozsądku i potocznego doświadczenia się wywodzącej, lekceważyć jako przednaukowej refleksji, zbioru przesądów i mitów, ponieważ ta wiedza jest składnikiem społecznej rzeczywistości. Nawet mylne i fałszywe przekonania prowadzą do pewnych konsekwencji społ, jeśli ich zasięg jest masowy i powszechny.

Jeżeli ludzie definiują jakąś sytuację jako rzeczywistą, to staje się ona rzeczywistą. Znaczna część ludzkich przekonań przyjmuje postać tzw. samospełniających się przepowiedni. Rzeczą interesującą socjologa jest mniej ich prawdziwość, bardziej szeroki oddźwięk, jakim się cieszą.

Socjologia jako profesjonalna wiedza o społ stoi przed problemem odróżnienia się od zdroworozsądkowej samowiedzy, jaką posiadają uczestnicy życia społ. Dystans wobec potocznego doświadczenia jest koniecznym wymogiem do ukształtowania się każdej dyscypliny naukowej.

2. Socjologia wobec innych nauk społ.

Rozmaite nauki społeczne zajmują się właściwymi sobie fragmentami życia społ, a socjologowie czują się powołani do badania jego całokształtu. Stąd „imperializm socjologiczny’, manifestujący się zwłaszcza u pierwszych socjologów. Socjologowie uznają samodzielność poszczególnych nauk społecznych, ale niejasność co do ich własnego pola dociekań pozostaje. Socjologia nie ustanawia własnych wartości i idei, dąży jedynie do odkrywania prawd o świecie

3. Przedmiot socjologii i jej praktyczne zastosowania

Przedmiotem soch są zjawiska i procesy zachodzące w różnych formach zbiorowego życia ludzi (instytucje, zbiorowości, procesy, stosunki, zjawiska kulturowe, ruchy społeczne, świadomość społ itd.)

Ogólne teorie socjologiczne:

a)      t. struktur społ

b)      t. zmiany

c)      t. zachowania się jednostek

d)      t. zachowania się zbiorowości

Zastosowania wiedzy socjologicznej do regulowania stosunków międzyludzkich w przemyśle, do określania decyzji wyborczych obywateli, decyzji konsumentów, w badaniach opinii publ, badaniach zachowania się tłumów, morale armii itp. Zyskały miano inżynierii społecznej bądź socjotechniki. Z jednej strony prowadziło ulepszeń i racjonalizacji życia społ, z drugiej przyczynia się do usprawniania technik rządzenia społeczeństwami, zwiększania wydajności na rzecz prywatnych zysków.

4. Sporne problemy socjologii

Jest to nauka bez paradygmatu. Nawet w sprawach podstawowych nie ma zgody.

Kontrowersje co do  rzeczywistości społecznej:

a)      indywidualizm - holizm

b)      teoria funkcjonowania – teoria konfliktu

Kontrowersje co do metod jej badania

a)      naturalizm - antynaturalizm

b)      soch teoretyczna – soch historyczna

5. Podstawowe stanowiska teoretyczne

Rys historyczny

Początków upatruje się w starożytności klasycznej, gł w politycznych pismach Platona i Arystotelesa. Socjologia powstała w czasach przemian wywołanych:

a) upadkiem feudalizmu i rozwojem handlu, przemysłu oraz urbanizacji;

b) ruchem intelektualnym "oświecenie”, który umożliwił rozkwit nauki oraz świeckiej myśli w odniesieniu do świata materialnego, biologicznego i społecznego;

c) szokiem spowodowanym siłą rewolucji francuskiej 1789 roku oraz gwałtownymi przemianami, które wywołała.

Nazwę "socjologia” zaproponował myśliciel francuski, August Comte, który uważał ,że nauka o społ może iść w parze z naukami przyrodniczymi, a odkrycie praw rządzących organizacją społeczeństw ludzkich pomoże stworzyć bardziej humanistyczne społeczeństwo.
Również Herbert Spencer uważał, że można sformułować prawa rządzące organizacją ludzkich społeczeństw. Prawa te winny dotyczyć przede wszystkim wzrastającej liczebności i złożoności społ, oba te czynniki powodują wzrost zależności i wymiany pomiędzy ludźmi i organizacjami w danym społ oraz rosnące wykorzystanie władzy do regulowania, kontrolowania i koordynowania działań członków społ oraz wchodzących w jego skład organizacji. Spencer jest twórcą funkcjonalizmu, który kładzie nacisk na zależności istnienia społeczeństwa od określonych wzorów społecznych.
Emil Durkheim przejął wiele od Spencera, ale był także kontynuatorem Comte’a i francuskiej myśli socj, która podkreślała znaczenie idei kulturowych dla integracji społeczeństwa. Tak jak Spencer, był funkcjonalistą i wierzył, że można odkryć prawa rządzące organizowaniem się ludzi, ale podejście Spencera uzupełnił poszukiwaniem funkcji symboli kulturowych w integrowaniu społeczeństwa.
Karol Marks, Niemiec, który uciekł ze swej ojczyzny i ostatecznie osiadł w Anglii, podkreślał konflikt jako istotną cechę społeczeństwa i stworzył podejście zwane teorią konfliktu bądź socjologią konfliktu. Uważał on, iż nierówności w rozdziale zasobów stwarzają warunki do zmian społecznych, ponieważ ci, którzy pozbawieni są owych dóbr, wchodzą w konflikt z tymi, którzy kontrolują produkcję, posiadają władzę i manipulują symbolami kulturowymi po to, by uprawomocnić swą uprzywilejowaną pozycję. W przeciwieństwie do Comte’a, Spencera i Durkheima Marks nie wierzył, że można sformułować ogólne, ponadhistoryczne prawa rządzące organizacją ludzkich społeczeństw.
Max Weber, inny wielki twórca socjologii, także Niemiec, przez całe życie prowadził milczący spór z Marksem, podkreślając, że nierówność jest zjawiskiem wielowymiarowym i jej przyczyny nie tkwią jedynie w ekonomii, że konflikt ma swe źródła w przyczynach historycznych, a nie jest wyłącznym skutkiem nierówności, oraz że zmiany mogą być wywołane nie tylko przez materialne i ekonomiczne uwarunkowania, lecz równie dobrze przez same idee. Podkreślał także, iż socjologia musi przyglądać się zarówno wielkim strukturom społecznym, jak i znaczeniu, które poszczególne jednostki nadają siłom działającym na tym poziomie. Podobnie jak Marks, nie wierzył w istnienie ogólnych praw organizacji ludzkich społeczeństw, lecz w przeciwieństwie do niego uważał, iż należy zachować obiektywność, to jest unikać wartościowania w opisie i analizie zjawisk społecznych.
Początkowo amerykańska socjologia przejęła koncepcje europejskie w podejściu do problemów związanych z urbanizacją i industrializacją, ale wkrótce mogła pochwalić się własnymi osiągnięciami: jednym z nich było szerokie wykorzystanie technik ilościowych, statystycznych, drugim zaś wypracowanie nowego podejścia badawczego zwanego interakcjonizmem. Polegało ono na zainteresowaniu procesami, dzięki którym społeczeństwo trwa i zmienia się, a które zachodzą na poziomie mikro, w bezpośrednich kontaktach ludzi ze sobą.
Socjologia stanowi obecnie ogromną i zróżnicowaną dziedzinę analiz wszystkich przejawów ludzkiej kultury, struktury społecznej, zachowań i interakcji oraz przemian społecznych

Funkcjonalizm

tendencja w socjologii, stawiająca jako centralne zagadnienie równowagę systemu społecznego, zapewniającą jego trwanie i sprawne funkcjonowanie; za podstawowe zadanie socjologii uważa analizę wymogów niezbędnych dla zachowania równowagi systemu. Pojmując system społeczny jako organiczną całość, socjolog rozpatruje zjawiska społ. z punktu widzenia funkcji, jakie one spełniają w ramach całości. Gł. przedstawiciele kierunku: É. Durkheim, V. Pareto, B. Malinowski, A.R. Radcliffe-Brown, T. Parsons, R.K. Merton.

kierunek we współczesnej architekturze polegający na uznawaniu funkcji za najważniejszy czynnik kształtowania obiektów i zespołów architektonicznych, czemu podporządkowane są forma i konstrukcja. Zasady f. zostały sformułowane pod koniec XIX w. jako protest przeciwko eklektyzmowi. Czołowymi przedstawicielami f. byli: L.H. Sullivan, O. Wagner, J. Hoffman, A. Perret, E. Freyssinet, P. Behrens. Po I woj. świat. f. przejawił się w dziełach W. Gropiusa, L. Miesa van der Rohe, Le Corbusiera; w Polsce: B. i S. Brukalskich, B. Lacherta, H. i S. Syrkusów.

w metodologii nauk XIX-XX w. pogląd, że z nauki należy usunąć pojęcie przyczyny, poprzestając na badaniu funkcjonalnych zależności zjawisk.

Teoria konfliktu

Geneza teorii konfliktowych wywodzi się w głównej mierze z opracowań teoretycznych Karola Marksa i Maxa Webera i Georga Simmla.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Marksa

1.      Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiekszają się nierówności w dostępie do dóbr.

2.      Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości podporządkowane będą wyraźniej kwestionowały taki porządek społeczny.

3.      Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w wyniku istnienia nierówności.

4.      Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej, w efekcie czego rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Webera

1.      Zbiorowości zdominowane prędzej będą wchodzić w konflikt ze zbiorowościami dominującymi, jeśli odmówią im legitymizacji władzy.

2.      Prawdopodobieństwo konfliktu między zbiorowościami dominującymi i zdominowanymi jest większe wówczas, gdy na czele zbiorowości podporządkowanych staną przywódcy charyzmatyczni.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Simmla

1.      Gwałtowność konfliktu wzrasta w sytuacji, gdy strony konfliktu są solidarne w działaniach konfliktowych wobec swoich przeciwników oraz ich członkowie postrzegają jako konflikt wartości, a więc konflikt dotyczący całej zbiorowości, a nie tylko własnych interesów.

2.      Konflikt wywołuje następujące skutki dla stron w nim uczestniczących:

·         Ujednoznaczniają się granice grup

·         Następuje zwiększenie stopnia centralizacji władzy

·         Zmniejsza się tolerancja wobec dewiacji wewnątrz zbiorowości.

W późniejszym okresie paradygmat ten rozwijany był głównie przez Ralfa Dahrendorfa, Lewisa Cosera, a także przez Immanuela Wallersteina, Charlesa Millsa czy Randalla Collinsa

Teoria wymiany

Wg George'a Homansa „zachowanie społeczne jest wymianą dóbr materialnych, ale i niematerialnych, takich jak symbole aprobaty i prestiżu.” Wszystkie organizacje społeczne powstały na zasadzie działania sieci wymian międzyjednostkowych. W organizacji potrzeby danej jednostki są spełniane przez inne jednostki należące do tej organizacji. Stworzył on też szereg twierdzeń, wśród nich twierdzenie o sukcesie, twierdzenie o deprywacji - nasyceniu i twierdzenie o agresji. Twierdzeń tych jest łącznie siedem, a zdaniem wieńczącym tą listę jest twierdzenie o racjonalności, które mówi, że jednostka z dwóch alternatywnych działań wybierze te, które daje jej największe prawdopodobieństwo osiągnięcia większej korzyści.

Peter Blau wprowadził do analizy procesów wymiany pojęcie „użyteczności krańcowej”, które mówi o tym, że „im więcej oczekiwanych nagród jednostka uzyskuje w wyniku określonej czynności, tym mniej wartościowa jest ta czynność i tym mniej prawdopodobne będzie jej podjęcie”. Kolejnym pojęciem wprowadzonym przez Blaua jest pojęcie „normy wymiany sprawiedliwej”, które wskazuje jaki powinien być stosunek nagród do kosztów w danej relacji wymiany. Jeśli normy te zostają zachwiane, strona pokrzywdzona może ujawniać zachowania agresywne. Koncepcja Blaua różni się tym od koncepcji Homansa, że przewiduje sytuacje konfliktowe. Równowaga w jednej relacji jest opłacona zaburzoną homeostazą w innej. Jeszcze jedno pojęcie Blaua to „atrakcyjność społeczna” czyli postrzeganie możliwości uzyskania nagrody. Jest to zdaniem tego socjologa czynnik konieczny do zaistnienia stosunku wymiany, który opiera się na przeświadczeniu, że ludzie, którzy „udzielają nagród, będą z kolei otrzymywać nagrody jako zapłatę za dostarczone dobra”. Są cztery typy (klasy) nagród: pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek (poważanie) oraz uległość. Z nich największą wartość ma uległość, potem szacunek, akceptacja, zaś najmniej stosowną nagrodą w stosunkach wymiany społecznej są pieniądze. Uległość jest najcenniejszą nagrodą ponieważ dla Blaua wiąże się nieodłącznie ze stosunkiem władzy, a ten z kolei niesie za sobą możliwość odmawiania nagród tym, którzy nie chcą podporządkować się normom. Władza rodzi się wtedy, kiedy wartość świadczonych usług przewyższa wartość usług otrzymywanych w zamian. Jeśli ludzie mają do wyboru jedno tylko lub niewiele alternatywnych źródeł nagród, wtedy również dochodzi do wymuszenia uległości. Jest to dodatkowo ułatwione, jeśli obdarowywane osoby nie mają możliwości zastosowania środków przymusu i przeciwstawienia się osobie świadczącej usługi. Niemożność obejścia się bez danych nagród również wpływa dodatnio na sposobność do wymuszania uległości przez osobę dysponującą tymi nagrodami.

Symboliczny interakcjonizm

Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, wg której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.

Terminu po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta dobrze oddaje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi miedzy świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.

Podstawowe założenia:

·         Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy.

·         Znaczenia pochodzą z interakcji.

·         Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.

Trzema podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:

·         Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności

·         Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania

·         Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą samowystarczalną zbiorowość.

Fenomenologia społeczna. Przedmiotem są sensy i znaczenia, jakie światu nadają ego uczestnicy. Zadaniem jest interpretacja potocznej wiedzy uczestników życia codziennego. W tym obrazie nie ma niczego stałego: elementy życia są produktem współdziałających jednostek.

Etnometodologia - orientacja badawcza w socjologii wywodząca się z nurtu interakcjonistycznego i fenomenologii oraz perspektywy dramaturgicznej. Opisuje wypracowywane są w codzienności potoczne metody ludowe (ethno), które regulują wzajemne interakcje oraz dzięki którym ludzie porządkują swój świat społeczny. Pojęcie etnometodologii zapożyczone zostało z etnografii, w której badano potoczną wiedzę ludów i społeczności. Etnometodologów interesuje to, w jaki sposób ludzie wspólnie osiągają wrażenie, że istnieją wspołne reguły czy wartości. E. próbuje określić metody, dzięki którym ludzie są w stanie osiągnąć wspólne definicje sytuacji i poczucie porządku społecznego.

Socjobiologia to dział biologii zajmujący się zachowaniem społecznym zwierząt. Nazwa została stworzona przez Edwarda Osborne'a Wilsona w latach 70. XX wieku. Socjobiologia leży na styku etologii, genetyki populacyjnej i badań ewolucji. S. stosuje ścisłe matematyczne modele do opisu zachowania zwierząt oraz ich stabilności ewolucyjnej. Ponieważ dzięki temu możliwe są matematyczne dowody poprawności teorii socjobiol, symulacje komputerowe oraz tworzenie hipotez falsyfikowalnych, metody socjobiologiczne wyparły wcześniejszą metodykę wyjaśniania zachowań zwierząt opartą na zasadzie "to brzmi przekonująco, więc to musi być prawda".

Neoinstytucjonalizm.

Instytucje to utrwalone zwyczaje, reguły normy lub zasady gry przyjęte w społeczeństwie i ograniczające działania jednostek. Instytucje są tworzone przez ludzi, lecz raz wytworzone wykazują historyczną trwałość, odporność na zmiany i zdolność determinowania działań ludzkich. Podlegają procesom zmiany, jednak ich dynamika jest spowolniona w stosunku do cywilizacyjnych aspektów rozwoju. Nowoczesne instytucje są dopasowane do reguł celowo-racjonalnej organizacji i nakładają na jednostki wzór racjonalnego działania. Neoinstytucjonalizm nawiązuje do teoretycznego dorobku kierunku rozwijanego w Niemczech, zwanego szkołą historyczną. Czołowymi przedstawicielami szkoły historycznej są: W. Roscher, K. Knies, G. Schmoller, M. Weber i W. Sombart.
Ogólnej teorii ekonomicznej nie można, zdaniem szkoły historycznej, opierać na koncepcji "człowieka ekonomicznego". Motywy, którymi kieruje się jedn, są bardziej złożone. Nie mniejszą rolę odgrywają bodźce moralne, psychika gospodarcza, która wpływa na postawy prowadzących działalność gosp, na hierarchię uznawanych przez nie wartości i celów oraz na sposoby realizacji. W systemie teoretycznym należy uwzględnić zwrotne oddziaływanie płaszczyzn gosp, społ, polit i kulturowych. Amerykańska wersja kierunku historycznego nosi nazwę instytucjonalizmu. Powstanie kierunku łączy się z osobą T. Veblena, a później J.R. Commosa, W.C. Mitchella. Kontynuatorami są również późniejsi twórcy: G.C. Means, A.A. Berle, J.K. Galbraith.
Instytucjonalizm jest propozycją nowego podejścia metodologicznego w badaniach ekonomicznych. Charakterystyczne dla szkoły neoklasycznej statyczne modele na wysokim poziomie abstrakcji, oparte na założeniu hedonistycznej i atomistycznej koncepcji natury ludzkiej, są - wg instytucjonalistów - rażąco jednorodne. Według nich, ekonomia nie może ograniczać swojego pola badawczego do zjawisk rynkowych, nie powinna pomijać pozaekonomicznych ram, w jakich podejmuje się decyzje gosp. Powinna zintegrować się z innymi naukami społ, by odpowiedzieć na pytanie, jak zachowują się ludzie i dlaczego tak się zachowują. Powinna badać instytucje społ, które mają istoznaczenie dla zachowań ekonom. Te instytucje to władze państwowe, związki zawodowe, organizacje finansowe, organizacje społeczno-polityczne, struktury własnościowe i organizacyjne, nawyki myślowe, powszechnie uznane reguły i zasady postępowania. Ekonomia powinna badać ich genezę i ewolucyjny rozwój. Instytucjonalizm przyjmuje koncepcję ewolucyjnej drogi rozwoju społ. Konflikty i sprzeczności powinny być rozwiązywane w drodze kompromisów między grupami społ przy wykorzystaniu interwencyjnej roli państwa (teoria sił równowagi J.K. Galbraitha).
Drugi postulat metodologiczny dotyczy ekonomii równowagi. Instytucjonaliści odrzucają neoklasyczną koncepcję, zgodnie z którą jakiekolwiek odchylenie od równowagi powoduje uruchomienie mechanizmu autoregulacji przywracającego gospodarkę do stanu równowagi. W to miejsce wprowadzają koncepcję kumulacyjnego procesu rozwoju. Zgodnie z nią, każda zmiana w gospodarce wykazuje tendencję do samowzmacniania się. Wpływa to na zwiększanie nieefektywności rynku jako mechanizmu regulacyjnego i alokacyjnego. Państwo powinno więc pomóc rynkowi w spełnianiu tych funkcji i stać się trwałym elementem funkcjonowania gospodarki.
Następny postulat dotyczy wzbogacenia wnioskowania przez uwzględnienie nie tylko wnioskowania dedukcyjnego,  lecz również indukcyjnego, opartego na badaniach empirycznych. Pozwoli to na głębsze osadzenie teorii i wyprowadzanych z niej wniosków w rzeczywistym przebiegu życia społ-gosp.
Zgodnie z proponowanymi postulatami metodologicznymi instytucjonaliści poświęcili dużo uwagi opisowi struktur ekonom i społ oraz ich ewolucji od kapitalizmu wolnokonkurencyjnego do społeczeństwa postindustrialnego. Nie dostarczyli jednak dobrej alternatywy dla ekonomii neoklasycznej

Rozdział 2 – ‘Jednostka a społeczeństwo’

Ad. 1

Osobowość człowieka dzieli się na :

a)        cechy biogenne – płeć, budowa ciała

b)        cechy psychogenne – inteligencja, wola, temperament

c)        elementy socjogenne – kulturowy ideał osobowości, rola społeczna, jaźń subiektywna i odźwierciedlona

proces socjalizacji – wprowadza jednostkę w życie społeczne, uczy zachowań wg ustalonych wzorów, odgrywania ról społecznych,  komunikacji, podejmowania działań, panowania nad popędami i potrzebami i ich zaspokajania, kształtuje system wartości i hierarchii potrzeb ( zależny od systemu w państwie), uwzględnia też wzajemne oddziaływanie jednostki i otoczenia, trwa całe życie

Socjalizacja

a)        pierwotna – okres dzieciństwa i dojrzewania, uczenie się , formowanie systemu wartości, celów, potrzeb

b)        wtórna – wejście w kontakt z instytucjami – wymaga odpowiednich zachowań i cech, co kształtuje osobowość, przystosowywanie się do nowych warunków

...