Etyka Ogolna Ewa Podrez.pdf

Prof. dr hab. Ewa Podrez (UKSW)

ETYKA OGÓLNA

Skrypt akademicki

Moralne podstawy działania człowieka

Skrypt ten dedykuj ę Ksi ę dzu Profesorowi Tadeuszowi Ś lipce SJ

z wyrazami gł ę bokiej wdzi ę czno ś ci i szacunku

WPROWADZENIE

SŁOWA KLUCZOWE:

współczesna etyka, problematyka moralna, kryzys etyki tradycyjnej

Ogólna charakterystyka etyki współczesnej

Zadanie tego skryptu sprowadza się do nakreślenia panoramy

najwaŜniejszych zagadnień, podejmowanych przez etykę . Zapowiedź taka musi od

razu budzić powaŜne zastrzeŜenia; co to znaczy, “najwaŜniejsze zagadnienia”, przy

pomocy jakich kryteriów i argumentów moŜna je wyodrębnić, uporządkować i

zinterpretować? Z pewnością naleŜy uwzględnić w tego typu wstępnych

ustaleniach historyczny rozwój etyki oraz filozoficzny kontekst jej problematyki.

Nie moŜna przy tym pominąć zasadniczej kwestii, jaką jest pytanie o to, jak dzisiaj

uprawia się refleksję filozoficzną nad moralnością. W jakim celu filozofowie

zajmują się etyką, jakie stawiają sobie pytanie, do jakiej tradycji nawiązują, czy

zachodzi związek między refleksją nad moralnością a praktyką Ŝycia codziennego?

Język, formułowanie problemów, ustalanie zagadnień, wybór argumentacji,

przyjęcie określonych załoŜeń - wszystkie te zabiegi tkwią głęboko w rze-

czywistości filozoficznej. W równym stopniu określają one warsztat

“filozoficznego rzemiosła” jak i wpływają na zakres i formę refleksji etycznej.

Filozoficzne badania nad moralnością dotyczą jej dwóch aspektów: teoretycznego

i praktycznego. Na planie teoretycznym etyka odpowiada na pytanie, jak istnieje

moralność, co składa się na nią, gdzie ma swoje źródło, co wiąŜe moralność z

metafizyczną rzeczywistością człowieka? A więc z tym, kim człowiek jest i do

czego dąŜy, jakie formy bycia wyznacza konkretna ludzka kondycja? Gdzie naleŜy

szukać podstaw dobra i zła, jaki wpływ mają ludzkie czyny na kształtowanie się

moralnie dzielnego tj. cnotliwego człowieka? RozwaŜania nad moralnością

obejmują takŜe problematykę etosu Ŝycia codziennego.

Etyka- [gr. ethos-obyczaj, zwyczaj; ethikos-obyczajowy] nauka filoz. obejmuj ą ca

zespół zagadnie ń zwi ą zanych z probl. dobra i zła moralnego w ludzkim działaniu.

Ró Ŝ ni si ę przedmiotem bada ń od metaetyki, socjologii moralno ś ci i teologii

moralnej, które równie Ŝ zajmuj ą si ę moralno ś ci ą , ale pod innym k ą tem.

określonego przez zespół wartości i reguł moralnego postępowania oraz szereg

aktualnych dylematów moralnych. Wymagają one współpracy etyków z

przedstawicielami innych dziedzin, np. biologami i ekonomistami, socjologami czy

lekarzami. Ten rodzaj współuczestnictwa etyki w debatach publicznych, w róŜnych

formach doradztwa czy opiniowania stawia przed nimi trudne zadania. Dotyczą one

zarówno podziału kompetencji między etykami a reprezentantami innych nauk jak

równieŜ przejrzystych i zrozumiałych form komunikacji. Zagadnienia te skupiają

coraz częściej uwagę etyków, którzy rozwijają tylko wybrane aspekty metafizyki

moralności.

W dziejach etyki pojawiały się okresy, kiedy te dwa wymiary etyki; teoretyczny

i praktyczny albo ze sobą łączono w tzw. systemach albo je rozdzielano, negując

zasadność jednego z nich. O takim czy innym sposobie pojmowania etyki

decydowały czynniki, wpływające ogólnie na naukę, religię, filozofię i sztukę.

Określały one pewne fundamentalne idee, najgłębsze zasady kształtowania wiedzy

ludzkiej. Wielcy filozofowie danej epoki zgodnie z ich indywidualną intuicją i

wraŜliwością, nadają tym głównym ideom zróŜnicowaną interpretację.

Szukając bazy dla wyodrębnienia podstawowych problemów etyki moŜna przyjąć

kantowski kanon pytań źródłowych, który zobowiązuje kolejne pokolenia

filozofów i etyków do refleksji nad tym: co mogę wiedzieć?, co powinienem

czynić?, czego mogę się spodziewać? Uzupełnieniem tych kwestii jest pytanie -

postawione przez Heideggera - kim jest człowiek? Zadając te pytania warto

równieŜ pamiętać o wyzwaniach, jakie tradycyjnej, metafizycznej etyce postawił

Nietzsche. Nie moŜna ich bagatelizować, poniewaŜ dotyczą one nie tyle przeszłości

etyki, ile jej przyszłości. Spróbuję ten temat rozszerzyć w końcowej partii tego

skryptu.

NiezaleŜnie, od tego czy, problematyka etyki będzie odczytana w kręgu

wybranych koncepcji [np. Sokratesa, Arystotelesa, Hume’a, Kanta, Schelera

czy Nietzschego], czy teŜ spróbujemy od “wewnątrz” zanalizować jej zasadniczą

treść, to pozostaje zawsze niezmierne waŜne zagadnienie aktualnej referencyjności

tak uprawianej etyki. O jej aktualności decyduje specyfika czasów i te moralne

doświadczenia, które wynikają z praktyki Ŝycia codziennego i z moŜliwości

[umiejętności?] ich teoretycznej interpretacji. Wyznaczają one etyce konkretne

cele. Jak juŜ była o tym mowa, jedne z nich nawiązują do tzw. palących problemów

wywołanych przez współczesną biologię, medycynę, socjologię, ekologię,

gospodarkę, czy psychologię. Drugie wiąŜą się z szeroko rozumianym Ŝyciem

publicznym, obejmują więc zagadnienia polityczne, społeczne - kulturowe i

ekonomiczne na tle konfliktów, zagroŜeń cywilizacyjnych i ideologicznych

postulatów. Podwójny obraz etyki wywołuje pytanie o cel podejmowania tego typu

badań - czy przy pomocy filozofii moralnej powinniśmy rozwiązywać konkretne

problemy, czy teŜ rozwaŜania nad moralnością winny słuŜyć głębszemu

zrozumieniu kondycji ludzkiej i kompleksowej ocenie warunków Ŝycia i rozwoju

człowieka? Biorąc pod uwagę stanowiska współczesnych etyków, moŜna wskazać

na trzy drogi, jakimi podąŜają rozwaŜania nad moralnością. Pierwsza z nich

wyznaczona jest przez badania metaetyczne i dotyczy językowych i logicznych

podstaw etyki. Druga podąŜa szlakiem wytyczonym przez Arystotelesa i jest

związana z systemową koncepcją etyki o charakterze teoretyczno-praktycznym.

Trzecia idzie w kierunku rozwinięcia etyk szczegółowych, o ograniczonym polu

doświadczenia przypisanym wybranej sferze aktywności człowieka. NiezaleŜnie od

wzajemnych inspiracji; kaŜda z tych trzech formacji etycznych opiera się na

konkretnych załoŜeniach i dąŜy do wypracowania własnego modelu moralnego

działania. Wskazać naleŜy na swoistą zaleŜność, jaka ma miejsce między

wybranym sposobem doświadczania moralności a zakresem podejmowanej przez

nią problematyki. Interpretacje te nawiązują do nauki, praktyk społecznych i sztuki

tj. literatury, malarstwa i muzyki. W takich badaniach znaczenia nabierają

twierdzenia ogólno filozoficzne, metody rozumienia i interpretacji, a więc

szczególnego rodzaju hermeneutyka.

Wyzwania, przed którymi współcześnie stoi etyka, mają więc trojaki charakter:

dąŜenie do zaktualizowania pojęć moralnych i ich odniesienia do Ŝycia “tu i teraz”,

przyjęcia za “punkt krytyczny” faktu, Ŝe rozwaŜania nad moralnością nie

sprowadzają się ani do jednego problemu, ani do jednej koncepcji filozoficznej,

wybór pola etyki ma decydujące znaczenie dla sposobu jej uprawiania i

praktyczno-teoretycznego zastosowania. Nie moŜe się ono zamykać tylko w

obrębie wybranych norm czy wartości moralnych, musi odnieść się do całej

egzystencji człowieka.

Wyraźnie trzeba podkreślić, Ŝe obecnie dominuje zainteresowanie etyką

spostrzeganą jako filozofia praktyczna, często bywa ona utoŜsamiana ze sztuką

Ŝycia. Z tego teŜ powodu rozwija się takie wątki jak: estetyzacja Ŝycia, wyobraźnia

i autokreacja, samospełnienie, ekspresja indywidualna, intuicja, bycie sobą itd. W

moim przekonaniu nurty te nie świadczą ani o dynamice rozwaŜań z zakresu etyki,

ani teŜ nie przyczyniają się do rozwoju nowych form uprawiania etyki. Są raczej

konsekwentnym wyrazem pewnej naturalnej skłonności człowieka do tego, by

Ŝycie swoje i innych oceniał z perspektywy dobra i zła. Natomiast sam kontekst

tych ocen i towarzyszące mu przemiany, jakie mają miejsce w polu jego

doświadczenia, decyduje o powstaniu nowych idei, koncepcji i horyzontów

aksjologicznych. Stan współczesnej etyki wyraźnie wskazuje na swoisty regres,

jaki wiąŜe się z poszukiwaniem nowych źródeł doświadczenia moralnego. Chodzi

o teoretyczną interpretację trzech, zasadniczych kwestii:

1 .integralnego powiązania ze sobą indywidualnych przeŜyć podmiotu z jego

kondycją egzystencjalną i moralną,

2 . o moŜliwości uzasadnienia prawomocności sądów tj. ocen moralnych, jakie

zachodzą między sferą Ŝycia publicznego i prywatnego oraz

3 .o istnienie obiektywnych i absolutnych podstaw porządku moralnego z

wyeliminowaniem załoŜeń fundamentalistycznych.

Wszystkie te trzy, podniesione kwestie, wynikają z nowego sposobu rozumienia

etyki i jej filozoficznych zadań. MoŜna mówić o dwóch skrajnych postawach, jakie

charakteryzują etyków poszukujących nowych rozwiązań i interpretacji

moralności. Jedni z nich są zwolennikami instytucjonalizacji etyki, a więc

sprowadzenia jej do kodeksów itd., w przeciwieństwie do drugiej grupy, która

zainteresowana jest badaniem form i stylów moralnej ekspresji. Między tymi

skrajnymi ujęciami odrębną pozycję zajmuje hermeneutyka moralności; rozwijana

w nurtach XX wiecznej filozofii na czele z P. Ricoeur’em, m. Heideggerem i H.

Gadamerem . Nie podwaŜając zasług tego typu interpretacji, naleŜy wyraźnie

zaznaczyć, Ŝe hermeneutyka pozwala na odsłonięcie ukrytych struktur moralności i

ich zrozumienie-wyjaśnienie. Pozostając w kole hermeneutycznym nie moŜemy

przejść z poziomu rozumienia i wyjaśnienia fenomenów moralnych na płaszczyznę

systemu moralnego. Jeśli zakwestionujemy potrzebę systemowego uprawiania

etyki, wówczas nasze spojrzenie na moralność zostanie zawęŜone do pewnego

odcinka doświadczenia. Podobnie jest i w drugim wypadku, nawiązując do

doświadczenia społecznego, politycznego, zawodowego, rodzinnego itd. jesteśmy

w stanie określić jego potencjał moralny bez moŜliwości odniesienia się do ich

ontologicznych podstaw. PoniewaŜ znajdują się one poza obszarem bezpośrednio

rozpatrywanym i wykraczają poza sferę danych empirycznie. Wszystkie trzy

orientacje - w jakimś stopniu i pod określonym kątem - polemizują z etyką

klasyczną i z jej trzema załoŜeniami:

1 .rzeczywistość ma swoje transcendentne przyczyny, które odkrywamy dzięki

racjonalnemu poznaniu,

2 .porządek moralny ma charakter powszechny i absolutny, a jego podstawy tkwią

w rozumnej naturze człowieka,

3 .etyka ma charakter normatywny, a obiektywną miarą dobra jest moralne

doskonalenie człowieka.

KaŜde z tych powyŜszych twierdzeń zostało wielokrotnie zakwestionowane i

poddane krytycznej analizie w ciągu ostatnich trzystu lat. Wydaje się, Ŝe

zasadniczo problem nie tkwi w tym, Ŝe zmieniły się historyczne paradygmaty

filozofii i filozofowania jako procesu poznawczego. NaleŜy go raczej łączyć z

faktem, Ŝe etyka klasyczna sama nie tłumaczy swoich twierdzeń, ale odwołuje się

do ogólnosystemowych załoŜeń i do świata idei, który w kaŜdej epoce ulegał

pewnym modyfikacjom. MoŜna je odtworzyć na podstawie analizy róŜnych form i

koncepcji etyki. Samo pojęcie koncepcji etyki jest trudne do zdefiniowania, kiedy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: