eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Państwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Książka.Książki.pdf - Ebooks-other - superktos86

eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Pa ń stwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Ksi ąż ka.Ksi ąż ki

Pawe ł Jasienica

DWIE DROGI

Wydanie trzecie

Pa ń stwowy Instytut Wydawniczy

SAMODZIER Ż CY

Trudno wykry ć prawd ę , kiedy chodzi o ż yciorysy osób

stoj ą cych na ś wiecznikach. Sprawozdawcy, naoczni ś wiadkowie,

czasem zanadto si ę troszcz ą o zbudowanie potomnych.

Ludwik XIV mia ł podobno wyg ł osi ć przed ś mierci ą ca ł e

przemówienie do nast ę pcy tronu: "Moje drogie dziecko,

zostaniesz najpot ęż niejszym królem na ś wiecie, nie zapomnij

o obowi ą zkach wzgl ę dem Boga. Nie na ś laduj mej wojowniczo ś ci;

staraj si ę zachowywa ć pokój, dawaj swemu ludowi tyle ulg,

ile tylko mo ż esz, czego ja niestety nie zdo łał em uczyni ć ze

wzgl ę du na konieczno ś ci pa ń stwowe. Id ź zawsze za dobrymi

radami i pami ę taj, ż e wszystko, czym jeste ś , zawdzi ę czasz

Stwórcy..."

Niekiedy dydaktyka w ż aden sposób nie mo ż e przybra ć

formy poucze ń . Istniej ą jednak, na szcz ęś cie, inne sposoby

wyra ż ania wznios ł ych tre ś ci. August Mocny dziwnie wygl ą da ł by

w roli moralisty, nawet na łoż u ś mierci. Tote ż zachowywa ł

si ę inaczej: "Ca ł e moje ż ycie by ł o jednym nieustannym

grzechem - wyznawa ł . - Panie! zmi ł uj si ę nade mn ą ."

Szeroko ść geograficzna oraz klimat nie wywieraj ą wida ć

wp ł ywu na kanony pedagogiki politycznej. Je ś li wierzy ć

nadwornym historiografom, ostatnia mowa Miko ł aja I do syna

brzmia ł a tak: "S łuż Rosji! Chcia ł em na siebie przyj ąć

wszystkie ci ęż ary, zostawi ć ci pa ń stwo spokojne, urz ą dzone i

szcz ęś liwe. Opatrzno ść inaczej rozstrzygn ęł a."

Pewien pami ę tnikarz by ł zwolennikiem obrazków bardziej

marsowych. Wed ł ug niego Miko ł aj, przykryty prostym p ł aszczem

żoł nierskim, powiedzia ł do Aleksandra: "Ucz si ę umiera ć ."

Pedagogika dozna ł a uszczerbku, odk ą d w pobli ż e

ś wieczników zacz ął si ę przepycha ć cyniczny, pozbawiony zasad

element inteligencki. Mia ł s ł uszno ść Szczedrinowski

wielkorz ą dca miasta G ł upowa, kiedy twierdzi ł , ż e morderca i

zł odziej to przest ę pcy podrz ę dnej kategorii, a prawdziwym

zł oczy ńcą jest dopiero bezbo ż ny wolnomy ś liciel. Relacje o

ś mierci Miko ł aja I pochodz ą ce z kó ł lekarskich do ść znacznie

ró ż ni ą si ę od obu wy ż ej wspomnianych. Cesarz za żą da ł od

doktora Mandta trucizny. Gdy zacz ęł a dzia łać , kaza ł sobie

da ć antidotum. Na to Mandt sk ł oni ł si ę i milcz ą c, bezradnie

roz łożył r ę ce.

W ka ż dym razie nie mo ż na chyba w ą tpi ć , ż e Miko ł aj

dobrowolnie szuka ł ś mierci. Podczas ci ęż kich mrozów

petersburskich je ź dzi ł na przegl ą dy pu ł ków, ubrany w sposób

wyzywaj ą co lekki. Organizm cz ł owieka, który nigdy w ż yciu

nie chorowa ł , zmóg ł przezi ę bienie.

Zgon przyszed ł szybko, przez nikogo nie oczekiwany...

zaraz po wie ś ci o kl ę sce pod Eupatori ą , zadanej wojskom

carskim przez pogardzanych Turków. Agonia by ł a bardzo

ci ęż ka.

Miko ł aj I odszed ł w chwili wyj ą tkowo mrocznej. Anglicy i

Strona 1

eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Pa ń stwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Ksi ąż ka.Ksi ąż ki

Francuzi zdecydowanie brali gór ę w wojnie nazywanej krymsk ą .

Pot ę ga armii rosyjskiej, przed któr ą od czasu pokonania

Napoleona dr żał a Europa, okaza ł a si ę mitem. Zbli żał a si ę

upokarzaj ą ca chwila podpisania uk ł adu Ostatnie dokumenty

skre ś lone r ęką Miko ł aja - to szkice obrony na wypadek

spodziewanego wyst ą pienia Austrii. Car przewidywa ł

konieczno ść opuszczenia bez walki rozleg ł ych, urodzajnych

ziem na po ł udniu. Zamierza ł po łą czy ć si ę z armi ą w Brze ś ciu

nad Bugiem.

Pomimo a ż tak ciemnych kolorów po łoż enie by ł o o wiele

mniej straszne od pozorów. Koalicja ani my ś la ł a o rozbijaniu

Rosji czy o naruszaniu jej ustroju. Temu pa ń stwu od zewn ą trz

nie zagra żał o w łaś ciwie nic, a trudno ś ci wywo ł ywa ł a jego

wł asna zaborcza i prowokuj ą ca polityka. Ca ł e

niebezpiecze ń stwo mie ś ci ł o si ę wewn ą trz granic imperium.

By ł o naprawd ę wielkie i wzrasta ł o z ka ż dym rokiem. Na razie

jednak mia ł a nadej ść chwila umo ż liwiaj ą ca roz ł adowanie

napi ęć ...

Miko ł aj I umar ł w lutym 1855 roku. W dwa lata pó ź niej

Miko ł aj Dobrolubow pisa ł w recenzji literackiej:

"Jeden z naszych uczonych profesorów, analizuj ą c

rosyjsk ą literatur ę narodow ą , z nadzwyczajn ą przenikliwo ś ci ą

przyrówna ł nasz naród do Ilii Muromca, który przez

trzydzie ś ci lat siedzia ł jak kamie ń , a ż nagle, wypiwszy

czasz ę mocnego piwa, poczu ł przyp ł yw si ł bohaterskich i

ruszy ł do zadziwiaj ą cych czynów. W istocie, ca ł a nasza

historia odznacza si ę jak ąś porywisto ś ci ą : nagle powsta ł o u

nas pa ń stwo, nagle przysz ł o chrze ś cija ń stwo... momentalnie

dogonili ś my Europ ę , a nawet prze ś cign ę li j ą ... Porwiemy si ę

raptem do czego ś , a potem si ą dziemy znów i siedziemy jak

Ilia Muromiec, w doskona ł ej oboj ę tno ś ci wobec wszystkiego,

co si ę dzieje na bia ł ym ś wiecie. Dwa lata temu rozrusza ł a

nas wojna... Jakby ś my si ę obudzili z ci ęż kiego snu,

otworzyli oczy na swe w ł asne domowe oraz spo ł eczne porz ą dki

i zauwa ż yli, ż e nam tego i owego brak... Jakich wtedy

problemów nie poruszono, do jakich zakamarków si ę nie

dobrano! <<Od Permu do Taurydy>> przelecia ł jeden wielki

gł os: Spiesz, kto mo ż esz, ratowa ć Ru ś od wewn ę trznego z ł a!

Wszystko si ę poruszy ł o, odezwa ł o g ł osem silnym, twardym,

rozumnym. Starcy jakby si ę pozbyli poprzedniej oci ężałoś ci,

wyst ą pili te ż m ł odzi dzia ł acze, którzy ze ś wie ż ymi si ł ami

zabrali si ę do roboty. Literatura - jak zawsze - pierwsza

sta ł a si ę wyrazicielk ą powszechnych d ążeń ... Tote ż , jak si ę

zdaje, uzyska ł a w spo ł ecze ń stwie znaczenie: zaj ęł a si ę

niemal wy łą cznie sprawami, na które obrócona by ł a uwaga

ogó ł u... Poeci i prozaicy, uczeni i dyletanci, teoretycy i

praktycy - wszyscy z samozaparciem i demaskatorskim zapa ł em

rzucili si ę na mroczne bagna nieuctwa i nadu żyć ...

Literatura dalej rzetelnie prowadzi rozpocz ę te dzie ł o:

służbę sprawie doskonalenia spo ł ecze ń stwa uwa ż a za swe

naj ś wi ę tsze powo ł anie. Raz na zawsze wysz ł a z powijaków i

bez wzgl ę du na to, co si ę stanie, ju ż w niej nie uzyskaj ą

prawa obywatelstwa ani dworackie komplementy z okazji

podnios ł ych uroczysto ś ci, ani lokajskie ody na okoliczno ść

obdarowania takiego to pana owak ą godno ś ci ą , ani karczemne

dytyramby na cze ść byle obchodu z iluminacj ą i fajerwerkami.

Literatura nadal demaskuje, nadal wzywa do rzeczy dobrych i

szlachetnych...*1{N. A. Dobrolubow, Izbrannyje soczinienija,

Moskwa-Leningrad 1947, s. 7-9.}

To wszystko zosta ł o napisane w samej Rosji i wydrukowane

w roku 1857. Równo dziesi ęć lat wcze ś niej, w lutym 1847

roku, w okolicach Taurogów przekroczy ł granic ę s ł awny

pó ź niej Aleksander Hercen.

Kilku lat bezowocnych marze ń oraz usilnych stara ń trzeba

Strona 2

eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Pa ń stwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Ksi ąż ka.Ksi ąż ki

by ł o, by nareszcie uzyska ć paszport i wyrwa ć si ę za granic ę .

Nie by ł a ona te ż rajem, ale b ądź co b ądź tylko tam

rozkwitn ąć móg ł wielki talent pisarski "niekoronowanego cara

Rosji". Hercen nie uprawia ł sztuki przeznaczonej tylko dla

znawców. Zadanie literatury pojmowa ł w tym duchu, którym

tchn ął przytoczone przed chwil ą s ł owa Dobrolubowa. Ale za

Miko ł aja I nie wolno by ł o "demaskowa ć , wzywa ć do rzeczy

dobrych i szlachetnych".

W kilka lat po wyje ź dzie Hercena, w roku 1855, Miko ł aj

Czernyszewski w auli uniwersytetu petersburskiego publicznie

wyg ł osi ł rozpraw ę magistersk ą ÁÁO stosunku estetycznym sztuki

ÁÁdo rzeczywisto ś ci.Á Ŕ Prelekcja nie wzbudzi ł a entuzjazmu w

ówczesnym ś wiecie oficjalnym i nie przynios ł a autorowi

po żą danego tytu ł u naukowego.

- Zdaje si ę , ż e nie to panom wyk ł ada ł em - z przek ą sem

zauwa żył profesor Kletniew, przewodnicz ą cy komisji.

Zupe ł nie inaczej ustosunkowa ł a si ę do rzeczy szeroka

opinia publiczna. O referacie Czernyszewskiego by ł o w

Petersburgu g łoś no na wiele dni przed jego dat ą . Przyjaciele

mówcy zawczasu zapoznali si ę z tre ś ci ą wyk ł adu. W samym dniu

prelekcji obszerna aula uniwersytetu zape ł ni ł a si ę do

ostatniego miejsca. Ludzie t ł oczyli si ę w przej ś ciach, stali

na parapetach okien. W ś ród studenckich uniformów widnia ł y

liczne ubrania cywilne oraz mundury oficerskie. Audytorium

to g łoś no i bez ceremonii wyra żał o zadowolenie.

Znawcy historii Rosji twierdz ą , ż e owo publiczne

wyst ą pienie Czernyszewskiego rozpoczyna ł o w ż yciu

inteligencji rosyjskiej i ca ł ego kraju zupe ł nie now ą kart ę .

Otwiera ł o okres zwany wówczas "odwil żą " lub inaczej "wiosn ą

posewastopolsk ą ".

Nie warto w tej chwili wszczyna ć teoretycznego sporu o

znaczenie jednostki w dziejach. Poprzesta ń my na faktach. W

1855 roku ś mier ć okrutnika i tyrana Miko ł aja I zamkn ęł a

rozdzia ł historii. Nowy zapocz ą tkowa ł o samo spo ł ecze ń stwo.

Nasta ł o powszechne przekonanie, ż e zmiany s ą nieuniknione.

Zabrak ł o cz ł owieka, który potrafi ł kierowa ć systemem

strasznym w ka ż dym szczególe, ale logicznym jako ca łość .

Nieco pó ź niej Otto von Bismarck, pe ł ni ą cy obowi ą zki

pos ł a Prus w Petersburgu, donosi ł swemu monarsze:

"Jak si ę zdaje, nie ma ani jednej partii, ani jednego

wp ł ywowego m ęż a stanu, który by uwa żał za po żą dane lub

mo ż liwe zachowanie istniej ą cych urz ą dze ń pa ń stwa

rosyjskiego; wszyscy żą daj ą zmian."

Przysz ł y " ż elazny kanclerz" wda ł si ę w bardziej

szczegó ł owe analizy:

"Czynnikiem ruchu jest nie tyle waga osób, które usi ł uj ą

ruch popiera ć , lub warto ść ba ł amutnych i niewykonalnych

projektów, stawianych jako idea ł przysz łoś ci, ile

powszechne, podzielane równie ż przez monarch ę i przez

najwy ż sze ko ł a rz ą dz ą ce prze ś wiadczenie, ż e stan

tera ź niejszy nie mo ż e w Rosji nadal trwa ć , i ż gruntowne

zmiany polityczne s ą nieodzowne; jednocze ś nie za ś nie ma

nikogo, kto by potrafi ł nada ć okre ś lony wyraz, w kszta ł cie

jasnych i konkretnych projektów, temu g ł uchemu d ąż eniu do

lepszego stanu rzeczy."*1{Die politischen Berichte des

Fuersten Bismarck von Petersburg und Paris, t. II, Berlin

1920, s. 185. (Wed ł ug J. Kucharzewskiego, ÁÁLata prze ł omu,

Warszawa 1928, s. 88.)}

Rozwa ż ania nad tym, czy Bismarck s ł usznie oceni ł "ruch"

Strona 3

eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Pa ń stwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Ksi ąż ka.Ksi ąż ki

i kieruj ą ce nim osoby, za daleko by nas odci ą gn ęł y od

tematu. W awangardzie "odwil ż y" sz ł a inteligencja, na czele

z Miko ł ajem Czernyszewskim. Ona nadawa ł a ton, formu ł owa ł a

żą dania. Ale i t ł um nie milcza ł . W ostatnim dziesi ę cioleciu

panowania Miko ł aja I wybuch ł o 348 buntów ch ł opskich. W

nast ę pnym pi ę cioleciu - w latach 1855-1860 - by ł o ich

czterysta siedemdziesi ą t sze ść .

"Sto dwadzie ś cia tysi ę cy ziemian jest w Rosji, kto mo ż e,

przenosi swe ruchome kapita ł y za granic ę . Mówi ę z ka ż dym

cz ł owiekiem, kto tylko mo ż e o tym co ś wiedzie ć : wszyscy

widz ą rzeczy na czarno..." - meldowa ł do Berlina pruski

przedstawiciel wojskowy, Kurt von Shloezer.*1{Ibidem, s.

361.}

Wn ę trze imperium kipia ł o, lecz ustrój trwa ł . Prawo

decyzji nadal niepodzielnie nale żał o do jednego cz ł owieka.

Aleksander II wst ą pi ł na tron w wieku ju ż ca ł kiem

dojrza ł ym, liczy ł sobie trzydzie ś ci siedem lat. By ł wysoki,

postawny, znakomicie je ź dzi ł konno, mia ł b łę kitne oczy, nie

wymawia ł spó łgł oski "r" i od amorów wcale, ale to wcale nie

stroni ł . Trudno zda ć sobie spraw ę z rysów jego twarzy.

Portrety pokazuj ą bowiem oblicze ozdobione prawdziwym

arcydzie ł em sztuki fryzjerskiej. Bujne, daleko na podbródek

zachodz ą ce baki oraz d ł ugie, lecz w zdyscyplinowanej linii

utrzymane w ą sy jako ś jednak nie pasuj ą do oczu,

zdradzaj ą cych zdumienie, a mo ż e i s ł abo ść .

Zachowa ł si ę wizerunek Aleksandra jako nast ę pcy tronu.

Mł ody, g ł adko wygolony cz ł owiek w mundurze stoi bokiem,

wsparty na szabli. Jego profil o mi ę kkiej linii cofni ę tego

podbródka i czo ł a sprawia wra ż enie zdecydowanie

nierosyjskie. Takie samo zgrabne ksi ążą tko mog ł oby żyć w

którym ś z dworów niemieckich lub skandynawskich. Matka

Aleksandra by ł a Niemk ą , król pruski wypada ł mu rodzonym

dziadem. Uchodzi za pewnik, ż e na tronie Rosji ju ż od XVIII

wieku zasiadali nie Romanowowie, lecz Holstein-Gottorpowie.

Zawi ł a historia. Kto w łaś ciwie by ł ojcem Paw ł a I? Jego

oficjalny rodzic, Piotr III, podobno bardzo si ę zdumia ł na

wiadomo ść o ci ąż y ma łż onki, Katarzyny II. By ł impotentem.

Jedno pewne: rdzennie germa ń skie pochodzenie Katarzyny,

urodzonej w Szczecinie ksi ęż niczki Anhalt-Zerbst-Dornburg.

Aleksander przyszed ł na ś wiat pod wyj ą tkowo dobr ą

wró żbą . Urodzi ł si ę dnia 17 kwietnia (starego stylu) 1818

roku w Moskwie, na Kremlu. W ś ród wszystkich cesarzy

rosyjskich mia ł w tym wzgl ę dzie tylko jednego poprzednika -

samego Piotra Wielkiego.

Panuj ą cy podówczas cesarz-stryj, Aleksander I, bawi ł w

Warszawie. Na radosn ą wiadomo ść odpowiedzia ł mianowaniem

noworodka szefem pu ł ku huzarów lejbgwardii. Epoka monarchii

jest ju ż bardzo odleg ł a i dzisiaj ś mieszy to, co by ł o wtedy

chlebem powszednim, norm ą . Król pruski nie pozostawa ł w

tyle. Natychmiast odznaczy ł pierworodnego wnuka Orderem

Czarnego Or ł a, a konny kurier zd ążył przywie źć insygnia do

Moskwy na sam dzie ń chrztu. Latem tego ż roku Fryderyk

Wilhelm III osobi ś cie wybra ł si ę do Rosji. Chcia ł w ł asnymi

oczyma obejrze ć nowy produkt berli ń sko-petersburskiej

symbiozy tronów.

Pierwsze polityczne wyst ą pienie Aleksandra odby ł o si ę w

chwili szczególnej, wnosz ą cej zupe ł nie nowy ton w ż ycie

imperium. By ł o to 14 grudnia 1825 roku, w sam dzie ń buntu

dekabrystów.

Miko ł aj kaza ł przywie źć syna do Zimowego Pa ł acu. Na

zewn ą trz wierne carowi pu ł ki t ł umi ł y powstanie, a na

Strona 4

eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Pa ń stwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Ksi ąż ka.Ksi ąż ki

wewn ę trznym dziedzi ń cu uszykowa ł si ę batalion saperów

gwardii. Dworzanie przynie ś li ma ł ego ksi ę cia.

Zwracaj ą c si ę do żoł nierzy, Miko ł aj obwo łał go nast ę pc ą

tronu. Rozpocz ęł a si ę uroczysto ść , któr ą nadworni historycy

opisywali z namaszczeniem. Gwardzistów ogarn ął entuzjazm.

Ksi ążę przechodzi ł z jednych r ą k żoł nierskich na drugie,

ca ł owano mu nie tylko d ł onie, lecz i stopy. W czterdzie ś ci

pi ęć lat pó ź niej, 2 sierpnia 1870 roku, król pruski

odwiedzi ł na polu bitwy swoj ą gwardi ę , wykrwawion ą w

ci ęż kich bojach z Francuzami. Hindenburg, którego starsi z

nas przecie ż pami ę taj ą , by ł wtedy m ł odym oficerem i

rozp ł ywa ł si ę w pami ę tniku nad chwil ą powitania. Nie da ł o

si ę utrzyma ć wojska w ordynku. Żoł nierze otoczyli monarch ę ,

ca ł owali go po wszystkich czterech ko ń czynach. Tak na

dalekim zachodzie Europy zachowywali si ę nie ż adni

niepi ś mienni carscy saperzy, lecz cz ł onkowie narodu, który

na d ł ugo przedtem wyda ł Immanuela Kanta. Wiele czasu musia ł o

up ł yn ąć , zanim Europa od biedy nauczy ł a si ę wyznacza ć w ł adzy

politycznej w łaś ciwe miejsce, widzie ć w niej tylko

funkcjonariusza spo ł ecze ń stwa.

Aleksander wzrasta ł pod czujnym okiem pedagogów.

Zalicza ł si ę do nich poeta Zukowski, który w pewnym li ś cie

do cesarzowej-matki stwierdza ł w ś ród mnóstwa zachwytów, ż e

wszystko b ę dzie jak najlepiej, je ś li tylko nast ę pca tronu

zrozumie znaczenie s ł owa "obowi ą zek". Nawet caros ł awny

dziejopis Szumacher nie móg ł pomin ąć w relacji takich cech

osobowo ś ci Aleksandra, jak s ł abo ść woli i brak umiej ę tno ś ci

skupiania uwagi.

Losy nie posk ą pi ł y Aleksandrowi II dobrych wró ż b, ale

bardzo s ł abo go wyposa żył y na spotkanie z chwil ą nad wyraz

trudn ą . Pocz ą tek jego panowania zapowiada ł si ę niemal

promiennie. Poddani darzyli nowego w ł adc ę zaufaniem, s ł ali

mu swe pragnienia pod nogi. Sam Hercen pisa ł w Londynie:

"Cesarzu, panowanie Twoje rozpoczyna si ę pod gwiazd ą

wyj ą tkowo szcz ęś liw ą . Nie masz na sobie plam krwawych, nie

masz wyrzutów sumienia... nie mia łeś w potrzeby przej ś cia

przez plac zbroczony krwi ą rosyjsk ą , by zasi ąść na tronie...

Kroniki domu Twego nie daj ą bodaj przyk ł adu tak czystego

pocz ą tku... Od Ciebie oczekuj ą ludzie ł agodno ś ci, oczekuj ą

serca ludzkiego. Jeste ś niezwykle szcz ęś liwy..."

Koniunktura istotnie musia ł a uchodzi ć za wyj ą tkow ą ,

je ś li nawet Hercen a ż do tego stopnia przesadza ł . W

rzeczywisto ś ci bowiem od Aleksandra oczekiwano nie tyle mo ż e

odruchów dobroci, co dzia ł ania... w zupe ł nie okre ś lonym

kierunku.

W 1959 roku min ęł o sto lat od chwili ś mierci wielkiego

historyka francuskiego, Aleksego de Tocqueville. Obecnie -

zw ł aszcza na Zachodzie - wspomina si ę go cz ę sto jako tego

my ś liciela, który w roku 1834 przewidywa ł , ż e w przysz łoś ci

Rosja i Stany Zjednoczone zajm ą pierwsze miejsce w ś wiecie.

ż e mówi ł o Rosji, to mniej dziwne. Ju ż wtedy by ł a ona

pierwszorz ę dnym mocarstwem. Lecz czym ż e by ł y Stany

Zjednoczone sto dwadzie ś cia pi ęć lat temu?

Kiedy w 1917 roku przyst ą pi ł y do wojny, Niemcy si ę

ś mia ł i. Aleksy de Tocqueville by ł historykiem i czynnym

politykiem: przez pewien czas piastowa ł godno ść ministra

spraw zagranicznych. Jego diagnoza pochodzi ł a pewnie od

po łą czenia olbrzymiej wiedzy naukowej z do ś wiadczeniem

praktycznym. Ksi ąż ka L'Ancien Regime et la Revolution

Francaise zawiera pewn ą genialn ą li diagnoz ę . Cytuje si ę j ą

cz ę sto, ale powtórzenie na pewno nie zawadzi:

"Francuzi uwa ż ali po łoż enie swe za tym niezno ś niejsze,

Strona 5

eBooks.PL.Jasienica Dwie drogi. - Literatura.Polska.Państwo.Rzeczpospolita.Ojczyzna.Patriotyzm.Honor.Historia.Książka.Książki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: