JERZY BARTMIŃSKI, Projekt i założenia ogólne słownika aksjologicznego. Projekt listy haseł do słownika aksjologicznego.pdf

J ERZY B ARTMI ´ SKI

Projekt i zało˙enia ogólne

słownika aksjologicznego

1. Pomysł opracowania słownictwa nazywaja˛cego warto´ci w j˛zyku polskim w formie

słownika j ˛ zykowego zrodził si ˛ w 1985 w Nieborowie podczas dyskusji nad planem

bada´ kultury narodowej i sposobami zapewnienia tym badaniom wewn˛trznej spójno´ci 1 .

Projekt słownika był odpowiedzia˛ na postulowana˛ taka˛ integracj˛ bada´ nad ró˙nymi

dziedzinami kultury narodowej, która by polegała na systematycznym ujawnianiu ich

powia˛za´ za sfera˛ warto´ci. Jakie warto´ci funkcjonuja˛ w kulturze? Jak warto´ci te sa˛

pojmowane przez ´wiadomo´´ zbiorowa˛? Co w sposobie ich pojmowania jest inwarian-

tne, a co zmienne? Jaki jest zakres zmienno´ci? Które warto´ci sa˛ rozumiane ró˙nie, które

sa˛ wieloznaczne? Czy te same wyra˙enia nazywaja˛ce warto´ci u ró˙nych autorów znacza˛

to samo? Na cz˛´´ tego rodzaju pyta´ mo˙na szuka´ odpowiedzi w studiowaniu danych

j˛zykowych metodami współczesnej leksykologii a zwłaszcza semantyki. Opinia ta, wy-

ra˙ona przez podpisanego, spotkała si˛ z pozytywnym odzewem ze strony uczestników

spotkania (m. in. prof. Antoniny Kłoskowskiej, prof. Mieczysława Klimowicza, doc.

Jerzego Jedlickiego, doc. Andrzeja Paczkowskiego). Konkretna˛ propozycj˛ podj˛cia pracy

nad słownikiem polskich nazw warto´ci przedstawił podpisanemu prof. M. Klimowicz.

W oficjalnej umowie (zawartej w kwietniu 1986 mi˛dzy wrocławskim Biurem Koordyna-

cyjnym CPBP a lubelskim Instytutem Filologii Polskiej UMCS) przewidziano wykonanie

pracy badawczej okre´lonej ogólna˛ formuła˛ tematyczna˛ „Słownictwo aksjologiczne w j˛-

zyku polskim XVIII–XX wieku”.

2. Opracowanie, które w dalszym cia˛gu b˛dziemy nazywa´ „polskim słownikiem

aksjologicznym” (w skrócie PSA), b˛dzie miało charakter j˛zykoznawczego słownika

historycznego. Jego celem b ˛ dzie przede wszystkim obja´nianie znacze´ nazw warto´ci

wa˙nych z punktu widzenia społecznego i narodowego. W efekcie opracowanie to powin-

no prowadzi´ do odtworzenia zespołu tych tre´ci ideowych, które animowały polskie ˙ycie

społeczne, kulturalne i polityczne ostatnich wieków, inaczej mówia˛c, powinno prowadzi´

do j˛zykowej rekonstrukcji polskiego ´wiata warto´ci. Zakładamy, ˙e cel ten da si˛

osia˛gna˛´ metodami współczesnej semantyki j˛zykoznawczej.

Na gruncie lingwistyki polskiej inspiruja˛ce próby w tym kierunku podj˛li: Franciszek

Pepłowski, Anna Wierzbicka, Zofia Zaron i zwłaszcza Jadwiga Puzynina 2 .

198

3. Adresat słownika. Słownik b ˛ dzie przeznaczony dla szerszego kr ˛ gu odbiorców

zainteresowanych pogł˛bieniem swojego sposobu rozumienia słów wa˙nych społecznie

i kulturowo, a tak˙e stykiem j˛zyka i kultury, w tym zwłaszcza j˛zyka i sfery warto´ci.

Słownik winien by´ opracowany w sposób przyst ˛ pny, bez nadmiaru terminologii specjali-

stycznej i formalizacji utrudniaja˛cej korzystanie z niego przeci˛tnie wykształconemu Po-

lakowi, maja˛cemu za soba˛ uko´czona˛ szkoł˛ ´rednia˛.

4. PSA nie b˛dzie podejmował specjalistycznych zagadnie´ aksjologicznych, b˛da˛cych

domena˛ filozofii, takich jak problem sposobu istnienia warto´ci, ich typologii, ich absolut-

nego wzgl˛dnie relatywnego charakteru itp. By´ mo˙e maja˛ racj˛ ci z filozofów, którzy

(jak Max Scheler) twierdza˛, ˙e „˙adna warto´´ nie da si˛ poj˛ciowo okre´li´, a w szcze-

gólno´ci zdefiniowa´” 3 , jednak˙e w słowniku lingwistycznym, jak słusznie podkre´liła

Zofia Zaron, „sprawa˛ wa˙niejsza˛ od docieka´ natury ontologiczno-metafizycznej warto´ci

staje si˛ wyja´nienie tre´ci wyra˙e´, którymi si˛ posługujemy wypowiadaja˛c sa˛dy warto´ci

dotycza˛ce” 4 . W PSA zebrane zostana˛ nazwy, odnosza˛ce si˛ do warto´ci, u˙ywane przez

Polaków (tj. utrwalone w j ˛ zyku polskim).

Wyja´nijmy na wst˛pie tych uwag, jak widzimy mo˙liwo´ci opisywania wzajemnych

relacji mi˛dzy j˛zykiem i „´wiatem warto´ci”, które to relacje sa˛ dalekie od jednoznaczno-

´ci, a równocze´nie od sposobu ich widzenia zale˙y stawianie celów badawczych i roz-

wia˛zywanie szeregu konkretnych zagadnie´.

Relacje j˛zyk–warto´ci mo˙na ujmowa´ na trzy nast˛puja˛ce sposoby:

1. J ˛ zyk jest n a r z ˛ d z i e m słu˙a ˛ cym do warto´ciowania: zawiera bogaty arsenał

stosowanych ´rodków formalnych do wyra˙ania ocen i warto´ci;

2. J˛zyk i n f o r m u j e o warto´ciach. Warto´ci sa˛ utrwalone, i „zmagazynowane” w

j˛zyku, w znaczeniach słów, przyporza˛dkowane – mówia˛c ogólniej – jednostkom j˛zyka

i całym konstrukcjom j˛zykowym;

3. J˛zyk jest n o s i c i e l e m warto´ci (tj. j˛zyk jest przedmiotem, „na którym”

warto´ci sa˛ realizowane), który słu˙y jako substrat dla przejawiania si˛ warto´ci; owe

warto´ci – ogólniejsze lub swoi´cie j˛zykowe – moga˛ by´ o j˛zyku, jego manifestacjach,

orzekane („j˛zyk pi˛kny”, „elegancki”, „dostojny”, „potoczysty”, „jasny”, „precyzyjny”,

itp.)

Odpowiednio do wyboru okre´lonego sposobu uj˛cia relacji j˛zyk–warto´ci j˛zyko-

znawca inaczej postawi pytania. W pracach nad projektowanym słownikiem aksjologicz-

nym wydaje si˛ najwła´ciwsze traktowanie j˛zyka jako informatora o warto´ciach, a wi˛c

od strony jego funkcji poznawczych. Podstawowym obiektem zainteresowa´ b˛da˛ wyrazy

(nazwy warto´ci) z całym bogactwem ich znacze´.

W p o t o c z n y m rozumieniu (które chcemy respektowa´) nazwami warto´ci sa˛

obok wyra˙e´ takich, jak DOBRO, WOLNO ´ ´ , PRZYJA ´ ´ , te˙ nazwy ró˙nego typu

dóbr – no´ników warto´ci (DOM, ZIEMIA, LUD itp.). Taka konkretyzacja warto´ci ma

swoje gł˛bokie uzasadnienie filozoficzne i psychologiczne. W PSA chodzi´ b˛dzie o wy-

dobycie i prezentacj˛ wszystkich – zarówno warto´ciuja˛cych jak opisowych – składników

znaczenia, a wi˛c opis pełnej konotacji słów (w sensie szerszym terminu konotacja).

Składniki warto´ciuja˛ce nie b˛da˛ wyła˛cznym obiektem zainteresowania, nie b˛da˛ izolo-

wane od składników opisowych, w których maja˛ oparcie i od których cz˛sto bardzo trudno

je oddzieli´.

Zwró´my uwag˛ na pewna˛ szczególna˛ racj˛ przemawiaja˛ca˛ za tym stanowiskiem. Otó˙

relacj˛ mi˛dzy składnikami poznawczymi i oceniaja˛cymi w znaczeniu słowa charakte-

199

ryzuje stan równowagi chwiejnej. „Współpraca” mi ˛ dzy nimi łatwo przechodzi w domi-

nacj˛ jednych nad drugimi, zwykle strona˛ aktywna˛ w konflikcie sa˛ składniki oceniaja˛co–

warto´ciuja˛ce, składniki poznawcze łatwo traca˛ swoja˛ pozycj˛, a cz˛sto bywaja˛ całkowi-

tego eliminowane z tre´ci słowa. Agresywno´´ ocen i warto´ciowania, prowadza ˛ ca do

rozmycia, czasem – całkowitego zniszczenia poznawczej tre´ci słów, to zjawisko dobrze

znane badaczom j˛zyka propagandy politycznej: słowa takie jak SOCJALISTYCZNY,

LUDOWY, POSTE˛POWY (podobnie jak ich oposita: BUR ˙ UAZYJNY, ARYSTOKRA-

TYCZNY, WSTECZNY) znaczenie osłabiły w polszczy´nie propagandowo-politycznej

swój walor opisowo-poznawczy, stały si˛ etykietkami warto´ci in plus lub in minus.

Zjawisko destrukcyjnego wpływu warto´ciowania i ocen na tre´´ poznawcza˛ słowa nie

ogranicza si˛ tylko do tzw. nowomowy. Mo˙na je spotka´ w ka˙dym j˛zyku warto´ciuja˛-

cym, i to warto´ciuja˛cym zarówno intelektualnie (por. warto´ciuja˛ce u˙ycia słów NA-

UKOWY – NIENAUKOWY), jak emocjonalnie (FANTASTYCZNY, NIEBOTYCZNY,

DENNY itp.). Odwrotny proces – neutralizacji elementów oceniaja˛cych („deaksjologiza-

cji”), zwia ˛ zany z zanikiem ideologii i wierze´ religijnych (np. socjalizm, rewolucja, po-

st˛p; grzech, boja´´ bo˙a, pokuta), nie czyni takich spustosze´ semantycznych.

Wypada w tym kontek´cie podkre´li´ ten wła´nie cel bada´ nad nazwami warto´ci

w j ˛ zyku polskim, którym jest ochrona ich tre´ci opisowej, poznawczej, przed ekspansja ˛

ocen, zwłaszcza ocen ideologicznych, prowadza˛ca˛ do subiektywizacji j˛zyka i w efekcie

do wyjałowienia jego strony poznawczej. Słownictwo aksjologiczne, które ze swojej

natury nie ma obiektywnych, empirycznie spostrzegalnych desygnatów (nale˙y do grupy

słów „z natury spornych”), jest szczególnie podatne na wpływy wszelkich ideologii.

5. Co znaczy przymiotnik „polski” w tytule słownika? Jakkolwiek warto´ci cia˛˙a˛ na

konkretnym j˛zyku, znajduja˛ w nim odzwierciedlenie, sa˛ z j˛zykiem tak ´ci´le zwia˛zane,

˙e daja˛ si˛ rekonstruowa´ na podstawie danych j˛zykowych, to przecie˙ istnieja˛ i daja˛ si˛

opisa´ niezale˙nie od konkretnego j˛zyka narodowego. Liczna grupa nazw warto´ci nale˙y

do tzw. internacjonalizmów leksykalnych i semantycznych, ma zasi˛g mi˛dzynarodowy

i powinna by´ przedmiotem bada´ porównawczych (które ju˙ zreszta˛ sa˛ prowadzone).

Wiele warto´ci uwa˙anych przez Polaków za polskie (wolno´´, go´cinno´´, tolerancja,

niepodległo´´, solidarno´´ i in.) ma swoje do´´ dokładne odpowiedniki (leksykalne,

a w du˙ym stopniu i semantyczne) w innych j˛zykach. Dotykamy tu interesuja˛cego pro-

blemu uniwersalno´ci wzgl ˛ dnie kulturowej specyficzno´ci j ˛ zyka i obecnych w nim

struktur poznawczych, którego to problemu rozwija´ tu nie ma chyba potrzeby. Ograni-

czymy si˛ do stwierdzenia, ˙e w tytule słownika przymiotnik „polski” b˛dzie pojmowany

pozytywnie (jako ‘wła´ciwy Polakom’), a nie relacyjnie i dyferencjalnie (jako ‘wła´ciwy

tylko Polakom, swoi´cie polski’).

Równocze´nie trzeba pami˛ta´, ˙e w jednym j˛zyku i w jednym narodzie mo˙e fun-

kcjonowa´ kilka systemów warto´ci, które moga ˛ silnie, a ró˙nokierunkowo, wpływa´ na

konotacj˛ tych samych formalnie (równokształtnych) słów. Ankieta miesi˛cznika „Znak”

pt. Czym jest polsko´´? (nr 390–391 z roku 1987) pokazała trudno´ci ustalenia kanonu

warto´ci wspólnych wszystkim członkom, grupom i klasom narodu.

6. PSA b˛dzie słownikiem j˛zykoznawczym, jednak pod pewnymi wzgl˛dami zbli˙y

si˛ do słownika encyklopedycznego. B˛dzie wychodzi´ od słownictwa, ale wła´ciwym

przedmiotem zainteresowania b˛da˛ poj˛cia ukryte pod wyra˙eniami. Przy zbieraniu ma-

teriałów najlepiej trzyma´ si˛ klucza leksykalnego, nie mo˙na jednak zapomina´, przy

podejmowaniu wa˙nej problematyki społecznej i narodowej, o kulturowej roli tekstów

200

operuja ˛ cych peryfrazami i aluzjami. Z. Herbert pisza ˛ c wa˙ne teksty o Polsce (Raport

z obl˛˙onego miasta i in.) nie u˙ywa słowa POLSKA, teksty te stanowczo powinny jednak

by´ uwzgl˛dnione przy opracowywaniu hasła POLSKA.

Wyrazy bliskoznaczne, takie jak WINA – GRZECH, REWOLUCJA – POWSTANIE,

NACJONALIZM – SZOWINIZM itp. b˛da˛ figurowa´ jako osobne hasła. Derywaty

pozostaja˛ce w regularnym stosunku semantycznym do podstawy zostana˛ uwzgl˛dnione

przy ha´le podstawowym: PRACOWA ´ pod PRACA, WIERZY ´ pod WIARA, SOCJA-

LISTYCZNY pod SOCJALIZM itp.

Jako osobne hasła lub podhasła pojawia˛ si˛ zestawienia wyrazowe typu PRAWA

CZŁOWIEKA, SOCJALIZM REALNY, WOLNO ´ ´ SŁOWA, SAMORZA˛DNO ´ ´

TERYTORIALNA. W tekstach ostatnich dziesi˛cioleci zestawienia takie sa˛ bardzo liczne.

Dokumentacja u˙ycia haseł w postaci cytatów b˛dzie stanowi´ integralna˛ cz˛´´ słow-

nika. Rola cytatu b˛dzie wa˙niejsza ni˙ w normalnych słownikach; poza funkcja˛ history-

czno-dokumentuja˛ca˛ i ilustracyjna˛ cytaty b˛da˛ pełni´ istotna˛ rol˛ eksplikowania haseł (o

czym dalej).

Pod wzgl˛dem metody analizy materiału PSA przyjmie zało˙enia semantyki j˛zyko-

znawczej w jej wariancie kognitywnym, tzn. opis znaczenia słowa b˛dzie zmierzał do

uchwycenia wszystkich pozytywnych cech znaczeniowych (stereotypowych, utrwalonych

w ´wiadomo´ci społecznej i w j˛zyku), a nie tylko cech dyferencjalnych 8 , PSA b˛dzie

zbli˙a´ si˛ do słownika poj˛ciowego, a mówia˛c ´ci´lej – do słownika stereotypów j˛zyko-

wych 9 (o czym dalej).

7. Zasi˛g czasowy. Punktem wyj´cia dla PSA b˛dzie współczesny j˛zyk polski. Stan

współczesnego j˛zyka zostanie przedstawiony najszerzej. B˛dziemy jednak równocze´nie

zmierza´ do tego, by PSA stał si˛ słownikiem historycznym. Jak daleko PSA powinien

cofa´ si˛ w przeszło´´? Wydaje si˛, ˙e powinien obja˛´ zasi˛giem chronologicznym co

najmniej dwie´cie ostatnich lat historii Polski, lat, w cia˛gu których los narodu, jego

aspiracje, programy, idee, a odpowiednio tak˙e – zespół warto´ci uznawanych i odczuwa-

nych, uroczystych i codziennych, tworza˛ wzgl˛dnie spójny cia˛g przechodza˛cy płynnie we

współczesno´´. Aby uchwyci´ stan z ostatniego okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej,

przyjmiemy rok 1764 (pocza˛tek panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego)

jako cezur˛ czasowa˛ podstawowych ´ródeł PSA. Dla niektórych haseł o szczególnie

długiej tradycji (jak OJCZYZNA, NARÓD, PA ´ STWO) dopuszczona zostanie mo˙li-

wo´´ cofania si˛ w przeszło´´ dalsza˛, do renesansu i nawet ´redniowiecza.

Trzy podstawowe kwestie, decyduja˛ce dla kształtu słownika i organizacji prac nad nim,

dotycza ˛ kolejno: listy haseł, kanonu ´ródeł i modelu artykułu hasłowego.

8. Lista haseł PSA.

Na pytanie o to, jakie hasła powinny si˛ znale´´ w PSA i ile konkretnych haseł, nie

mo˙na da´ prostej i wyczerpuja ˛ cej odpowiedzi. ´ ródło trudno´ci jest najbardziej podsta-

wowe: Jak stwierdza Michał Głowi´ski – „ustanawianie czy nadawanie warto´ci, wpro-

wadzanie współczynnika aksjologicznego, jest stałym komponentem naszego mówienia,

wszelkiego mówienia”, a sfera neutralno´ci w j˛zyku, cho´ istnieje, jest „wydzielona

i okre´lona” 10 . Nie sa˛ wolne od warto´ciowania nawet terminy naukowe. Przy zało˙onej

znacznej szczegółowo´ci opisu jednego hasła nale˙ało dokona´ radykalnego ograniczenia

ich liczby. Przyj˛to, ˙e próby zestawienia listy haseł dla PSA wyjda˛ od słownictwa

odnosza˛cego si˛ do „minimum aksjologicznego” znamiennego dla naszej polskiej współ-

czesno´ci, a wi˛c od nazw tego, co jest warto´cia˛ dla obecnie ˙yja˛cego pokolenia Polaków.

201

Podj ˛ to trzy równoległe próby zestawienia listy haseł dla PSA. Wychodziły one z do´wiad-

cze´ filozoficznych, socjologicznych i lingwistycznych.

Pierwszy, wst˛pny krok na tej drodze miał charakter zdroworozsa˛dkowy, odwoływał

si ˛ do opinii i intuicji wybitnych humanistów. W sierpniu 1985 roku zwróciłem si ˛

listownie do kilkudziesi˛ciu osób reprezentuja˛cych ró˙ne specjalno´ci z odpowiednim

pytaniem o to, jakie ich zdaniem hasła powinny si˛ znale´´ w słowniku, który miałby

zawrze´ nazwy warto´ci animuja˛cych ró˙ne działania społeczne i kulturowe Polaków

w ostatnich dwu wiekach? 11 .

W wypowiedziach, które nadesłało 12 osób (z j˛zykoznawców m. in. Irena Bajerowa,

Andrzej Bogusławski, Renata Grzegorczykowa, Andrzej Maria Lewicki, Jadwiga Puzyni-

na i Anna Wierzbicka) 12 , wymieniono ła˛cznie 305 słów jako po˙a˛dane hasła takiego

słownika. Po bli˙szym wejrzeniu okazało si˛, ˙e uwaga respondentów skupiła si˛ na

pewnym znacza˛cym, a niezbyt licznym zespole haseł w zakresie etyki społecznej. Je´li

odliczy´ hasła wymienione jednokrotnie, (a było ich a˙ 225), tylko 80 wyrazów wymie-

niono dwa i wi ˛ cej razy.

W tym małym zespole znalazły si˛ przede wszystkim kluczowe dla naszej współczes-

no´ci poj˛cia polityczne: WOLNO ´ ´ , DEMOKRACJA, SOCJALIZM, poznawcze PRA-

WDA i FAŁSZ, społeczne: NARÓD, OJCZYZNA, PATRIOTYZM. Odpowiednio te˙

jako podstawowe antywarto´ci: ZŁO, KŁAMSTWO i PRZEMOC. Z warto´ci moralnych

pojawiły si˛ przede wszystkim cnoty społeczne, obywatelskie, takie jak: SPRAWIEDLI-

WO ´ ´ , BRATERSTWO, SOLIDARNO ´ ´ , ME ˛ STWO, ODWAGA – i odpowiadaja ˛ ce

im „antycnoty”, jak: ZDRADA, NIENAWI ´ ´ , ZEMSTA. Wysta˛piły cnoty osobowe jak:

GODNO ´ ´ , WIERNO ´ ´ , oraz takie poj˛cia, jak: OSOBA LUDZKA, RODZINA, NA-

UKA, WIEDZA, PIE˛KNO 13 .

Znaczna koncentracja uwagi na stosunkowo niewielkiej grupie nazw warto´ci – po-

twierdzona potem przez szerzej zakrojone badania socjologiczne, o czym ni˙ej – pozwala

sformułowa´ przypuszczenie o istnieniu swoistego „ja˛dra” aksjologicznego we współczes-

nej kulturze polskiej, zło˙onego z warto´ci szczególnie doniosłych. Sa˛ to warto´ci głównie

społeczne (cho´ nie tylko).

Próba systematycznego zestawienia listy wyrazów nacechowanych aksjologicznie

została podj˛ta przez doc. Ew˛ Borowiecka˛ i dr Bogusław˛ Kaczy´ska˛ z Instytutu Filozofii

i Socjologii UMCS 14 . Pełna wersja listy obejmowała zestaw prawie trzech tysi ˛ cy słów,

wersja ´rednia – około 300, wersja minimalna – 100. W tej ostatniej wersji lista haseł

została rozesłana współpracownikom zespołu aksjologicznego i poddana dyskusji. Rów-

nocze´nie specjalne badania socjologiczne na temat najwa˙niejszych warto´ci, b ˛ da ˛ cych

przedmiotem zainteresowania współczesnych Polaków, przeprowadziła dr Maria Ma´ko-

wska (bada´ dokonała w okresie od listopada 1986 do stycznia 1987 w´ród 430 osób

wybranych z ró˙nych ´rodowisk społecznych) 15 .

Lingwistyczna próba ustalenia listy haseł do PSA oparła si˛ na rekonstruowaniu rodzin

semantycznych, funkcjonuja˛cych w wybranych tekstach j˛zykowych wokół wybranych

nazw warto´ci i obejmuja˛cych te nazwy i wyra˙enia semantyczne przez nie implikowane.

Np. OJCZYZNA, która stała si˛ pierwszym obiektem analizy 16 , „cia˛gnie” za soba˛

zespół kilkudziesi˛ciu nazw (i poj˛´), które pozostaja˛ z nia˛ w regularnym zwia˛zku seman-

tycznym. Zestawmy je pokrótce, by pokaza´, na czym ta mo˙liwo´´ polega. Tak wi˛c

przede wszystkim – OJCZYZNA funkcjonuje w szeregowych zestawieniach tworza˛cych

tekstowe „ideologiczne” kolekcje, takie jak BÓG, HONOR I OJCZYZNA; OJCZYZNA,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: