JACEK LEOCIAK, Norwidowska etyka mowy (prolegomena).pdf

J ACEK L EOCIAK

Norwidowska etyka mowy

(prolegomena)

1. Mowa ludzka, traktowana jako szczególnego typu działanie, za pomoca˛ którego czło-

wiek wyra˙a siebie i porozumiewa si ˛ z innymi, mo˙e by´ poddana refleksji etycznej.

Etyczna problematyka mowy podejmowałaby zagadnienia moralnej powinno´ci i moral-

nego osa˛du ludzkich aktów j˛zykowych.

Prze´wiadczenie o moralnej warto´ci prawdomówno´ci i złu kłamstwa zdaje si ˛ by´

powszechne. Trudno oprze´ si˛ wra˙eniu, ˙e stanowi ono niezbywalny składnik ludzkiej

´wiadomo´ci moralnej. Równocze´nie jednak nasuwa si˛ inne nieodparte spostrze˙enie:

mianowicie ambiwalentno´´ zjawiska mowy. Mowa mo˙e by´ instrumentem przekazywa-

nia my´li, ale równie˙ słu˙y´ do ich ukrywania. Za jej pomoca˛ mo˙na informowa´

i dezinformowa´, wprowadza´ w bła˛d. Mo˙na odsłania´ prawd˛, lecz tak˙e ja˛ zakrywa´,

zaciemnia´. Mowa mo˙e słu˙y´ budowaniu wspólnoty opartej na wzajemnym zaufaniu

i szacunku, ale te˙ mo˙e sta´ si˛ narz˛dziem manipulacji i zniewolenia. Co wi˛cej, po-

wszechnej aprobacie normy prawdomówno´ci towarzyszy przekonanie, i˙ w pewnych

sytuacjach jej naruszenie bywa usprawiedliwione, a nawet konieczne.

Etyczna refleksja nad mowa˛, stoja˛c wobec tych antynomii, musi szuka´ podstaw, na

których ugruntowany jest moralny ład mowy. Poprzez analiz˛ istoty mowy w aspekcie jej

moralnej powinno´ci dochodzi do okre´lenia poj˛cia prawdomówno´ci i kłamstwa, i wy-

dobywa ich sens aksjologiczny. Podaje w ten sposób racje uzasadniaja˛ce nakaz prawdo-

mówno´ci i zakaz kłamstwa. Poszukuja ˛ c uzasadnie´ dla norm moralnych, reguluja ˛ cych

procesy j˛zykowej komunikacji, rzuca tak˙e ´wiatło na szeroko poj˛ta˛ problematyk˛

moralno´ci ˙ycia społecznego 1 .

Chciałbym podja ˛ ´ prób ˛ rekonstrukcji fundamentów Norwidowskiej etyki mowy,

traktuja˛c korespondencje poety, dyskursywne i niedyskursywne jego teksty jako cało´´,

w której przejawia si˛ my´l autora Rzeczy o wolno´ci słowa – a do organizacji tej my´li

pragn˛ dotrze´. Artykuł ten jest cz˛´cia˛ (zamierzonej) wi˛kszej cało´ci. Pomini˛te zostanie

w nim z konieczno´ci całe tło historyczno-porównawcze; chodzi na razie o sformułowanie

twierdze´ podstawowych, co ma stanowi´ wst˛p do dalszych bada´ nad refleksja˛ Norwida

wokół etycznej problematyki mowy.

154

2. W Rzeczy o wolno´ci słowa wyra˙ona została potrzeba oparcia aktywno´ci j ˛ zyko-

wej człowieka na jakim´ trwałym fundamencie:

(...) chc˛, by obywatel czuł u swojej wargi

Co´ nad rza ˛ dów r ˛ kojmie lub niewczesne skargi.

Chc˛: by pióra dotkni˛cie, ˙eby ust otwarcie

Nie na wiotkiej si˛ prawa osadzały karcie,

Lecz same niosły z soba˛ umocnienia swoje,

Od pierwszego w ´wiat kroku, jak Minerwa zbroj˛.

(PW III 598)

Posługiwanie si˛ słowem przez człowieka musi mie´ podstawy wykraczaja˛ce poza

zewn˛trzne, formalno-prawne gwarancje, poza dora´ne i wzgl˛dne kryteria, zmienne

autorytety. Porza˛dek mowy ludzkiej powinien by´ wyprowadzony z jej immanentnej

natury. Racje uzasadniaja˛ce ten porza˛dek mowa zawiera sama w sobie. Nie rozwijaja˛ si˛

one w historii, ale sa˛ dane „od pocza˛tku”, u ´ródeł mowy. Dlatego te˙, zgodnie z tokiem

Norwidowskiej my´li, powinni´my szuka´ odpowiedzi na pytania zasadnicze: pytania

o genez˛, istot˛ i cel słowa. Nie chodzi tu o słowo jako wyraz, lecz o jego rozumienie

w sensie kategorii antropologicznej – ludzkiej umiej˛tno´ci mówienia. Tak rozumiane

słowo wpisane jest u Norwida w nadrz ˛ dna ˛ kategori ˛ Boskiego Logosu. W rozwa˙aniach

poety nad pocza˛tkami słowa, nad pierwocinami mowy nie da si˛ oddzieli´ poj˛cia słowa

jako aktu j˛zykowego od Słowa – aktu boskiej kreacji, powołuja˛cej do istnienia ´wiat

i człowieka 2 .

Autor Fabulizmu Darwina zdecydowanie odrzuca ewolucjonistyczna˛ koncepcj˛ pocho-

dzenia człowieka i powstania mowy. Słowo nie „pocz˛ło si˛ z j˛ku” (PW III 570) – jak

chca˛ darwini´ci, jest ono darem Boga. Norwid zapisuje w Notatkach:

J˛zyk nie jest wynalazkiem człowieka: od pocza˛tku doskonały jest bo wyra˙aja˛cy. (...)

Słowo na pocza˛tku: Adam nazywa przez nie. Człowiek od razu jako stworzenie

doskonały.

(PW VII 253)

Bóg zatem „tchna˛ł Słowo w człowieka” (PW VI, s.280) – tworza˛c go na swój obraz

i podobie´stwo. Umiej˛tno´´ mowy została zaszczepiona przez Stwórc˛ i jest jedyna˛

w swoim rodzaju, specyficznie ludzka˛ umiej˛tno´cia˛ 3 .

Dociekaja ˛ c ´ródeł sztuki, Norwid pisze o pierwotnym impulsie uzewn ˛ trzniania si ˛

ducha. Prowadzi to do starcia mi˛dzy tym, co wewn˛trzne, a tym, co stanowi zewn˛trzna˛,

otaczaja˛ca˛ rzeczywisto´´. W tym mierzeniu si˛ ze ´wiatem uruchomiona zostaje podsta-

wowa dyspozycja człowieka – zdolno´´ do porza ˛ dkowania rzeczywisto´ci, poznawczego

jej opanowywania poprzez nadawanie znacze´, nazywanie, czyli ustanawianie elementar-

nych relacji znakowych. „(...) ta siła z n a c z e n i a, s y m b o l i z o w a n i a, z a ł o-

˙ e n i a, wszystkim ludom jest wspólna ˛ ”– twierdzi Norwid w Sztuce w obliczu dziejów

(PW VI, s.279), a wspólna dlatego, ˙e absolutnie pierwotna i podstawowa dla człowieka.

Zdolno´´ tworzenia symboli, zachowa´ znakowych, nie jest czym´ nabytym w wyniku

ewolucji, lecz została człowiekowi dana w momencie stworzenia 4 .

Dochodzimy do rdzenia tajemnicy mowy. Jest ona przestrzenia˛ mediacji, sposobem

przekazywania na zewna˛trz tego, co wewn˛trzne. Porza˛dek ducha przelewa si˛ w porza˛dek

formy. To wła´nie w mowie duch spotyka si˛ z materia˛, tak jak d´wi˛k ze znaczeniem.

Zwró´my uwag˛ na metaforyk˛ przestrzenna˛ słynnego twierdzenia umieszczonego we

Wst˛pie do Rzeczy o wolno´ci słowa:

155

Słowa człowiek nie wywiódł z siebie sam – ale s ł o w o b y ł o z c z ł o w i e k a

w y w o ł a n e i dlatego dwie przyczyny tam uczestniczyły: jedna – w s u m i e n i u

człowieka, druga – w h a r m o n i i praw stworzenia.(PW III 559)

Słowo, które człowiek napotyka w sobie jako dar, czeka w gotowo´ci, aby swój

potencjał wypromieniowa´ na zewna˛trz w akcie mowy. Człowiek mówia˛c, korzysta

z dyspozycji, która została mu dana na pocza˛tku, ale która bez jego wysiłku nie mo˙e si˛

realizowa´. Jednak ten człowieczy trud mówienia równie˙ ucieka si˛ do sankcji boskiego

autorytetu:

Sam głosu nie ma – Panie – dałe´ słowo

(...)

To rozwia˛˙ jeszcze głos – bo anioł woła.

(Modlitwa PW I 136)

Słowo, wywołane z człowieka, wydobyte z gł˛bi na powierzchni˛, jest zakorzenione

zarówno w sumieniu – w tym wewn˛trznym centrum, o´rodku ludzkiej ´wiadomo´ci

moralnej – jak i na zewna ˛ trz, wpisuja ˛ c si ˛ w porza ˛ dek rzeczywisto´ci i odwzorowuja ˛ c go.

J˛zyk, który powtarza w sobie struktur˛ ´wiata 5 , odzwierciedla równie˙ podstawowy

porza˛dek moralny.

Norwid, rozwa˙aja ˛ c pochodzenie ludzkiej mowy, si ˛ ga do ksi ˛ gi Genesis, kre´la ˛ c obraz

Adama nazywaja˛cego zwierz˛ta „ICH imieniem własnym”. Odczytajmy Norwidowski

komentarz do tego biblijnego obrazu:

Nie mo˙na by´ – doprawdy – kolosalniej jasnym...

Dwie albowiem przyczyny tu w działanie wchodza˛,

Słowa si˛ p o s p r a w d z e n i e o d n o s z a˛ g d y r o d z a˛.

Swoja˛ za´ ´cisło´´ mierza˛ natury obrazem:

Sa˛ z prawdy, ducha i sa˛ z litery zarazem.

Wszech-ma˛dro´´ i Sumienie, jak sło´ce z zwierciadłem

Rozejrzawszy si˛, ciska promie´ abecadłem.

(PW III 573–574)

Biblijny Adam nazywa. Nadanie imienia ma w sobie co´ z kreacji i co´ z poznania.

Nazywanie to zbli˙enie si˛ do istoty przedmiotu, to próba uchwycenia tego, co jest wła´nie

takim, jakie jest, a nie innym. Utrafienie słowem w byt. Adam wypowiada słowo wła´ci-

wie. Parafrazuja ˛ c Norwida, powiemy: „odpowiednie daje rzeczy słowo”. Prze´wiadczenie

o istnieniu epistemologicznego porza˛dku mowy przypomina Arystotelesowska˛ definicj˛

prawdy. Kryterium prawdziwo´ci słowa to jego odniesienie do rzeczywisto´ci, Norwidowi

to jednak nie wystarcza, czerpie on równie˙ z biblijnego przekazu prze´wiadczenie o ist-

nieniu etycznego porza˛dku mowy, którego znakiem jest obecno´´ sumieniu jako kryte-

rium. „Wszech-ma˛dro´´” (Bóg) i sumienie człowieka sa˛ wobec siebie w relacji sło´ca

i zwierciadła. W sumieniu odbija si ˛ boskie ´wiatło i mowa, uj ˛ ta w kształt zewn ˛ trzny

litery – alfabet – zdaje si˛ by´ refleksem tego ´wiatła. Tym samym sumienie staje si˛

miejscem spotkania tego, co boskie i tego, co ludzkie.

Skoro mowa jest darem Boga, to słowo ma swój nieredukowalny wymiar sakralny.

Dyskurs filozoficzny Rzeczy o wolno´ci słowa otwarty pytaniem: „Jaki te˙ jest CEL-SŁO-

WA (...)?” (PW III 565) zmierza do skonstruowania poj˛cia „´wi˛to´ci-słowa”:

Widz˛, ˙e ´ w i ˛ t o ´ ´ – S ł o w a pierwsza˛ jest, co woła,

Celem b˛da˛c zarazem i ´rodkiem – za´ dla niej

L i t e r a, jako przestrze´ i czas, ´ród otchłani. (PW III 578)

156

Fenomenowi słowa i litery, które „z wewna ˛ trz na zewna ˛ trz cała ˛ zakwitn ˛ ły mowa ˛ ” (PW

III 602) odpowiada figura Wcielenia, tajemnica Boga – człowieka:

Jaki˙? jest bowiem słowa cel i arcydzieło,

Je´li nie to? – by L u d z k o ´ ´ w s z e l a k a ˛ p r z y j ˛ ł o,

A d o t r z y m a ł o B o s k o ´ ´ (...)

(PW III 590)

Odsłania si˛ przed nami fundament ludzkiej mowy. Ta architektoniczna metaforyka,

tak znamienna dla Norwidowskiej koncepcji słowa, znajduje swoja˛ poetycka˛ syntez˛

w obrazie wznoszenia katedry, otwieraja˛cym XII rozdział Rzeczy o wolno´ci słowa. Oto

budowniczy zaczyna od stawiania fundamentów, ugruntowywania mocnych, trwałych

podstaw, na których opiera´ si˛ ma cała budowla. Konstrukcyjny ład katedry jest poetycka˛

paralela˛ gmachu mowy. Tak jak od posad, kolumn, sklepie´ po strzelista˛ wie˙˛ dopełnia

si˛ architektura katedry –

Tak – od ´ w ˛ t o ´ c i – s ł o w a rzecz snowa´ pocz˛ta,

Zestrzelona w c h a r a k t e r, staje... jest dopi ˛ ta.

(PW III 601)

„Rzecz” to z pewno´cia˛ mowa; w tym znaczeniu wyst˛puje w tytule poematu, jak

równie˙ w innych miejscach tekstu (np. PW III 566). „Charakter” to znami ˛ osobowo´ci

– znak tego, jaki człowiek jest w ˙yciu, kim jest. „Charakter” jest równie˙ według

okre´lenia samego Norwida „prawdy ´wiadkiem” (PW III 602), a wi˛c tym, co daje

moralne rozeznanie. ´ wia ˛ tynia mowy wznosi si ˛ zatem na fundamencie sacrum („´wi ˛ -

to´´-słowa”), ale jej zwie´czeniem jest to, co w najpełniejszym sensie ludzkie, co stanowi

wewn˛trzny wizerunek człowieka („charakter”).

Bóg wcielony – Chrystus nadaje specjalna˛ tre´´ owej architekturze mowy, odsłania jej

wła´ciwy sens:

Stało si˛ – mi˛dzy ludzi wszedł MISTRZ-WIEKUISTY,

I do historii, która wielkich zdarze´ czeka,

Doła˛czył biografi˛ ka˙dego człowieka;

Do Epoki – dzie´ ka˙dy, ka˙da˛ dnia godzin˛,

A do słów umiej˛tnych – wn˛trzna˛ s ł ó w p r z y c z y n ˛,

To jest: i n t e n c j ˛ s e r c a...

(PW III 586–587)

„Intencj˛ serca” mo˙na interpretowa´ w tym kontek´cie jako objawienie miło´ci.

Znaczy to, ˙e u samych pocza˛tków mowy le˙y miło´´, ˙e mowa jest darem miło´ci Boga

do człowieka. Ale znaczy to równie˙ co´ wi ˛ cej.

J˛zyk nie tylko umo˙liwia poznawcze uporza˛dkowanie rzeczywisto´ci. Swoja˛ pełna˛

warto´´ realizuje przede wszystkim w procesie porozumiewania si˛, kiedy to dzi˛ki mowie

dochodzi do aktu komunikacji. Ograniczono´´ i jednostkowo´´ podmiotu zostaje przekro-

czona. Aby przekaza´ co´ drugiemu, aby mu o czym´ powiedzie´ – trzeba wyj´´ poza

siebie. Musi zosta´ rozegrany dramat rozmowy. „Słowo w warunkach cywilizacji jest

raczej d r a m a t y c z n e n i ˙ o s o b i s t e” – pisał Norwid w li´cie do Władysława

Czartoryskiego (PW IX 227). W rozmowie dochodzi do spotkania mi˛dzy Ja i nie-Ja. To,

co własne i to, co cudze, ła˛czy si˛ i dopełnia w wysiłku współpracy, którym jest porozu-

miewanie si˛. Norwid rozumiał, ˙e dialogowy charakter mowy 6 wynika z samej jej istoty

– jest ona bowiem dana na to, aby budowa´ wi˛´.

157

Mowa, d l a t e g o ˙ e j e s t m o w a ˛ , musi by´ nieodzownie d r a m a t y c z n a ˛ !

I jak˙e byłaby inaczej mowa˛? M o n o l o g nawet jest rozmowa˛ ze soba˛ albo z duchem

rzeczy.(Milczenie PW VI 232)

Słowo, które skierowane jest w akcie mowy do człowieka, ma swoja ˛ wewn ˛ trzna ˛

przyczyn˛. To wła´nie „intencja serca” jest tym impulsem wprawiaja˛cym słowo w ruch,

nadaja˛cym mu dialogowa˛ dynamik˛. Skoro istota miło´ci chrze´cija´skiej spełnia si˛

w nierozła˛cznym powia˛zaniu miło´ci bli´niego z miło´cia˛ Boga, to owa „intencja serca”

stanowi zarazem okre´lenie nadrz˛dnej celowo´ci mowy. Mowa, umo˙liwiaja˛ca porozu-

mienie, miałaby zatem słu˙y´ miło´ci bli´niego, której ´ródłem jest miło´´ samego Boga.

Wi˛´ jest ustanawiana w dwóch kierunkach: wertykalnym – ku Bogu i horyzontalnym –

ku człowiekowi. W ten sposób cała konstrukcja gmachu mowy zostaje dopełniona, „do-

pi˛ta”.

3. Prezentacja Norwidowskich docieka´ nad istota˛ mowy podporza˛dkowana została

poszukiwaniu fundamentów, na których mo˙na by zbudowa´ uzasadnienia dla podstawo-

wych norm i ocen moralnych dotycza ˛ cych aktywno´ci j ˛ zykowej człowieka 7 .

3.1. „(...) JA NIGDY NIE Ł ˙ E˛ (...) – JAK ˙ E, DO LICHA! MODLIŁBYM SIE˛ PRZY

TYM? ”(PW X 186)

Te słowa, wyj ˛ te z listu Norwida do Konstancji Górskiej, sytuuja ˛ zagadnienie moralnej

powinno´ci mowy w płaszczy´nie stosunku mi˛dzy człowiekiem i Bogiem. Bóg, obdaro-

wuja˛c człowieka mowa˛, ustanawia i sankcjonuje jej elementarny porza˛dek – z jednej

strony posługiwanie si ˛ słowem przystaja ˛ cym do bytu, z drugiej zgodno´´ słowa z wewn ˛ -

trznym przekonaniem mówia˛cego. Z jednej strony relacja odpowiedzialno´ci mi˛dzy

j˛zykiem a rzeczywisto´cia˛, z drugiej kryterium sumienia. Odpowiedzia˛ człowieka na dar

mowy jest posługiwanie si˛ nia˛ zgodnie z wypływaja˛cym z jej istoty przeznaczeniem do

przekazywania prawdy. Ów dar ustanawia wi˛´ mi˛dzy człowiekiem i Bogiem – ´ródłem

wszelkiej prawdy i dawca˛ mowy. „ ´ wi˛to´´-słowa”, która jest fundamentem mowy, jest

zarazem gwarantem jej etycznego ładu. Pogwałcenie sakralnej natury słowa stanowi

przyczyn˛ ró˙nych dewiacji mowy 8 , kiedy „słowo cierpi ujarzmione kłamem” (PW III

597).

Wobec istnienia wi˛zi mi˛dzy człowiekiem i Bogiem, kłamstwo jest zerwaniem tej

wi˛zi poprzez sprzeniewierzenie si˛ boskiemu darowi mowy 9 . Na tym m. in. polega jego

moralne zło. Kłamstwo oddala od Boga – jest wi ˛ c dziedzictwem szatana. To klasyczne

dla chrze´cija´stwa uj˛cie kłamstwa 10 odnajdujemy u Norwida. W Rzeczy o wolno´ci

słowa pisze on o „serio-fałszywym”, które „jak wa˛˙ najedzony o´lini ci mow˛” (PW III

600). Wa ˛ ˙ zatruwaja ˛ cy swoim jadem mow ˛ kojarzy si ˛ z biblijnym w ˛ ˙em z ksi ˛ gi

Rodzaju – prefiguracja˛ szatana, który „jest kłamca˛ i ojcem kłamstwa” (J 8,44) 11 .

Dla Norwida modlitwa, czyli rozmowa z Bogiem, a wi˛c nawia˛zywanie wi˛zi, jest nie

do pogodzenia z kłamstwem, które owa ˛ wi ˛ ´ zrywa. Nakaz prawdomówno´ci i zakaz

kłamstwa uzyskuje tym samym sankcj˛ religijna˛. Prawdomówno´´ staje si˛ cnota˛.

3.2. „MÓWIE˛, ˙ E TAK JEST – BO TAK JEST (...)”.(Jasno´´ i ciemno´´ PW VI 600)

Raz jeszcze wró´my do obrazu Adama, który nazywa. Jego słowa utrafiaja˛ w byt, sa˛

odpowiednie wzgl˛dem rzeczy. W ten sposób zostaje usankcjonowana podstawowa dla

mowy – rozpatrywanej w aspekcie stosunku człowieka do rzeczywisto´ci – relacja odpo-

wiedzialno´ci słowa i bytu. Postulat mówienia prawdy streszczałby si˛ w nakazie respe-

ktowania tej podstawowej relacji. Mówi´ prawd˛ – znaczyłoby w tym wypadku wyra˙a´

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: