KRZYSZTOF KORŻYK, Człowiek, język i rzeczywistość w grotesce Stefana Themersona.pdf

K RZYSZTOF K OR ˙ YK

Człowiek, j˛zyk i rzeczywisto´´

w grotesce Stefana Themersona

Wyczerpuja˛ce przedstawienie głównych idei, zawartych w groteskowych utworach The-

mersona, nie wydaje si ˛ mo˙liwe w pracy o takim charakterze, jaki reprezentuje niniejszy

szkic. Czytelnik „Wykładu profesora Mmaa”, „Kardynała Pölätüo” czy „Generała Piesca”

staje bowiem wobec tekstów niejednoznacznych w swej wymowie, posługuja˛cych si˛

szeroko rozumiana ˛ kategoria ˛ ironii, ˙artu, absurdalnego humoru; utworów pełnych nie-

konwencjonalnych analiz wybranych problemów, przechodza˛cych niepostrze˙enie w dy-

gresj˛, w których precyzja wysławiania i rzetelno´´ rozumowa´ idzie o lepsze z równie

rzetelnymi i precyzyjnie sformułowanymi dowodami, wykazuja˛cymi relatywno´´ prezen-

towanych cia˛gów my´lowych.

Wprawdzie doskonałe panowanie Themersona nad j˛zykiem zapewnia mu precyzj˛

i przejrzysto´´ niezb˛dna˛ dla groteski filozoficznej, która jest przecie˙ groteska˛ my´li,

niemniej jednak przejrzysto´´ owa paradoksalnie pot˛guje trudno´ci, jakie napotykamy,

podejmuja˛c zadania opisania i interpretowania w j˛zyku dyskursywnym sensów, zrealizo-

wanych w utworze artystycznym.

Groteskowe utwory Themersona podejmuja˛ w komplementarny wobec siebie sposób

próby rozpoznania sytuacji człowieka we współczesnym ´wiecie. Punktem wyj´cia jest

´wiadomo´´, ˙e usiłowania całkowitego zamkni˛cia rzeczywisto´ci w konsekwentnie

racjonalnych systemach my´lowych ko´czy´ si˛ musza˛ kompletnym fiaskiem, bowiem

owa rzeczywisto´´ stale okazuje si ˛ bogatsza ni˙ mo˙liwo´ci struktur poj ˛ ciowych, w któ-

re ludzie staraja˛ si˛ ja˛ uja˛´. W sytuacji istnienia wielu mo˙liwych, wzajemnie do siebie

niesprowadzalnych j˛zyków opisu rzeczywisto´ci, z których ka˙dy ujmuje jej cza˛stk˛

w jedyny, wła´ciwy sobie sposób, a ˙aden z nich nie mo˙e pretendowa´ do miana j ˛ zyka

doskonałego lub uniwersalnego, obraz rzeczywisto´ci jaki tworza˛ sobie ludzie, przestaje

by´ spójny i traci charakter cało´ciowy.

Oto jak charakteryzuje zaistniała˛ sytuacj˛ Themerson:

„Spójno´´ poj˛ciowa nie stała si˛ scalona. Przeciwnie. Stała si˛ podzielona i pokawał-

kowana. Pewne poj˛cia zostały przyj˛te przez naukowców (fizyków, biologów, cyberne-

tyków, in˙ynierów), którzy wstrzykn˛li nowa˛ krew w takie idee, jak czas, odległo´´,

słuszno´´, pewno´´ i dodali nowe: pole, sprz˛˙enie zwrotne, itd.; niektóre zostały przyj˛te

przez matematyków–logików, którzy narzucili pewien stopie´ precyzji takim słowom, jak:

niesko´czono´´, prawda, itd., a niektóre zostały ogłoszone za nie posiadaja˛ce znaczenia

przez pozytywistów logicznych. To, co pozostało, z czym przypuszczalnie ma dawa´ sobie

rad ˛ prosty człowiek z ulicy i jego gazeta, jest rodzaj tragicznego, kołacza ˛ cego si ˛ Inter-

polu bł˛dnie zaszeregowanych albo porzuconych rzeczowników: pa´stwo, suwerenno´´,

siła; wolno´´, demokracja, sprawiedliwo´´; wolna wola, osa˛d moralny, nie´miertelno´´;

naród, religia, rasa; bli´ni, klasa, społecze´stwo; władza, bodziec i reakcja, natura ludzka;

wielka szkarłatna kloaka poj˛´, w która˛ niepowstrzymanie wyciekali wszyscy pró˙niacy

historii... ” 1 Przytoczona wypowied´ zwraca uwag˛ na fakt, i˙ pomi˛dzy przestrzeniami

ró˙nych systemów my´lowych tworza˛ si˛ obszary ju˙ nie obejmowane jednym porza˛dkiem

my´li, a jeszcze nie poddane władzy innego – wypełnia je zwykle amalgamat przypadko-

wych poj˛´, dora´nych racjonalizacji, wa˛tpliwej prawdziwo´ci twierdze´.

Utwory Themersona rozpoznaja˛ i opisuja˛ wła´nie mechanizmy tworzenia si˛ i funkcjo-

nowania owych „obszarów niczyich”. Czynia˛ to metoda˛ „nie wprost”, zainteresowanie

autora skupia si ˛ bowiem na ujawnianiu wad i wyznaczaniu granic stosowalno´ci ró˙no-

rakich systemów my´li, opisuja˛cych rzeczywisto´´ człowieka. Obna˙anie ich relatywno-

´ci, wskazywanie, w jakich sytuacjach sa˛ sprawnym narz˛dziem poznania, a w jakich

zawodza ˛ , wyznacza tym samym strefy ich optymalnej u˙yteczno´ci. Z kolei, granice

owych stref wyznaczaja˛ „terytorium niczyje”, na którym znajduja˛ schronienie „bł˛dnie

zaszeregowane albo porzucone rzeczowniki”. Teren bada´ scharakteryzowanej w ten

sposób metody – to szeroko rozumiane j ˛ zyki i procedury opisywania rzeczywisto´ci;

j˛zyki ujmowane jako wszelkie systemy symboliczne spełniaja˛ce funkcje poznawcze 2 .

Zobrazowanie w twórczo´ci artystycznej relatywno´ci i ograniczono´ci owych syste-

mów wymaga posłu˙enia si˛ specyficznym typem literatury, gwarantuja˛cym mo˙liwo´´

operowania ró˙norakimi konwencjami i taka˛ swoboda˛ konstruowania dowolnych modeli

rzeczywisto´ci, która umo˙liwiłaby autorowi nieskr˛powane kształtowanie obrazów ró˙-

norodnych „form ˙ycia” 3 i wyznaczonych przez nie gier j˛zykowych 4 .

Mo˙liwo´ci, o jakich mowa, oferuje jedynie groteska 5 – ponadgatunkowa kategoria

estetyczna, odwzorowuja˛ca wprawdzie elementy ´wiata ludzi, ale w taki sposób, ˙e ich

układ nie odpowiada ˙adnemu stanowi rzeczy. Janusowe oblicze groteski (zwłaszcza w jej

typie realistycznym, a taki głównie wykorzystuje Themerson) pozwala z jednej strony,

poprzez respektowanie groteskowej zasady typizacji 6 , odzwierciedli´ istotne cechy rze-

czywisto´ci, z drugiej za´, poprzez konstrukcje specyficznego mikro´wiata, zespalaja˛cego

to, co urojone, z tym, co istnieje obiektywnie, umo˙liwia „wyra˙enie esencji jakiego´

problemu, pewnego czasu historii” 7 . Ta specyficzna wła´ciwo´´ groteski sprawia, ˙e

tworza˛c ´wiat umowny a jednocze´nie konkretny, buduja˛c znak – model rzeczywisto´ci

z elementów ludzkiego, realnego ´wiata, ukazuje takie jego sprzeczne cechy, które z ko-

nieczno´ci ukonstytuowa´ musza ˛ wła´nie efekt groteskowy 8 . „To, co pojawia si ˛ w gro-

tesce jako dziwne i niezwykłe, wyra˙a realna˛ dziwno´´” 9 , nie postrzegana˛ przez człowieka

w jego codziennych, rutynowych kontaktach z rzeczywisto´cia˛. Typ groteski, o jakim

mówimy, ma charakter par excellence poznawczy – zestawianie realnego i nierealnego

stanu rzeczy znajduje mocne podstawy we wła´ciwo´ciach ´wiata ludzi.

Groteska, z istoty swej obdarzona ogromna˛ zdolno´cia˛ dekompozycji cało´ci, pełni

w utworach Themersona funkcj˛ elenktyczna˛ – umo˙liwia odbiorcy zrewidowanie warto-

´ci przekona´ powzi˛tych bez dostatecznych podstaw. Wchodza˛c w konflikt z wyobra˙e-

niami utrwalonymi w ´wiadomo´ci społecznej, dotycza˛cymi struktury ´wiata, zachowa´

ludzkich, człowieka, jego kultury i j ˛ zyka, kwestionuje spetryfikowane systemy poznawa-

nia i oceniania rzeczywisto´ci 10 . Ujmuja˛c ´wiat człowieka „od zewna˛trz”, wychodzi poza

rutynowe kontakty ludzi z rzeczywisto´cia˛, przywracaja˛c tym ostatnim ´wie˙o´´ spojrze-

nia i zdolno´´ dziwienia si ˛ ´wiatu, stanowia ˛ ca ˛ fundament refleksji i filozofii. Czynia ˛ c tak,

groteska zawiera z czytelnikiem swego rodzaju pakt. „Pakt, który wymaga od niego

uchylenia ´wiatopogla˛du codziennego, wymaga zgody na swoistego typu gr˛, polegaja˛ca˛

na operowaniu w szczególny sposób tym, co jest lub ma by´ uznane za racjonalne,

naturalne, oczywiste (...). Pakt ten odznacza si˛ istotna˛ wła´ciwo´cia˛: kształtuje si˛ zawsze

w opozycji do obowia˛zuja˛cych form kultury i do oficjalnych ideologii” 11 . Themerson, jako

autor groteskowych utworów, „podpisuje” ów pakt z sygnatariuszem, wyposa˙onym

w prawdy cza˛stkowe, chronia˛ce go od widzenia cało´ci. Udaja˛c, ˙e nie zna tych prawd,

nie rozumie ich sensu, uwra˙liwia odbiorc˛ na sens cało´ci, umo˙liwiaja˛c mu wieloaspe-

ktowe uj˛cie rzeczywisto´ci. Cza˛stkowe prawdy przestaja˛ wówczas chroni´ przed Prawda˛

trudno uchwytna˛, której si˛ nie posiada, lecz ku której si˛ da˛˙y; Prawda˛, odkrywana˛

w uczciwym, bezstronnym dialogu badawczym.

Podobnie jest w przypadku „Bayamusa” i „Wykładu profesora Mmaa”, którym po´wi˛-

cimy nieco wi˛cej uwagi. ´ wiat przedstawiony obu powie´ci nie jest rzeczywisto-

´cia ˛ , w której w pełni rza ˛ dza ˛ prawa realnego, ludzkiego ´wiata – przeciwnie – jest tworem

hipotetycznym, ukonstytuowanym przez autorska˛ sugesti˛ modalna˛: „tak mogło by by´” 12 .

Mo˙liwy, eksperymentalny mikro´wiat zło˙ony z elementów realnych i urojonych w ca-

ło´ci funkcjonuje jako model pewnej rzeczywisto´ci. Dzi ˛ ki odrzuceniu zasad mimesis,

elementy moga˛ce uchodzi´ za realne, cza˛stki potocznego obrazu ´wiata funkcjonuja˛

w cało´ci wy˙szego rz˛du, rza˛dzonej przez prawa odmienne od tych, jakie dałoby si˛

wywie´´ z obserwacji ˙ycia codziennego. Naruszenie reguł si˛ga podstaw ludzkiego

postrzegania rzeczywisto´ci. Znana ka˙demu norma zostaje zasta˛piona „antynorma˛”,

której spoisto´´ dorównuje zawarto´ci reguły negowanej 13 . Wra˙enie wyobcowywania si˛

´wiata pogł˛biaja˛ groteskowe sytuacje, w jakich uczestnicza˛ (równie˙ groteskowe) posta-

cie „Bayamusa” i „Wykładu.... ” 14 . Zdarzenia owe oraz status ontologiczny, wygla˛d,

wypowiedzi i działania uczestnicza˛cych w nich aktorów, nieustannie podkre´laja˛ zawod-

no´´ ludzkich kategorii orientacji w rzeczywisto´ci. Podwa˙ona zostaje zasadno´´ oparte-

go o racj˛ rozumu zaufania zarówno do Natury, jak i do mo˙liwo´ci człowieka, w które

wyposa˙a go cywilizacja. W konsekwencji, zamiast znanego ludziom uniwersum, ´wiat

przekształca si˛ w teren działania nieznanych sił, których człowiek jest jedynie igraszka˛.

Groteska, ze swym mechanizmem, rozbrajaja˛cym l˛k i przera˙enie przez ´miech i ironi˛,

jest próba ˛ zakl ˛ cia owego chaosu, poprzez który pojawia si ˛ zasadnicza – w tym uj ˛ ciu –

jako´´: prze˙ycie absurdalno´ci istnienia. Upostaciowania groteskowo´ci sa˛ gra˛ z absur-

dem 15 .

Najłatwiej prze´ledzi´ jej przebieg, obserwuja ˛ c poznawcze poczynania aktorów grote-

skowego ´wiata. Zacznijmy od „Wykładu profesora Mmaa”, powie´ci – paraboli, nawia˛-

zuja˛cej w sposobie uj˛cia tematu do tradycji racjonalistycznej powiastki filozoficznej. Jej

autor skonstruował groteskowy mikro´wiat, w którym w laboratoryjnych warunkach ob-

serwowany jest i testowany człowiek i jego kultura. O przebiegu eksperymentu, prze-

prowadzonego przez naukowców-termity informuje kronikarz-termit, przedstawiaja˛cy

w swym narratorskim monologu dzieje Osiedla Termitów Białych.

Efekt groteskowy powstaje jako rezultat napi˛cia, stwarzanego i podtrzymywanego

przez nieustanne zderzenia dwóch punktów widzenia: „neutralnego”, „akulturowego”

spojrzenia termitów na badany przez nich gatunek i kultur ˛ homo oraz zaanga˙owanego,

„uwikłanego w kultur˛”, ludzkiego, potocznego widzenia człowieka i jego ´wiata. Pier-

wszy sposób percypowania rzeczywisto´ci ujawnia si˛ poprzez wypowiedzi naukowców-

-termitów opisuja ˛ cych kultur ˛ gatunku homo i zachowanie wybranych, zaliczanych do

tego˙ gatunku jednostek. Drugi realizuje si˛ poza rzeczywisto´cia˛ tekstowa˛, w umy´le

odbiorcy. Jego działalno´´ interpretacyjna polega na nieustannym konfrontowaniu termi-

tia´skich tez, dotycza˛cych człowieka, z własnym do´wiadczeniem. Sytuacj˛ dodatkowo

komplikuje fakt, i˙ zało˙ona dla „Wykładu... ”, wskazana wy˙ej konwencja, wymaga od

odbiorcy traktowania dziejów Osiedla Termitów Białych jako figury losów społecze´stw

ludzkich, za´ dywagacje, dotycza˛ce antropomorfizowanych termitów, ka˙e odczyta´ jako

kryptoanalizy kondycji ludzkiej. W ten sposób powstaje rozbie˙no´´ pomi˛dzy oczekiwa-

niami odbiorcy a charakterem informacji, jakie odkrywa on w tek´cie. Z jednej strony

czytelnik wie, ˙e kronikarz-termit przedstawia dzieje osiedla i poszczególnych, wybra-

nych, reprezentuja˛cych termitia´ska˛ społeczno´´ jednostek, z drugiej za´ spostrzega, ˙e

ów narrator jest jedynie autorskim medium, któremu auktoralna forma narracji pozwala

w formie oscyluja˛cej mi˛dzy parodia˛ a groteska˛ portretowa´ istotne rysy cywilizacji

człowieka i jej przedstawicieli.

Groteskowy efekt współkonstytuuje pojawiaja ˛ cy si ˛ w powie´ci konflikt j ˛ zyków opisu

rzeczywisto´ci 16 , za którymi stoja˛ odmienne w swej istocie sposoby ujmowania i porza˛d-

kowania ludzkich do´wiadcze´ poznawczych; pochodna˛ owej niespójno´ci jest wspomnia-

na, bogata w konsekwencje, sprzeczno´´ mi ˛ dzy oczekiwaniami odbiorcy a jako´cia ˛ uj ˛ -

cia, które proponuje narrator. Zarówno on, jak i wi˛kszo´´ naukowców-termitów,

posługuje si˛ specyficznym j˛zykiem opisu rzeczy i zjawisk, poza którym łatwo odkry´

wielbiona˛ przez nich, a przedstawiona˛ przez Themersona w zwierciadle parodii i groteski,

filozofi˛.

Paradygmat termitia´skiej nauki, której luminarzem jest profesor Mmaa, zdradza

wielkie podobie´stwo do uj˛´ neopozytywistycznych – najłatwiej uchwytnym jego rysem

jest podejmowanie wa˛tków my´lowych, stanowia˛cych zasadniczy zra˛b antymetafizycz-

nych enuncjacji członków Koła Wiede´skiego i kontynuatorów jego tradycji. Zdaniem

prof. Mmaa: „Od czasów naszego wielkiego Augusta Chrabi (sic!) (pod którym to mianem

kryje si˛ oczywi´cie termit o cechach umysłu i pogla˛dach Augusta Comte’a – K. K.)

wiemy, ˙e pocza ˛ tkiem ka˙dej prawdziwej nauki pozytywnej jest klasyfikacja”. (W 55) 17

Wła´nie wymogowi klasyfikowania przedmiotów i zjawisk zachodza˛cych w rzeczywisto-

´ci podporza˛dkowane sa˛ procedury poznawcze stosowane przez naukowców-termity.

Bezkrytyczne, z ludzkiego punktu widzenia, stosowanie metod badawczych, opartych na

respektowaniu absurdalnych podziałów akcentuja˛cych wa˙no´´ przypadkowych cech,

z jednoznacznym wyła˛czeniem z obszaru obserwacji własnych istotnych dla to˙samo´ci

badanego obiektu, prowadzi do groteskowych zafałszowa´ obrazu opisywanej rzeczywi-

sto´ci. Oto kilka przykładów: ludzie, w my´l pogla˛dów termitia´skich naukowców, to

istoty zwane „bezwłosymi ssakami mammiferes primates czyli Łysymi Małpami”, przy-

nale˙a˛ce do rodzaju homo (W17). Jednocze´nie – zdaniem prof. Mmaa – osobniki owe

„genus hominidae, rodzaj (jeden tylko): homo, podrodzaj (tak˙e tylko jeden): homo

sapiens, poklasyfikowa´ mo˙na dalej jeszcze bardzo rozmaicie” (W55). Mo˙na uczyni´

to, biora˛c za podstaw˛ podziału „pozycj˛ ˙yciowa˛” – wertykalna˛ lub horyzontalna˛ –

otrzyma si˛ wówczas homo pionowego i homo poziomego (por. W 18,29,55–6); do

ostatniego rodzaju nale˙a˛ oczywi´cie zmarli i – dodatkowo – homo podziemnego, który

„przed´miertne ˙ycie biologiczne prowadzi równie˙ pod ziemia ˛ ” (W56). Osobniki niepo-

wierzchniowe podzieli´ mo˙na w oparciu o tzw. metod˛ helioilo´ciowa˛ na trzy grupy.

„Mianowicie:

na G r u p ˛ G o r y l o w a t y c h, pochłaniaja ˛ cych wszystkie promienie rzuconego

na naskórek ´wiatła;

na G r u p ˛ O r a n g u t a n g o w a t y c h, pochłaniaja˛cych promienie, prócz ˙ółtych;

na G r u p ˛ S z y m p a n s o w a t y c h, odrzucaja˛cych wszystkie promienie, od nad-

fioletu do podczerwieni” (W 57). Ponadto, korzystaja˛c nie tylko z bezpo´rednich danych

obserwacyjnych” (W 58), ale i z prac termitia´skich socjologów f i l o l o-

g i c z n y c h (W 58), podzielono homo, zwanego równie˙ przez wspomnianych socjolo-

gów: l’homme, man, mann lub człowiek, na podgrupy reprezentowane przez typy chara-

kterystyczne, w´ród których pojawia si˛ m. in.:

1. „(według terminologii operuja˛cej kluczem: homo)

homo nullius coloris (...)

homo–sociale animal;

homo alieni iuris i

homo sui iuris,

homo multarum litterarum,

homo trium litterarum (...)

i homo unius libri” itd. (W 58).

2. Według terminologii nowszej wyodr ˛ bniono m. in. typy: „L’homme des bois, (...)

homme d’etat, homme d’èglise, homme de lettres, homme d’affaires i homme d’argent”

itd. (W 59).

3. „Dziwnie brzmia˛cy klucz: Człowiek, uto˙samiony przez niektórych z kluczem: Ma˛˙,

nie wnosi zmian istotnych do powy˙szych prób klasyfikacyjnych. I tu widzimy c z ł o-

w i e k a i n t e r e s u i m ˛ ˙ a o p a t r z n o ´ c i o w e g o, c z ł o w i e k a c z y n u

i m ˛ ˙ a s t a n u, c z ł o w i e k a u l i c y i po prostu: m ˛ ˙ a, czyli samca, zwia˛zanego

przed Bogiem z samica˛” (W 59).

Ró˙norakim procedurom klasyfikacyjnym odpowiada, w sferze j˛zyka opisu rzeczy-

wisto´ci, stosowanie przez naukowców-termity, hołduja˛cych neopozytywistycznym regu-

łom uprawiania nauki, sformułowa´, które zwykło si˛ uwa˙a´ za przynale˙a˛ce do zasobu

terminów, jakimi z reguły operuja ˛ nauki przyrodnicze. Biora ˛ c rzecz od strony stylistycznej

i uwzgl˛dniaja˛c funkcj˛, jaka˛ owe wyra˙enia pełnia˛ w powie´ci, wypada uzna´ je za

semantyczne peryfrazy odpowiednich słów i zwrotów j˛zyka ogólnego. Peryfrazy owe,

w wielu przypadkach usiłuja ˛ ce upodobni´ si ˛ do definicji (´ci´lej – definiensów), spełnia-

ja˛cych wymagania taksonomii opartej na kryteriach nauk empirycznych, pozwalaja˛ od-

biorcy przekona´ si˛ o wzgl˛dnej jedynie warto´ci j˛zyka opisu, który reprezentuja˛. Oto

kilka przykładów owych specyficznych predylekcji filozoficznych i j ˛ zykowych: termity

zwykle nie mówia˛ o człowieku, konsekwentnie natomiast rozprawiaja˛ o sklasyfikowanym

i wła˛czonym w ró˙norakie systematyki homo, jego własno´ciach, jego organach, o fun-

kcjonowaniu jego narza˛dów itp. W ich słowniku znajdziemy wi˛c (oprócz nazw potocz-

nych powy˙ej w zwia˛zku z zagadnieniem klasyfikacji) np. „homo-istot˛”, „homo horyzon-

talnego” i „homo wertykalnego”, „homo-samic˛”, „homo-głow˛”, „homo-ciało”,

„homo-skór˛”, „homo-włos”, „homo-policzek”, „homo-paznokie´”, „homo-krta´”, „ho-

mo-cia˛˙a”, „homo-niedomog˛”, „homo-zwyczaj”, „homo-długo´´” itd. Ponadto: mózg

czy umysł to dla nich „substancja skojarzeniowa”, skóra to „naskórek”, serce za´ to „pompa

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: