CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH PARAMETRÓW ŚRODOWISKOWYCH REGIONÓW GÓRSKICH I WYBRZEŻA, Z PUNKTU WIDZENIA POTRZEB ZGRUPOWANIA KONDYCYJNEGO.

Tomasz Garsztka

Zgrupowania sportowców zajmują stałe miejsce w rocznych cyklach treningowych zawodników  i trenerów niemal wszystkich dyscyplin sportowych. Od wielu lat istnieją ośrodki specjalnie przygotowane do prowadzenia tego rodzaju obozów, położone w różnych regionach naszego kraju np. COS w Zakopanem (w górach), COS w Cetniewie (nad morzem), oraz OPO w Spale (na nizinach w lasach). Każdy z wyjazdów na zgrupowanie związany jest najczęściej ze zmianą klimatu, który będzie dodatkowym czynnikiem oddziałującym na organizm zawodników podczas całego pobytu na obozie. Większość trenerów pracujących na co dzień na terenach środkowej Polski najczęściej bierze pod uwagę możliwość wyjazdu w góry lub nad morze.

Celem pracy jest przedstawienie podstawowych czynników środowiska górskiego i wybrzeża morskiego naszego kraju, które najczęściej brane są pod uwagę przez trenerów przy wyborze miejsca zgrupowania kondycyjnego, oraz sprawdzić zgodność wielu potocznych opinii na ten temat z literaturą i badaniami prowadzonymi w tym zakresie.

Pod pojęciem zgrupowania kondycyjnego rozumiem taki obóz sportowy którego pierwszoplanowym zadaniem jest praca nad poprawą zdolności kondycyjnych, do których zliczamy takie zdolności motoryczne jak siła, szybkość, wytrzymałość, które są w istotnym stopniu zdeterminowane czynnikami energetycznymi. Zdolności kondycyjne są podstawowym warunkiem działań motorycznych i współdziałają wraz

z innymi ważnymi czynnikami na skuteczność gry. /Neumann 1999/ 

Najczęściej zajęcia treningowe podczas zgrupowania kondycyjnego odbywają się w terenie (np. las, plaża, łąki), bądź innych obiektach sportowych (np. basen, siłownia, stadion lekkoatletyczny), a występujące jednostki treningowe charakterystyczne dla danej dyscypliny (tenis; prowadzone na korcie z rakietami) mogą mieć za zadanie podtrzymanie “czucia piłki”, bądź są prowadzone jako trening koordynacji lub jednostka treningowa o charakterze regeneracyjnym.

Termin zgrupowania kondycyjnego w strukturze czasowej półrocznego cyklu treningowego powinien przypadać w okresie przygotowawczym.

Podstawowe cele stawiane i realizowane na obozach kondycyjnych przez trenerów:

1.       Podtrzymanie i rozwój zdolności motorycznych zawodników, wykorzystywanych w dalszej części okresu przygotowawczego i startowego,

2.       Zmiana klimatu, planowanie wyjazdu do regionów o dobrych warunkach bioklimatycznych, co stwarza warunki do dotlenienia organizmu, oraz zmusza ustrój do reakcji przystosowawczych związanych z aklimatyzacją,

3.       psychiczny odpoczynek (po długim okresie startów i treningów na kortach w stałym miejscu zamieszkania),

4.       możliwość różnorodnego oddziaływania na zawodników poprzez poddanie ich jednakowemu i określonemu rytmowi dnia, rozkładowi zajęć treningowych i godzin spożywania posiłków.

Porównania charakterystyki wybranych parametrów środowiskowych ich opisu         i analizy, dokonam w obrębie następujących zagadnień:

a)      wpływ podłoża, oraz ukształtowania terenu ćwiczeń na jakość treningu,

b)      właściwości klimatyczne, bioklimatyczne i stan zanieczyszczeń powietrza,

c)       zjawisko przewyższenia i inne czynniki związane z fizjologią wysiłku.

W część pierwszej przedstawiono zestawienie porównawcze parametrów środowiskowych wraz z krótką ich charakterystyką.  (tabela 1)

Natomiast część druga zawierać będzie bardziej szczegółowy opis zagadnień przedstawionych w tabeli.

Tabela 1

Zasadniczo prowadzenie treningów w obu prezentowanych terenach (plaża, góry), związane jest z czynnikiem dodatkowego obciążenia zewnętrznego podczas ćwiczeń, a szczególnie długotrwałego biegu. Obciążenia te mają jednak odmienny charakter, i tak w przypadku gór obciążenie to stanowi względnie jednostajne pochylenie terenu (oczywiście kąt tego pochylenia jest zmienny), co zmusza mięśnie do dodatkowej, jednostajnej pracy związanej z kompensowaniem pochylenia terenu w celu  utrzymania równowagi. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na duży stopień twardości podłoża, co dodatkowo przeciąża aparatu ruchu, szczególnie ścięgno mięśnia trójgłowego łydki (ścięgno Achillesa), bądź ścięgno podrzepkowe przenoszące obciążenia  z mięśnia czworogłowego uda. Ponadto na części szlaków znajduje się sporo kamieni które przy gorszych warunkach atmosferycznych (deszcz, mżawka, przymrozek) stają się śliskie, co grozi upadkiem lub skręceniem stawu skokowego, szczególnie w końcowej części treningu, gdzie zmęczenie zawodników jest największe.

Odmiennie prezentuje się problem obciążenia zewnętrznego na plaży, ponieważ

w dowolnej chwili można je zwiększyć nakazując zawodnikom oddalenie się od linii brzegowej, gdzie plaża jest ubita i sprężysta i rozpoczęcie biegu w głębokim i sypkim piasku. Podobnie rozwiązanie zastosować można jeżeli planujemy poprowadzenie treningu w terenie o zmiennym ukształtowaniu, pagórki znajdujące w przybrzeżnym pasie leśnym najczęściej o wysokości około 3-5 metrów ułożone są gęsto i zmiennie,

co pozwala na ciekawe wykorzystanie ich podczas treningu. Podobne różnice występują przy próbie wykorzystania terenów leśnych, gdyż większość z takowych w regionach górskich wchodzi w skład parków narodowych lub krajobrazowych co zmusza nas do ograniczenia się do wytyczonych szlaków turystycznych. Dużo łatwiej znaleźć “wolny” teren leśny w przybrzeżnym pasie leśnym lub w jego część leżącej głębiej w stronę lądu, a jedyne ograniczenia dotyczą wstępu na teren wydm który jest wzbroniony.

Przedstawię teraz kolejne zagadnienie, które jest związane z głównymi właściwościami klimatycznymi i biokimatycznymi omawianych regionów:

-          większość naszych gór posiada klimat wysokogórski (700-2000 m n.p.m.), cechujący się obniżonym ciśnieniem cząsteczkowym tlenu, którego lecznicze działanie polega przede wszystkim na wzbudzaniu niemal natychmiast odczynów przystosowawczych, które powodują między innymi pobudzenie układu krwiotwórczego i wzrost zawartości hemoglobiny i krwinek czerwonych we krwi. Czynnikami klimatycznymi działającymi korzystnie leczniczo jest w tym klimacie suchość powietrza i jego czystość. Na wysokości 2000 m n.p.m. prężność pary wodnej w powietrzu jest o połowę mniejsza niż na nizinach, zjawisko to sprzyja parowaniu z powierzchni błon śluzowych i dróg oddechowych, przez co oddziałuje korzystnie w leczeniu nieżytów nosogardła i oskrzeli z obfitą wydzieliną. Zdolność przewodzenia ciepła przez powietrze i zdolność ochładzania przez wiatr są dzięki mniejszej gęstości powietrza w górach mniejsze niż na nizinach. Dlatego w górach strefa temperatur ekwiwalentnych odczucia cieplnego komfortu jest nieco obniżona, obiektywnie zmniejsza się tam wielkość ochładzania atmosferycznego, co zostaje częściowo zrównoważone zwiększonym wypromieniowaniem ciepła do rozrzedzonej i nie zwierającej wiele pary wodnej atmosfery. Na odwrót, promieniowanie słoneczne jest zasobniejsze w promienie nadfioletowe C i zarówno w lecie, jak i w zimie przekazuje do ustroju człowieka znacznie większe ilości promieniowania podczerwonego aniżeli na nizinach, co sprzyja przegrzewaniu. Klimat ten zalicza się do silniebodźcowych z długim okresem wstępnej aklimatyzacji. Należy również liczyć się z dużą aktywnością meteorotropową (podstawowe dolegliwości meteorotropowe: senność, bóle głowy i stawów; ponadto badania wskazują na możliwość wystąpienia w takich warunkach zmian napięcia w układzie wegetatywnym) wiatrów spadowych (halnego i fenu) /Mączyński 1978/,

-          klimat podgórski (300-700 m n.p.m.), jest formą przejściową pomiędzy klimatem nizinnym, a wysokogórskim. Jest on w duży stopniu przekształcony przez otaczające lasy i charakteryzuje się małymi amplitudami dziennych i rocznych temperatur, większą wilgotnością powietrza, złagodzeniem wiatrów i obecnością fitoncydów (substancje chemiczne powstające w procesach przemiany materii roślin o właściwościach bakteriobójczych oraz bakteriostatycznych) w czystym zwykle powietrzu. Klimat ten zalicza się do łagodnych i małobodźcowych  /Mączyński 1978/,

-          chłodny klimat morski (Bałtyk, Morze Północne, Północny Atlantyk), ma szczególne znaczenie w profilaktyce, lecznictwie i rehabilitacji klimatycznej ludności krajów gęsto zaludnionych i uprzemysłowionych. Charakteryzują go dość ciepłe zimy i chłodniejsze niż w głębi lądu lato, późna jesień i wiosna, mniejsza liczba aktywnych meteorotropowo sytuacji pogodowych w ciągu roku. Ochładzanie atmosferyczne aerozol morski, intensywne promieniowanie słoneczne, czystość powietrza, duże zróżnicowanie lokalnych warunków termicznych, wywołane wiatrem lub bryzą morską są czynnikami leczniczymi tego klimatu. U osób przebywających w tym klimacie szybko występuje pogłębienie oddechu, wyrażające się powiększeniem pojemności życiowej płuc, które jest wywołane działaniem aerozolu morskiego i czystego powietrza. Wzmaga się tam nawilżenie śluzówek nosogardła, wygasają zmiany zapalne śluzówek oskrzeli, zmniejsza się liczba drobnoustrojów na migdałkach podniebiennych co sprzyja leczeniu nieswoistych zapaleń dróg oddechowych. W przebiegu dłuższej wstępnej aklimatyzacji następuje stopniowe zwolnienie tętna, zwiększenie pojemności skurczowej i minutowej serca, zwiększenie prędkości przepływu krwi, zwiększenie ilości włośniczek w skórze i obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Ponadto w warunkach tego klimatu u osób zdrowych skraca się czas reakcji prostej, zmniejsza się pobudzenie kory mózgowej   i usprawniają się regulacyjne funkcje wegetatywnego układu nerwowego, szczególnie termoregulacja, oraz ustępuje bezsenność. Przebywanie lub prowadzenie treningu nad brzegiem morza (plaża), wiąże się z działaniem na ustrój poprzez inhalację (wdychanie) aerozolu morskiego. Pojęciem aerozolu oznaczamy występujące w powietrzu w postaci koloidalnej cząsteczki gazowe, płynne i stałe o średnicy od 1m do 1mm, którego biologiczne oddziaływanie jest wynikiem głębokiego przenikania do dróg oddechowych cząsteczek rzędu 0,5-5m wraz z przyłączanymi przez nie substancjami chemicznymi, nierzadko szkodliwymi dla organizmu. Aerozol morski, w odróżnieniu od lądowego wykazuje bardzo korzystne oddziaływanie biologiczne /Tyczka 1964/. Warto również wspomnieć o zwiększonej zawartości jodu w powietrzu na wybrzeżu Bałtyku niekiedy dziesięciokrotnie wyższej, aniżeli 15 km w głębi lądu. Jod docierający do ustroju z wdychanym powietrzem morskim oddziałuje w pewnym stopniu na czynność tarczycy, ale jest go zbyt mało aby mógł wywołać przedawkowanie, nawet u osób z nadczynnością tarczycy / Mączyński 1978/,

-          klimat leśny, w którym prowadzimy część treningów podczas pobytu nad morzem, oraz większość podczas pobytu w górach, cechuje się złagodzonym dobowym           i rocznym przebiegiem temperatur i wilgotności powietrza, mniejszą prędkością wiatru oraz rozproszonym i osłabionym promieniowaniem słonecznym. Poza tym masywy leśne są pochłaniaczami i filtrami zanieczyszczeń przemysłowych powietrza, przekazują także do powietrza atmosferycznego produkty przemiany materii drzew tzw. litoncydy (nasycone i nienasycone kwasy organiczne, olejki eteryczne, żywice itp.) o właściwościach bakteriobójczych oraz bakteriostatycznych, obficie emitowane głównie przez lasy szpilkowe, brzozy, topole i jodły / Mączyński 1978/.

Badaniem zanieczyszczeń powietrza (mogą nimi być pyły i gazy, których zawartość ponad umowny poziom lub skład chemiczny budzi zastrzeżenia z punktu widzenia ochrony zdrowia, prawidłowego rozwoju i dobrego samopoczucia ludzi) na terenie naszego kraju zajmują się stacje sanitarno-epidemiologiczne wg wytycznych Głównego Inspektora Sanitarnego. /Czajka i współ. 2000/ Przedstawione wyniki badań nad stanem higienicznym powietrza atmosferycznego pochodzą z 1998 roku, ujęte są według województw i dotyczą emisji następujących zanieczyszczeń przemysłowych:

¨       zanieczyszczeń pyłowych /ryc.1/; pyły powstają w prawie każdym procesie technologicznym, głównie podczas spalania węgla. Powstaje wówczas pył gruboziarnisty łatwo opadający i pył drobnoziarnisty zwany też respirabilnym lub zawieszonym, który utrzymuje się w powietrzu przez dłuższy czas. Pyły zawieszone rozprzestrzeniają się w atmosferze podobnie jak gazy i łatwo wnikają do organizmu przez drogi oddechowe. W zależności od źródła, z którego pyły pochodzą oraz ich składu chemicznego i właściwości fizycznych mogą one wywierać różnoraki wpływ na organizm człowieka. Pyły pochodzenia mineralnego zawierające krzemionkę, azbest, talk, kaolin, bentonit po wniknięciu do układu oddechowego powodują silny wzrost tkanki łącznej w płucach i działanie zwłókniające. Pyły pochodzenia organicznego jak bawełna, len, konopie, tytoń, zboża, sierść zwierzęca po wniknięciu powodują uczulenie, dając objawy astmy oskrzelowej lub odczynów skórnych. Są to więc pyły alergizujące. Korund, karbokorund, szkło, węgiel kamienny osiadają na błonach śluzowych, wyściełają drogi oddechowe, wywołują nieżyty i działanie drażniące. Związki pochodzące z syntezy chemicznej jak aerozole pyłu siarkowego, niektóre związki fluoru, ołowiu mogą się rozpuszczać w płynach ustrojowych i wywierać działanie toksyczne ogólnoustrojowe. / Czajka i współ. 2000/,

ryc.1 Emisja zanieczyszczeń pyłowych powietrza według województw w 1998r. /GUS 2000/

zanieczyszczenia gazowe- dwutlenkiem siarki SO2 /ryc.2/; który uwalniany jest podczas spalania gazu ziemnego, ropy i węgla zawierającego siarkę. Utlenia się on łatwo do trójtlenku siarki SO3, który z parą wodną tworzy kwas siarkowy. Toksyczność SO2 dla człowieka polega na jego silnym działaniu na drogi oddechowe. Na szybkość przemiany SO2 w SO3 wpływa promieniowanie słoneczne i działające katalitycznie cząsteczki pyłu, unoszące się w powietrzu.

¨       Absorpcja SO2 przez błony śluzowe nosa i górnych dróg oddechowych jest spowodowana łatwym rozpuszczaniem się tego związku w wodzie. Z dróg oddechowych przenika on do krwi. Wysokie stężenie SO2 powoduje przewlekłe zapalenia oskrzeli i tchawicy, częstymi objawami są również : zapalenie gardła i suchy kaszel. / Czajka i współ.

2000/

ryc.2 Emisja dwutlenku siarki do powietrza według województw w 1998r. /GUS 2000/

Ostatnia z kwestii dotyczy problemu doboru miejsca zgrupowania ze względu na wysokość n.p.m., do prowadzenia trening górskiego i nie jest ona jednoznacznie rozstrzygnięta. Przeglądając literaturę prezentującą poglądy na temat prawidłowej wysokości na jakiej powinno prowadzić się treningi w górach spotykamy stosowanie rozmaitych określeń warunków górskich: “wysokie góry”, “średnie góry”, “wysokości duże, umiarkowane, małe, itd.”. W celu sprecyzowania dalszych wypowiedzi, proponuję przyjąć klasyfikację Bułatowej i Płatonowa, opartą na analizie reakcji fizjologicznych na pobyt i trening w warunkach górskich, w której przyjęte są następujące kategorie wysokości:

·         góry niskie - do 800-1000m n.p.m., na tej wysokości w spoczynku i przy umiarkowanych obciążeniach jeszcze nie pojawia się istotny wpływ niedoboru tlenu na funkcje fizjologiczne. Jedynie podczas bardzo dużych obciążeń zauważa się widoczne zmiany funkcjonalne,

·         góry średnie - od 800-1000 m n.p.m. do 2500 m n.p.m., dla tej strefy charakterystyczne jest pojawienie się zmian funkcjonalnych już przy obciążeniach umiarkowanych, chociaż w spoczynku człowiek nie odczuwa, z reguły, ujemnego wpływu niedoboru tlenu,

·         góry wysokie - powyżej 2500 m n.p.m., w tej strefie już w spoczynku występują zmiany funkcjonalne, świadczące o niedoborze tlenu.

Większość badań i zaleceń praktycznych, a także doświadczenia treningu zawodników związane są z wysokościami w przedziale 1550-2200 m, jednakże interesujące z punktu widzenia fizjologii wysiłku jest również prowadzenie treningu na wysokości 2500-3000 m, a nawet 3500-4000 m n.p.m. Ostatnie z przedstawionych wartości można uznać za dość krytyczne, gdyż wielu badaczy uważa stosowanie wysokości powyżej 3000 m za szkodliwe w treningu wyczynowym /Wojcieszak i współ. 1988/, istnieje również zalecenie Międzynarodowej Federacji Medycyny Sportowej, wskazujące na zakaz przeprowadzania zawodów w dyscyplinach wytrzymałościowych na wysokości ponad 3050 m n.p.m., ponieważ stwarza to ryzyko dla zdrowia zawodników. Wielu z badaczy jest przekonanych o skuteczności takiego planowania treningu górskiego przy którym zawodnicy mieszkają w średnich i niskich górach, a trenują w wysokich. /Bułatowa, Płatonow 1996/

Dotychczasowych rozważaniach nad optymalną wysokością na jakiej należałoby poprowadzić trening górski, miały charakter dość  ogólny, gdyż nie uwzględniały różnic jaki istnieją pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami sportu ze względu na energetykę wysiłku. Warto wspomnieć tu o sprzecznościach, jakie istnieją między warunkami gór w odniesieniu do oddziaływania treningu na układy oddychania, krążenia i możliwości organizmu zapewnienia  energii do pracy o charakterze tlenowo-beztlenowym i tlenowym, a warunkami dla efektywnego doskonalenia techniczno- taktycznych, szybkościowo-siłowych i specjalnych psychicznych składowych przygotowania. Dlatego wybór optymalnej wysokości do treningu górskiego w znacznym stopniu powinien być uwarunkowany specyfiką danej dyscypliny sportu. Na przykład, biegacze długodystansowi, których wynik głównie zależy od mocy, pojemności, ekonomiczności i odporności energetycznego mechanizmu tlenowego, mogą trenować na znacznie wyższych wysokościach, okresowo 3500-4000 m, niż wioślarze czy pływacy, których wyniki w znacznym stopniu zależą  od szybkościowo-siłowych składowych mistrzostwa sportowego, a najbardziej odpowiednia wysokość wynosi 1600-2200 m. Jeszcze bardziej ostrożnie powinni odnosić się do wyboru wysokości zawodnicy, specjalizujący się w dyscyplinach złożonych koordynacyjnie, grach sportowych, sportach walki i tenisie, którzy mogą korzystać z ośrodków znajdujących się na wysokości 1200-1600 m. /Bułatowa, Płatonow 1996/  Wybór wysokości z uwzględnieniem specyfiki dyscypliny pozwala z wystarczającą skutecznością wykorzystywać zalety rzeczywistego treningu hipoksycznego i równocześnie zapewnić niezbędne warunki dla podtrzymania i doskonalenia tych stron mistrzostwa sportowego, dla których zbyt wysoki poziom hipoksji może okazać się czynnikiem niekorzystnym.

...