- 51 -
WYKŁAD I
Psychologia zajmuje się 3 poziomami zachowania ludzkiego:
1. każdy człowiek jest podobny jak inni ludzie;
2. każdy człowiek jest różny jak inni ludzie; (?)
3. każdy człowiek jest wyjątkowy.
Różnice indywidualne (międzyosobnicze) to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych.
Stałe różnice między ludźmi w zakresie:
- zdolności (inteligencja, zdolności specjalne);
- osobowości (w tym temperament);
- style funkcjonowania jednostki (style radzenia sobie ze stresem,
style poznawcze).
Metody pomiaru różnic indywidualnych (różnice zdolności, osobowości, jak mierzy się temperament, czy inteligencję).
Różnice inter- i intraindywidualne – pewne cechy zachowania zmieniają się pod względem czasu (starzejemy się). W zależności od sytuacji pewne charakterystyki działają z różnym nasileniem.
Kategorie służące do opisu różnic indywidualnych:
→ Cecha
Niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do charakterystycznych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań.
→ Wymiar
Pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsca na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie
→ Czynnik
Wyodrębniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi, wyjaśnia część zależności statystycznej pomiędzy tymi zmiennymi (te dane dadzą się wyjaśnić wspólną zmienną)
→ Styl
Sposób przebiegu procesu czynności albo działania.
Pojęcie cechy w ujęciu Gordona Allporta
→ cecha to „struktura neuropsychiczne mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.” (Allport, 1937, s. 295)
W tym ujęciu ważna jest spójność cech międzysytuacyjnych i to spowodowało krytykę ze strony Waltera Mischela = brak dowodów na spójność cech międzysytuacyjną bądź czasową (oprócz zdolności).
Za spójność zachowania w większości odpowiadają warunki środowiska, nie wewnętrzne dyspozycje.
Cechy są tylko i wyłącznie pewnymi kategoriami opisowymi, za pomocą których ludzie opisują i upraszczają rzeczywistość, nie odzwierciedlają wewnętrznych cech.
Krytyka Mischela
→ Badania Hortshorne i May (1928) – studia nad uczciwością dzieci. Stwierdzili małą zgodność pomiędzy zachowaniami dzieci w różnych sytuacjach. Uczciwość w dużym stopniu zależy od sytuacji.
→ Badanie Office of Strategic Services (1948) – próba identyfikacji osób, które mogłyby być dobrymi szpiegami. Muszą sobie radzić i pracować w warunkach dużego stresu.
→ Badania Seymoura Epsteina (1979) – dostarczyły dowodów na spójność międzysytuacyjną i międzyczasową cechy.
Podsumowanie debaty osoba vs sytuacja
- zachowanie jest funkcją sytuacji i właściwych dla jednostki cech
osobowości i intelektu;
- istnieją różnice indywidualne w spójności zachowań.
Dowody na spójność lub zmienność w zachowaniu zależą od 5 zmiennych:
1. kto jest badany;
2. gdzie odbywa się badanie;
3. jakie są badane cechy (temperament i inteligencja duża spójność);
4. jakie są używane metody pomiaru;
5. czy pomiary zostały zagregowane (czy pojedynczy pomiar, czy wielokrotny jakiegoś zachowania).
Pojęcie cechy uwzględniające krytykę Waltera Mischela:
Cecha – jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowania się lub reagowania w określony sposób wyrażające się w różnych, a zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach.
Pojęcie stanu i cechy.
STAN
CECHA
- warunki krótkotrwałe - warunki długotrwałe
- przejawia się w sposób ciągły - ujawnia się w odpowiedzi na
bodziec lub w określonych sytuacjach (tendencja)
- konkretny - abstrakcyjny
- zależy od sytuacji - zależy od osób
- ma charakter zdarzenia - ma charakter dyspozycji
- współwarunkowany przez - przejawia się w stanach
cechę
- może być zaobserwowany - nie może być zaobserwowana
- może być mierzony bezpośrednio - może być mierzona pośrednio
→ Status cechy
- Cecha ma status pewnych konstruktów hipotetycznych (nie jesteśmy w stanie powiedzieć czym są cechy).
- Cechy nie istnieją, odnoszą się do pewnego rodzaju zachowań.
- Może być mierzona pośrednio (przedmiotem pomiaru może być zachowanie).
- Pomiar jest modyfikowany przez aktualną sytuację, np. różne bodźce, czy też instrukcje – np. STAI – lęk jako stan i lęk jako cecha.
- Pomiar stanów jest modyfikowany przez nadawane przez jednostkę znaczenie.
- Cecha nie może być utożsamiana z neuropsychicznymi czy biopsychicznymi…
→ Pojęcie typu wg Williama Sterna (1871 – 1938)
- Typ – „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup”.
Introwertycy Ambiwertycy Ekstrawertycy
Dwa różne typy ludzi (na dwóch biegunach)
Typologia Hipokratesa – Galena w ujęciu „szufladkowym”, wymiarowym
Choleryk Melancholik
Sangwinik Flegmatyk
I. Kant 1798
Silne emocje
Powolne zmiany emocji
Szybkie zmiany emocji
Słabe emocje
Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu (Strelau)
- Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną;
- Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne;
- Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne,
fizjologiczne, bądź anatomiczne;
- Granice między typami są płynne;
- Pojęcie typu obejmuje przede wszystkim cechy, czy zespół cech
dominujących.
WYKŁAD II
DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH
Badania źródeł różnic indywidualnych
- Poznawaniem przyczyn zmienności populacyjnej zajmuje się genetyka zachowania – dyscyplina naukowa na pograniczu nauk biologicznych (genetyka molekularna) i behawioralnych (psychologia).
Przedmiot genetyki zachowania
- poznawanie przyczyn zmienności populacji;
- ustalanie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność
zachowania w określonej populacji;
- ustalenie wkładu czynników środowiskowych w zmienność
zachowania w danej populacji;
- identyfikacja genów związanych z różnicami indywidualnymi
w zachowaniu.
Ogólne założenia genetyki zachowania:
- jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn
genetycznych, jak i środowiskowych;
- zmienność w zakresie większości cech lub zachowań wynika z
wpływów poligonowych (różnice indywidualne są
uwarunkowane działaniem wielu genów niekiedy różnie
umiejscowionych w chromosomach). Podejście to jest
uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub
zachowań, których wyniki pomiaru mają rozkład normalny.
Genetyka zachowania jako narzędzie dostarczające informacji o czynnikach determinujących różnice indywidualne w zachowaniu
- GZ jako argument na rzecz roli czynnika biologicznego leżącego u podstaw mierzonych cech;
- GZ pozwala na określenie udziału specyficznych składników genetycznych w determinowaniu różnic indywidualnych;
- GZ dostarcza jeden z najsilniejszych dowodów na rzecz roli środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych;
- GZ pozwala na ilościową ocenę wkładu genotypu i środowiska w fenotypową wariancję mierzonego zachowania.
Dwa punkty widzenia na genetykę zachowania
- popularne ujęcie – determinizm genetyczny – geny
determinują wszystko (błędne podejście)
(geny → zachowanie)
- interakcja pomiędzy czynnikami genetycznymi a czynnikami
środowiskowymi
(geny wchodzą w interakcje także między sobą)
(geny + środowisko → ośrodkowy układ nerwowy
→ zachowanie).
Ojcowie genetyki zachowania
- Sir Francis Galton
- Autor pytania „Natura czy wychowanie?”
- Badania nad dziedzicznością geniuszu (XIX w. – Hereditory
Genius)
- przebadał ok. 1000 osób, które uznał za wybitne (np. politycy,
wojskowi, artyści, poeci, pisarze, uczeni), prześledził ich
rodziny kilka pokoleń wstecz – często wśród krewnych
znajdowały się wybitne osoby.
- geniusz w dużej mierze zależy od dziedziczności;
- twórca eugeniki – nauki, która miała „wyhodować” lepszych
ludzi.
- Gregor Mendel – czeski zakonnik
- badania nad potomstwem krzyżówek różnych odmian grochu
- I prawo – prawo czystości gamet – dziedziczność zależna jest
od tzw. zawiązków dziedziczności, które tkwią w każdym
dorosłym organizmie (każdy ma 2),a gamety połowę tych
zawiązków.
- II prawo – prawo niezależności segregacji cech – cechy nie
zależą od siebie.
- Charles Darwin (krewny Galtona).
- przed 1890 – środowisko determinuje
- 1920 – w USA rozwój behawioryzmu – środowisko determinuje
- 1950 – pierwsze nieśmiałe próby odrodzenia GZ
- 1960 – kontratak środowiska (teorie przywiązania matki i dziecka)
- 1980 - geny determinują
Połowa lat 80. – koniec dyskusji, pytanie – w jakim stopniu geny,
a w jakim środowisko determinują zachowanie.
Dobór rodziców
GE oraz G x E
(GE – korelacja genu i środowiska;
G x E – interakcja genu i
środowiska)
...
pupilek