Wykład III Klasyfik odmian współ pol, tekst, gatunek.doc

  Klasyfikacja odmian współczesnej polszczyzny

Odmiany i style współczesnej polszczyzny

Polszczyzna, podobnie jak inne języki naturalne, jest wewnętrznie zróżnicowana

Możemy w niej wyróżnić odmiany znane większości osób posługujących się językiem polskim: język polski ogólny, literacki, styl potoczny oraz takie, które znane  są mniejszym grupom, np. dielekty kaszubskie, socjolekt uczniowski ( język uczniowski, gwara uczniowska)

Podział  języka na odmiany, dialekty, gwary, style  wynika z jednej strony z naturalnego rozwoju języka w danym czasie i w danych warunkach społeczno-politycznych,  z drugiej strony – z potrzeb komunikacyjnych samych użytkowników.

Niełatwo jest opisać zróżnicowanie polszczyzny początku XXI w. ze względu na specyfikę samego języka – tworu dynamicznego.

W typologiach odmian języka polskiego  XX w. opracowanych przez autorów:

Kurkowska, Skorupka, 1959

Klemensiewicz  1961

Urbańczyk 1979

Buttler, 1982

Wilkoń 1987, 2000

Wróblewski 1988

Pisarek 1992

Markowski 1992

Współczesny język polski 1993, 2001- opracowania różnych autorów

Grabias    1994

Skubalanka 1995

Furdal 2000

poszczególne języki, odmiany, dialekty, gwary, style wydziela się najczęściej na podstawie następujących kryteriów:

·       kryterium terytorialnego i społecznego zasięgu oraz stopnia kodyfikacji odmiany:  odmiany ogólne (standardowa i literacka), odmiany nieogólne (dialekty ludowe, gwary, dialekty miejskie, polonijne

·       kryterium kanału przekazu: odmiany mówione, odmiany pisane, odmiany mieszane (komuniakcja internetowa)

·       kryterium sytuacji użycia języka : odmiany oficjalne i nieoficjalne

·       kryterium intencji i strategii komunikacyjnych: style funkcjonalne

Język polskiej wspólnoty komunikacyjnej

Aby objąć wszystkich użytkowników posługujących się różnymi odmianami polszczyzny używa się obecnie terminu „Język polskiej wspólnoty komunikacyjnej”, obejmujący wszystkie środowiska, posługujące się językiem polskim i identyfikujące się z kulturą polską  w kraju i za granicą.

Istnienie systemu odmian, dialektów, stylów, a przede wszystkim odmiany ogólnej języka świadczy o wysokim stopniu organizacji  grupy społecznej, o jej wewnętrznym zróżnicowaniu, ale i o wewnętrznym uporządkowaniu w hierarchię   podgrup.

Historia naszego języka to świadectwo rozwoju  naszej kultury.

Z charakterystyki polszczyzny wynika, że polszczyzna w odmianie ogólnej, opracowanej, literackiej jest skodyfikowana w podręcznikach, w słownikach, w gramatykach, w poradnikach językowych, a dialekty istnieją tylko w zwyczaju językowym.

Odmiana – to wariant języka wspólnoty komunikacyjnej, zróżnicowany geograficznie, społecznie, pod względem rodzaju kodu (mówiony, pisany), o większym zasięgu pod względem geograficznym, społecznym

Dialekt - to mówiony wariant języka wspólnoty komunikacyjnej o ograniczonym  (w stosunku do odmiany) zasięgu terytorialnym i środowiskowym

Gwara   -  to wariant mówiony języka wspólnoty komunikacyjnej, ograniczony geograficznie i społecznie, który występuje na mniejszym terytorium niż dialekt.

Odmiany ogólne  - w porównaniu z odmianami nieogólnymi  cechuje:

·       uniwersalność - odnoszona do wszystkich aktów komunikacji i sytuacji komunikacyjnych: polszczyzną ogólną możemy posługiwać się w każdej sytuacji, możemy w niej werbalizować wszystkie intencje: w mowie i piśmie, w każdym stylu funkcjonalnym

·       ekspansywność - jest i powinna być rozpowszechniana przez środki masowego przekazu (radio, czasopisma, telewizja Internet), system szkolnictwa i oraz instytucje kulturalne - posługują się nią prawie wszyscy członkowie polskiej wspólnoty komunikatywnej

·       znaczny stopień kodyfikacji – opracowane i ogłoszone normy językowe regulują posługiwanie się tą odmianą, są punktem odniesienia dla tych, którzy języka polskiego uczą się jako obcego.

·       wysoki prestiż społeczny  - posługiwanie się odmianą ogólną (szczególnie w sytuacjach oficjalnych) jest składnikiem kultury osobistej i prawie zawsze gwarantuje skuteczność wypowiedzi.

Polszczyzną ogólną posługujemy się prawie wszyscy, choć sto lat temu język literacki (jak ją tradycyjnie nazywano)  był znany małej, elitarnej grupie osób wykształconych. Wysoki prestiż społeczny języka literackiego (synonim przynależności do „ wysokiego towarzystwa” i wyższego statusu majątkowego) oraz ustalone normy poprawnościowe nie powodowały, że była to odmiana powszechna, jaką jest dzisiaj odmiana ogólna.

Deelitaryzację kultury i języka przyniosły przede wszystkim zmiany polityczne i kulturowo-cywilizacyjne po II wojnie światowej. Wymusiły  one niejako ewolucję języka literackiego.

Istotną rolę odegrały w tych zmianach: awans społeczny różnych  grup, migracje ludności do miast, repatriacje.

Łączenie terytoriów i grup plemiennych w jeden organizm państwowy oraz ponad 150- letni podział Polski  między zaborcami pozostawiły do dzisiaj ślady w zróżnicowaniu regionalnym polszczyzny ogólnej.

Wyróżniamy do dziś :

·       Odmianę mazowiecką (warszawską)

·       Odmianę małopolską   (krakowską)

·       Odmianę wielkopolską ( poznańską)

·       Odmianę  śląską

I pozostające poza granicami naszego kraju

·       Odmianę północnokresową (wileńską)

·       Odmianę południowokresową (lwowską)

Regionalizmy, dawniej nazywane prowincjonalizmami, to niektóre właściwości wymowy, rzadziej gramatyki, a przede wszystkim  formy słowotwórcze, znaczenia wyrazów i konstrukcje składniowe właściwe codziennej mowie ludności nie mówiącej gwarą, w tym także warstw wykształconych określonego regionu. Regionalizmy nie są błędami językowymi w mowie wykształconych Polaków, lecz śladem historii naszej kultury.

Musimy pamiętać,  iż :

·       Ich zasięg jest ograniczony do sytuacji mówionych nieoficjalnych czy półoficjalnych (gdy możemy posługiwać się stylem potocznym)

·       W sposób niezamierzony, często nieuświadomiony są używane przez nadawców i charakteryzyją ich pod względem pochodzenia terytorialnego.

Dialekty i gwary ludowe były do XVI w. podstawą rozwoju polszczyzny.

Język literacki kształtował się kolejno na podstawie dialektów związanych z ośrodkami władzy (Dubisz, 1999b s. 451-456) „Rodzima polska kultura wyrosła ze wsi- tak włościańskiej, jak i szlacheckiej. Polski język ogólny rozwinął się z dialektów, a nie odwrotnie.

Słownictwo gwarowe  różniące się od ogólnego jest skarbnicą narodową.

Odzwierciedla dzieje kultury polskiej, przechowując ślady różnorodnych procesów historycznych- przemian cywilizacyjnych, kontaktów z żywiołem obcojęzycznym, migracji ludności, ruchów osadniczych (Handke 1993).

Z czasem te odmiany stały się środkiem komunikacji o ograniczonym zasięgu społecznym, a współcześnie w świadomości potocznej gwary ludowe uznawane są za narzędzie komunikacji o małym prestiżu społecznym, wręcz gorsze.

Dialekty ludowe używane są w kręgu rodzinnym, wśród przyjaciół, znajomych, a więc w kontaktach familiarnych i lokalnych.

Posługiwanie się dialektalnymi odmianami polszczyzny w sytuacjach oficjalnych (wymagających użycia odpowiedniego stylu odmiany ogólnej), np. w sytuacji pracy klasowej , egzaminu, oficjalnego przemówienia, wizyty w urzędzie – może być uznane za błąd stylistyczny i może narazić nadawcę na niezrozumienie , śmieszność ( por. roz. 1.2  o fortunności aktów mowy).

Zainteresowanie kulturą ludową (artystycznym stylem folkloru ludowego i mowa codzienną, czyli stylem potocznym dialektów ludowych) towarzyszy rozwojowi polskiego piśmiennictwa ( np. Kochanowski, Karpiński, Mickiewicz, Pol, Redliński),  muzyki ( Szopen, Moniuszko zespół Brathanki) i polskiej nauki : badania dialektologiczne, etnograficzne) od zarania dziejów.

Zmniejsza się liczba użytkowników tych odmian: Mówiło się, że do roku 2000 gwary w Polsce zaginą. Tak się nie stało. Na przeważających terenach kraju elementy gwarowe są u znacznej większości mieszkańców wsi przemieszane  z elementami języka  ogólnego.

Tylko trzy regiony: Podhale na południu, Kaszuby na północy i w znacznym stopniu Śląsk używają świadomie gwary we względnie czystej postaci (Kucała 2001), są doceniane przez samych użytkowników- te odmiany mają szansę przetrwać jak najdłużej  - dialekt kaszubski wprowadzony do szkół i kościoła, pojawiły się przekłady Biblii na kaszubski.

Współcześnie wyróżniamy następujące kompleksy dialektalne

·       Dialekty wielkopolskie

·       Dialekty małopolskie

·       Dialekty mazowieckie

·       Dialekty Śląskie

·       Dialekty kaszubskie

·       Dialekty mieszane (od XIV /XV w.) Ostródzkiego, Warmii i Mazur, dialekty mieszane ziem północnych i zachodnich (od II wojny światowej).

Dialekty miejskie – to mowa niewykształconych środowisk (najczęściej nie posiadających kompetencji komunikacyjnych w polszczyźnie ogólnej) dużych aglomeracji miejskich – Warszawy, Krakowa, Wrocławia, Poznania, Łodzi.

Te odmiany polszczyzny powstały  w XIX w. wraz z rozwijającym się przemysłem , tworzeniem się dużych środowisk robotniczych, migracją ludności ze wsi do miast. Dialekty miejskie wykształciły  styl potoczny środowiskowy ( socjolekt).

Współcześnie dialekty dzielnic dużych miast zanikają

„Przestrzenne przemieszanie się różnych grup społecznych sprzyja interferencji językowej, wielostronnym, wzajemnym wpływom, zwłaszcza w zakresie potocznej odmiany  jako odmiany „kontaktowej” (Wilkoń 1987, s. 38).

Socjolekty miejskie oddziałują do dzisiaj na styl potoczny ogólny, ale i polszczyzna ogólna staje się składnikiem miejskich dialektów (dostępność i powszechność radia, telewizji).

Dialekty miejskie, szczególnie Warszawy i Lwowa  były tak charakterystyczne,  że stawały się tworzywem dla piosenek, dialogów, żartów kabaretowych.

Socjolekt –  to charakterystyczny w warstwie słownictwa kod, którym posługują się członkowie danej grupy społecznej w sytuacjach nieoficjalnych, mówionych.

Profesjolekt – słownictwo zawodowe , służące ścisłemu przekazowi informacji ( lekarzy, adwokatów itd., a także  języki grup przestępczych).

Odmiany mówione i pisane:

Kryterium wyróżnienia: kanał przekazu.

·       Cechy odmiany mówionej:  dialogowość, spontaniczność, sytuacyjność

·       Cechy odmiany pisanej: pośredniość kontaktu, zwiększona normatywność, utrwalenie norm poprawnościowych w słownikach i innych wydawnictwach.

Cechy mówiono-pisanej komunikacji internetowej to:

·       Minimalizacja dystansu między rozmówcami

·       Szerzenie się odmiany nieoficjalnej

·       Rozluźnienie norm kulturowych

·       Często wulgarne nacechowanie tekstów

Odmiany oficjalne i nieoficjalne

O stopniu oficjalności i nieoficjalności decydują przede wszystkim związki pomiędzy uczestnikami komunikacji: formalne, nieformalne, równorzędne, nierównorzędne

Oficjalny typ kontaktu- między nadawcą a odbiorcą – to rodzaj relacji w sformalizowanych sytuacjach publicznych :

·       Lekcja

·       Wykład, wystąpienie w radiu, w telewizji

W sytuacjach towarzyskich :

·       Oficjalne przyjęcia, np. prezydenta obcego kraju itd.

Wymagają bezwzględnego przestrzegania norm kulturowych i językowych.

Nieoficjalny typ kontaktu –jest relacją między uczestnikami komunikacji w sytuacjach prywatnych , towarzysko-rodzinnych, również publicznych, których porozumienie zależy nie tylko od zwerbalizowania intencji (inne kody)

Z historii  pojęcia stylu....

Pojęcie styl, problem jego definicji, zagadnienie klasyfikacji stylów jest przedmiotem uwagi od starożytności po dzień dzisiejszy.

Podstawy antycznej klasyfikacji stylów sformułował Demostenes, rozwinęli ją Cyceron i Kwintylian, uszczegółowili nowożytni teoretycy retoryki.

W ten sposób ukształtowała się klasyczna triada: styl wysoki (cyceroniański), styl średni ( attycki), styl niski (lakoniczny), u której  podstaw leży rozumienie stylu  jako sposobu wypowiedzi (Dubisz 1992, 17).

Gajda uważa, że styl ma coś z mitu.

W czasach rzymskich leksem styl  oznaczał „ charakter wypowiedzi”, później „typ wypowiedzi”, w okresie średniowiecza „odmianę języka”. Od XVII w. zaczęto mówić o stylu dzieł plastycznych, achitektonicznych i muzycznych ( styl gotycki, styl Mozarta). W XX w. leksem ten jeszcze bardziej rozszerzył swoje znaczenie, gdyż zaczęto go odnosić do różnych działań i ich wytworów (styl działania, styl ubierania). W ujęciu literaturoznawczym termin styl może odnosić się do jednego dzieła ( np. styl Lalki), jednego pisarza (styl Kochanowskiego) gatunku czy rodzaju literackiego (styl sielanek), prądu, epoki literackiej ( styl romantyczny). W ujęciu jezykoznawczym mówi się o stylach funkcjonalnych.

Słowniki współczesnego języka polskiego w definicji wyrazu styl za konstytutywne uznają pojęcia  „sposobu” , „całokształtu-ogółu”, „ zespołu cech (środków)”, podobnie rzecz ujmowali autorzy ...