kp11-manifest.pdf

stosowane

sztuki

społeczne

artur

żmijewski

/fot.joannarajkowska

krytykapolityczna

kp11-01-manifest.indd 14

10.01.2007, 00:13:02

stosowanesztukispołeczne

wiekwidocznyspołecznyskutek?

Czyefektdziałaniaartystymożnaujrzeć,

zweryﬁkować?Czysztukamapolityczne

znaczenie–inneniżbyciechłopcemdo

biciadlapopulistów?Czyzesztukądasię

dyskutowaćiczyjeszczewarto?Aprzede

wszystkim,cospowodowało,żezadawa

nietakichpytańjestdziśtraktowanejako

równoznacznezzamachemnasamąjej

istotę?

Winaiwstydzatakąprzeszłość,azdru

giejstronypragnienieaktywnej,kształtują

cejobecnościsztukiwżyciupublicznym,

przyniosłyparadoksalnyefekt.Wszelki

skutek,wszelkawidocznazmianawywoła

nazaangażowaniemsztukistałasiępodej

rzana.Zanegowanonawettęniewidoczną

władzę,jakąjestudziałwstwarzaniupo

rządkówsymbolicznych.Porządków,które

–czytegochcemyczynie–strukturują

naszwspólnyświat.Efektemsplotuwsty

duilękuprzedkolejnymzawłaszczeniem

orazpragnieniaposiadaniawpływustała

sięalienacja.Wstyduruchomiłmechani

zmywyparcia.Zamiastsatysfakcjizeskut

kusztuka,ﬁlm,teatrczerpiąsatysfakcję

zmarzeniaonim–fantazjazajęłamiejsce

realności.

Autonomiasztukizrealizowałasięwięc

jako„brakskutku”.Działaniasztukinie

mająodtądmożliwegodozweryﬁ kowa

niaczyujrzeniaefektu.Brak,októrym

pisałPeterBürgerwodniesieniudosztuki

mieszczańskiej,rozlałsięnakulturęwyso

ką:„charakterystycznedlastatusudzieła

sztukiwspołeczeństwiemieszczańskim

[jest]wyniesieniedziełasztukiponad

praktykężyciową.[...]Westetyzmiema

nifestujesięrównieżwłaściwysztucebrak

następstwspołecznych” 2 .Następstwaspo

łeczneoczywiściemiałymiejsce,alenieko

niecznietenajbardziejpożądane.Wciągu

ostatnichkilkunastulatbyłyto:

1.wprowadzeniedodebatypublicznejte

matów„zaproponowanych”przezsztu

kęwdrodzeskandali;

2.gwałtownyjęzyksztukilat90.igwał

townereakcjenaniegowmediach,

miałyswójudział,jaktwierdzidzien

nikarka„GazetyWyborczej”AnnaZa

wadzka,wbrutalizacjidebatpublicz

nychostatnichlat;

3.„nauczenie”światapolitykiwykorzysty

waniazadomowionychwsztucestrate

giisubwersywnych.Strategiesubwer

nomię,uwolnićsięodzawłaszczających

jądlaswoichcelów:polityki,religii,wła

dzy.Wolnośćodtejsłużbymiałapodnieść

jejznaczenie.Marzeniemkażdejawangar

dybyłarównorzędnapozycjasztukiwobec

takichdyskursówstwarzającychrzeczywi

stośćjak:nauka,wiedza,polityka,religia.

AleksanderLipskipisze:„Sztukanieﬁ gura

tywnapodważyłanienaruszalnyrdzeńtra

dycyjnegoﬁ guratywnegoparadygmatuar

tystycznegonakazującegoprzedstawianie

ﬁ gur.Artystycznarewolucjaglobalnabyła

więczwieńczeniemprocesuemancypacji

sztuki.Jegologikazrywaniawszelkichwięzi

izależnościsztukiodzewnętrznychwobec

niejdziedzin,takichjakpolityka,religia,

ﬁ lozoﬁ a,technika,obyczajowośćdopełniła

sięznoszączasadęostatecznąigeneralną

zarazem–zasadęoznaczania” 1 .Pragnienie

byciaaktywnympodmiotemkreującym

światspołecznyipolitycznymiałojednak

ukrytegoprzeciwnika.Byłnim–ijestdo

dzisiaj–wstyd.Zaangażowaniepolitycz

nesztukiwielokrotnieprzyniosłotragicz

neefekty.Artyściwspierającytotalitarne

reżimynp.nazistowscyrzeźbiarzeJosef

ThorakiArnoBrekerczyreżyserkaLeni

Reifenstahlprzyczynilisiędoskompromi

towanasamejmożliwościuczynieniazniej

narzędziapolitycznego.Polskiwstydzostał

zbudowanyrównieżprzezsocrealizm.

1 A.Lipski,Elementysocjologiisztuki.ProblemawangardyartystycznejXXwieku,Atla2,Wrocław2001.

2 P.Bürger,Teoriaawangardy,przeł.J.KitaHuber,Universitas,Kraków2006.

krytykapolityczna

kp11-01-manifest.indd 15

10.01.2007, 00:13:02

C zywspółczesnasztukamajakikol

żegnaj,skutku

S ztukaoddawnausiłowałazdobyćauto

arturżmijewski

sywne„sąnajlepsząrealizacjąpostula

tuBenjaminaoprzeniesieniuakcentu

z«treści»na«aparatyprodukcji»,wy

korzystujące«cudze»reprezentacjeczy

materiaływramachwłasnychrealiza

cji” 3 .Takimsubwersywnymdziałaniem

byłanp.interwencjaposłówWitolda

TomczakaiHalinyNowinyKonop

czyny,którzyzdjęlikamień(meteor)

zleżącejﬁgurypapieżapokazywanej

podczaswystawywZachęciewgrud

niu2000roku(MaurizioCatellan„La

NonaOra”).TomczakiKonopczyna

pokazali,żestrategiesztuki„czytająze

zrozumieniem”imogąichużywać.Są

wstaniedokonaćtransgresjiizłamać

tabugalerii.TomczakiKonopczyna

zrozumielilekcjęipodjęliwyzwanie,

odpowiadając„tymsamymjęzykiem”

gestówidziałańplastycznych,językiem

performensu.W1997rokuKatarzyna

Kozyraﬁlmujeukrytąkamerąkobie

tywbudapeszteńskiejłaźni,działanie

topowtarzaw1999właźnimęskiej.

FilmpokazujenabiennalewWenecji

–kolejnaawanturawpolskiejprasie–

poprzezpowtórzenieinagłośnienie

tegodziałaniastrategia„denuncjacji”

naturalizujesię.W2002rokuAdam

MichniknagrywaswojąrozmowęzRy

winem,aw2006RenataBegerﬁ lmuje

ukrytąkamerąswojerozmowyzinnymi

politykamiiujawniaje.Kozyra,Mich

nikiBegerpodjęlipodobniedwuznacz

neetyczniedziałanieprzyjednoczesnej

ekspozycjiszlachetnegocelu,uspra

wiedliwiającegodokonanefaktycznie

przekroczenie.Transgresjaweszłado

repertuarupolitycznychstrategii.Ca

łegociągu„negatywnych”transgresji

–złamaniawolnościowego,demokra

tycznegotabu–dokonałjakominister

edukacjiRomanGiertych.

4.naruszeniejednychtabu,powodujepo

wstanieinnychtabu(JoannaTokarska

Bakir);sztukabyćmożeprzyczyniła

siędotakiejwłaśniezmianymapy;do

nadwątleniajednychistabuizowania

innychfragmentówciałaspołecznego.

Sztukazatemwalczyłaozachowanie

mocydziałania,alepozycja,zktórejuru

chamiałobysiętęsiłę,winnazostaćjuż

nazawszeneutralnajakSzwajcaria.Aco

dopuszczonojakoskutekdziałaniaowej

siły?Zacytujmyfragmentrozsyłanejinter

netowozapowiedziwystawy:„Głębokie

zainteresowanieﬁzycznymiipsychiczny

miograniczeniamiczłowiekastałosiędla

Żmijewskiegogłównymźródłemarty

stycznychposzukiwań,pytańwobecktó

rychzakłopotanyodbiorcabezskutecznie

próbujeznaleźćodpowiedzi”.Toprosta

instrukcja,kimartystamauczynićwidza:

zakłopotanymodbiorcąbezskuteczniepró

bującymznaleźćodpowiedzi.Widaćjuż,że

sztukaprodukujestanybezradnościipy

taniabezodpowiedzi.Obecnośćsłówka

„bezskutecznie”jestsymptomatycznadla

alienacji,wjakiejbezwiedniesięznala

zła.AktorJeremyIrons,grającyzwykle

tragicznychkochanków(MiłośćSwanna,

Lolita)zapytany,dlaczegozostałaktorem,

odpowiedział,żechciałsięznaleźć„poza

społeczeństwem”.

nia„byciaużytym”jestodmo

wa.Winaiwstydzostałyzaszyfrowane

wsztucejako„ucieczkaprzed”,jakonie

ustannieaktywnawewnętrznanegocja

cja,którądobrzeopisujetytułwystawy

przygotowanejnastulecieASPwWwie

przezGrzegorzaKowalskiegoiMarylę

Sitkowską–Powinnośćibunt.Ichoćkon

tekstemwystawybyłainstytucjaakademii,

towtytuletymkryjesięobecnewsztuce

pęknięcie.Pęknięcie,którezjednejstrony

pozwalasztucebyćpracobiorcąpaństwa

icałegoaparatugospodarczego,pełnić

3 Ł.Ronduda,Strategiesubwersywnewsztukachmedialnych

http://www.exchangegallery.cosmosnet.pl/subwersywne_text.html

krytykapolityczna

kp11-01-manifest.indd 16

10.01.2007, 00:13:02

powinnośćibunt

E fektemtraumatycznegodoświadcze

stosowanesztukispołeczne

rolęsłużebnąspołecznie–producentaoto

czeniawizualnego,systemówinformacji

wizualnej,architekturywnętrz,wzornic

twaprzemysłowego–czylipozwalajej

realizowaćpowinność.Azdrugiejstrony

chronijąprzedstaniemsięklientemwła

dzypoprzezbunt,kontestację,weryﬁ kację

tabu,przechowywaniemarzeń,dystrybu

cjęwolności,wytwarzaniewiedzyspołecz

nej(sztukajest,możnapowiedzieć,wolną

wszechnicąwiedzy).Sztukanieustannie

godzisięinieustannieodmawiawładzy

swoichusług.Wswojejzgodzie(powin

ności)nieprzekraczazwyklepewnego,

limitowanegowłaśniewstydem,progu.

Patmiędzypowinnością,abuntemnie

dopuszczadoidentyﬁkacjilubzbliżenia

zinnymidyskursami,którekojarzonesą

zjakąśformąwładzy.Możliwejestwięcco

najwyżejpodszywaniesiępodnielubpa

stisz;podszywaniesiępodjęzykpolityki,

religii,pastiszjęzykamediów,groteska.Pat

ówsprawia,żerealizacjapowinnościupo

śledzasiłębuntu,amanifestowaniebuntu

kompromitujepowinność.Wyznaczato

ramęsztuki–granicępowinnościorazswo

istąetykęlimitowanegowstydembuntu,

któregomisjamożebyćwyłącznieszla

chetna.Tymsamymsztukaustanawiadla

siebiebarierępoznawczą.Wstydpowraca

jakonieustanny,wewnętrzny„nadzórpro

kuratorskinadbuntem”.Sztukamożebyć

polityczna,ale„bezpolityki”–możesię

realizowaćpolityczniewgalerii,alenie

wrealnympolitycznymsporze,dziejącym

sięinnejwspólnejprzestrzeninp.wme

diach.Możebyćspołeczna,aletakbynie

wytwarzaćskutkówspołecznych.Itaknp.

aferaNieznalskiej–oskarżeniawmediach,

pozewikolejneprocesy–zostałapotrakto

wanaprzezDorotęNieznalskąijejśrodo

wiskojakokatastrofa,aniemożliwośćkon

tynuowaniadziałańartystycznych„innymi

środkami”.Pojawiającysięskutekspołecz

nyprzeraziłich.

Każdyskutekkojarzysięzwładzą,apo

siadaniawładzysztukaobawiasięnajbar

dziej.Kłopottylkowtym,żetęwładzęma.

Mawładzęnazywania,deﬁ niowania,inge

rowaniawporządkikulturowe,wytwarza

nianaciskunaelementystrukturyspo

łecznejpoprzezwłączanieichdoartefak

tów(piszącartefakt,mamnamyśliobiekt

sztuki).Aartefaktjestprzecieżaparatem

aktywniemodelującymfragmentyrzeczy

wistości.Jeżelipolitykajestwładząnazy

wania,tosztukatakąwładzęposiada–być

możenawetwbrewwłasnejwoli.Nawet

ﬁ lmomiłości,formatującyczyaktywizu

jącynaszepotrzebyemocjonalne,jestkul

turowąwładzą.

Zapytajmyjeszczeokojarzonązbun

temwolność.Czybuntsztukijestmani

festacjąwolności?Nie,gdyżograniczago

powinność.Buntmagraniceipojawiają

sięonedużowcześniej,niżtewyznaczone

przezkodekscywilnyikarny.Buntwprzę

gniętyjestwrealizacjędialektycznego

pęknięcia.Bezbuntupowstajehegemonia

powinności,awięcizredukowaniedziałań

sztukidofunkcjiusługowej,dorealizacji

zamówieńspołecznych,dowspieraniareżi

muwładzy.Buntniejakomusibyćobecny,

abyrównoważyćrealizacjęwstydliwych

powinności.Dlategoteżjestczęściąpro

gramuipozoremautonomii.Jest,można

powiedzieć,„powinnościąbuntu”.

Odlat90.postępujeinstytucjonaliza

cjasztuki.Instytucjonalnikrytycyprzejęli

kontrolęnaddeﬁ niowaniemzakresuzain

teresowańsztuki.Ichpresjapowoduje,że

„szkodliwośćideologiczna”sztukisłabnie.

Fantazjowanieo„potrzebach”rynkurów

nieżwpływadeprymująconp.naradykal

nesposobywypowiedzi.Tonowagranica

dlabuntu,tymbardziej,żeikontestację

ryneksztukichętniezamieniawtowar.

Sztukastajesięcorazbardziejaksamitna.

genialnyidiota

W stydstanowigłębokiezapleczeemo

krytykapolityczna

kp11-01-manifest.indd 17

10.01.2007, 00:13:03

cjonalnesztuki.Wstydzawplątanie

sięwstosunkiwładzy,zawspieranietota

litarnychreżimówjestdziałającymwniej

arturżmijewski

niewidzialnymprzymusem,realizującym

sięjakoodmowauczestnictwawpolityce

czywotwartymkonstruowaniudyskur

sówwiedzy.Zatempolitycznośćiwie

dzasąproduktemubocznymsztuki.Ta

niechęćdo„władzynadwiedzą”powo

duje,żezaangażowaniuwidentyﬁ kowa

nieproblemówspołecznychczyopowia

daniuoobszarachspołecznejobojętno

ścitowarzyszymanifestacyjnaniechęć,

aczasemnawetwrogośćwobecdyskur

sówniejakozurzęduobsługującychte

problemyitepola,awięcwobecnauki

czypolityki.Autonomiastałasięwręcz

miarączystościideologicznejizmieniła

wpapiereklakmusowy„prawościarty

sty”.Władzasymboliczna,władzapo

przezwiedzę,otwartapolitycznośćsąod

rzucane.

Natonałożyłasięjeszczepowszech

naignorancjaartystów.Wlatach70.pisał

otymMarcinCzerwiński.Artyściniemają

„umiejętnościprzełożeniaintuicjinajęzyk

dyskursywny”iczerpią„zrozproszonych

wrzeczywistościjakbyzarodkówprawd,

którezdolnesąrozwinąćsiębądźwidee,

bądźwobrazy” 4 .Tojedenzpowodów,dla

którychsztukęnazywasięsymptomem

społecznym.Eufemizmtenokreślarodzaj

bezwiednego,intuicyjnegosposobuznaj

dowaniarozwiązańpostawionegozadania.

Artysta,twórcamabyćnieświadomym

mediumdlaprocesuspołecznego.Czy

chce,czyniewizualizujejegokluczowe

momentyzupełniebezreﬂ eksyjnie. Ar

tystajestwięcswegorodzajugenialnym

idiotą,którymówirzeczyważneicieka

we,aleniewie,jakjewytwarza,niepo

traﬁ ichrównieżskonsumować.Czerwiń

skinazywato„abstynencjąideologiczną”,

natomiastJoannaTokarskaBakirujmuje

totak:„wosobachdzisiejszychartystów

możnaby,namodłęniecoXIXwieczną,

dopatrzyćsięzeświecczonychkapłanów,

którzydziałając«poprzezmediumsym

boliczne,którymjestmaterialneludzkie

ciało»,próbująodegraćrytualniepewną

formęnierozpoznanychrelacjispołecz

nych,jakieopanowałyświat.Problem

wtym,żerelacji,którymchcądaćwyraz

przezsztukę,nierozumiejąwpełnianioni

sami,anispołeczeństwo,którechcieliby

znimizapoznać” 5 .

Społeczeństwojestbyćmożezainte

resowanewutrzymywaniupewnegopo

ziomuignorancjiartystów.Procedurypo

znawczesztuki,opartenaryzykuiintuicji,

wydająsięgroźne.Słabośćprogramuteo

retycznegowszkołachartystycznychjest

byćmożenieświadomierealizowanym

lękiemwspólnotyprzedwzmocnieniem

intuicyjnegonarzędziasztuki.

–wyrwaćsięzprocesunieustannego

deﬁniowaniapunktu,doktóregomożna

sięposunąćjakoklientwładzy,biznesu

albojakokontestator?Sztukazrobiłajuż

pewienkrokwstronęzniesieniatejdia

lektyki.Wypracowałastanowiskotego,

którysądzi,ocenia–paradoksalnesta

nowisko„zaangażowanegoobserwatora”.

Wypracowałastrategiekrytykispołecz

nej–swoistąhermeneutykę„oczywi

stościspołecznych”.JulitaWójcik,obie

rającziemniakiwZachęcie,pozwoliła

namodczytaćtąpowszedniączynność

jakoinformacjęoprzemieszczaniusię

polawalki,jakoinformacjęotym,cona

prawdęukryte,aczegokulturawysoka

niechceobjąćswoimreﬂ eksyjnym apa

ratem.Wójcikprzyczyniłasiędozmiany

bohatera–kształtrzeczywistościzależy

od„niewidzialnejwiększości”,anieodeg

zotycznychwyjątków.Częściątejkrytyki

bywautożsamianiesięwdziałaniacharty

stycznychz„przyczynązła”lubpodejmo

waniedziałaństricteinterwencyjnychczy

4 M.Czerwiński,Samotnośćsztuki,PIW,Warszawa1978.

5 J.TokarskaBakir,„Energiaodpadków”,„ResPublicaNowa”,nr3/2006.

krytykapolityczna

kp11-01-manifest.indd 18

10.01.2007, 00:13:03

przekraczanie

alienacji

C zymożnawydostaćsięztejpułapki

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: