JACEK BANASZKIEWICZ
MARIA BOGUCKA
STANISŁAW GRODZISKI
STANISŁAW GRZYBOWSKI
DARIUSZ KOŁODZIEJCZYK
MICHAŁ KOPCZYŃSKI
HALINA MANIKOWSKA
ANTONI MĄCZAK ROMAN MICHAŁOWSKI
ANRZEJ POPPE
STANISŁAW SALMONOWICZ
HENRYK SAMSONOWICZ
WŁADYSŁAW A. SERCZYK
WOJCIECH TYGIELSKI
TADEUSZ WASILEWSKI
DYNASTIE EUROPY
praca zbiorowa pod redakcją
ANTONIEGO MĄCZAKA
Wrocław • Warszawa • Kraków
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Redaktor JOLANTA KAWALEC
Redaktor techniczny LUCJAN PIĄTY
Wrocław 1997
Pisząc z Poczdamu w 1752 r., Wolter tak przedstawiał swe zamysły filozoficzno-literackie: “Przed piętnastu laty ułożyłem plan historii dla mej własnej nauki, nie tyle by ustalić dla siebie chronologię, ile by prześledzić ducha każdego wieku. Postanowiłem dowiedzieć się raczej o obyczajach ludzi niż o narodzinach, małżeństwach i uroczystych pogrzebach królów".
Lekceważenie autora Wieku Ludwika XIV i Historii Karola XII dla tradycyjnej historii władców jest tu oczywiste. Od czasów Woltera niemal każde pokolenie Europejczyków będzie drążyć historię, szukając “rzeczywistych przyczyn", “głębszego dna", “motywów działania", “czynników sprawczych", na nowo interpretując to “ducha dziejów", to “bazę i nadbudowę", to znów “semiofory".
W nowym jednak ujęciu nawet najbardziej tradycyjne tematy - osobowość królów, dzieje dynastii, a także owe Wolterowskie “uroczyste pogrzeby" (pompes funebres) ponownie znalazły miejsce wśród tematów badawczych uważanych za ważne. Zaczęto badać symbolikę władzy - “systemy znaków", jakimi był ceremoniał monarszy. Szczególnie wiele uwagi poświęca się środowisku dworskiemu i związanym z nim centralnym instytucjom monarchicznym.
Podobno spośród książek historycznych najpopularniejsze w Polsce są biografie - w tym zwłaszcza biografie władców. Szkice, które tu przedstawiamy, nawiązują do tego gatunku pisarskiego, ale w szerszej perspektywie. Omawiamy niektóre z dynastii panujących w Europie średniowiecznej i nowożytnej, szukając przede wszystkim odrębności ich dróg, mechanizmów dochodzenia do władzy, awansu i upadku. Czy na panujące rody można patrzeć jak na żywe organizmy, które przechodzą od młodości do wieku dojrzałego, z czasem wykazując symptomy starzenia się lub degeneracji? Trudno się od tego powstrzymać, ale jakże tu łatwo o literackie uproszczenie.
Można natomiast przyjąć, że jak w każdej rodzinie, tak i w monarszej wytwarza się z czasem pewien styl działania, jednostki podporządkowują się tradycji, dynastia osiąga aprobatę poddanych lub zostaje przez nich odrzucona. Stwierdzono zresztą, że tradycje rodowe są wśród elit silniejsze niż wśród “ludu"; w wypadku rodu-dynastii działa w tym kierunku mechanizm dworski i polityczny. Walory i czyny wybitnego władcy stają się dorobkiem
całego rodu, podstawą rodowej legendy, gdy trzeba - uzasadnieniem sprawowania przezeń władzy. W skali dwóch -trzech pokoleń mogą się zarysować pewne cechy “rodowe", będące wypadkową tak dziedziczenia cech psychofizycznych (np. skłonności do choroby psychicznej czy hemofilii, “habsburska warga" znana z portretów, medali i monet epoki Tycjana), jak dynastycznego stylu rządzenia i struktury społeczno-politycznej kraju. Zarazem jednak każda epoka stwarza odmienne ramy działania rodu panującego, przynosi inną treść stosunkowi władca-poddany, a w bliskich nam czasach monarcha -obywatel. Skoro ludzie skłonni są swe poglądy polityczne wiązać z charyzmatycznymi postaciami przywódców, to w dynastycznym systemie władzy uczucia przenoszone bywają na cały ród. Śpiewano: “Bo z Habsburgów tronem złączony jest na wieki Austrii los", ale lepszym, spontanicznym przypadkiem-symbolem była popularność “Napoleonidów".
Różna bywa miara dynastycznego czasu: parę, nawet kilkanaście pokoleń, niekiedy obejmujących kilka wielkich okresów historycznych, jak u Habsburgów, Hohenzollernów czy bawarskich Wittelsbachów. Wśród rodów, o których tu będzie mowa, pierwszeństwo należy się zapewne dynastii sabaudzkiej (Savoia), która swe drzewo genealogiczne miała dobrze zakorzenione w XI w., liczyła się w polityce europejskiej już od XIII w., tron zaś utraciła dopiero w 1946 r., daleka zresztą od wygaśnięcia biologicznego.
Dynastia to w potocznym rozumieniu rodzina królewska lub cesarska. Należy to pojęcie definiować szerzej. Otóż w warunkach średniowiecznego uniwersalizmu liczba królestw na kontynencie europejskim była niewielka, a suwerenność miała sens odmienny od dzisiejszego. Późniejsze dynastie sensu stricto wywodziły się od książąt, nawet hrabiów, i powoli sięgały po coraz dostojniejsze tytuły. Najdobitniej przedstawiają to znów Sabaudczycy, których dynastyczny upór wzbudza podziw. Od początku XI w. (zapewne od 1003 r.) są hrabiami, potem margrabiami, książętami; korona przypada im po raz pierwszy dopiero w 1713 r. (Wiktor Amadeusz II - Sycylii). Jednak owe zmienne losy i sekularny awans dynastyczny miały mieć decydujące znaczenie dla ich roli w zjednoczeniu Włoch: “Piemont" stał się w języku polityków symbolem przyczółka strategicznego, geograficznego punktu wyjścia do zjednoczenia podzielonej ojczyzny. Jedynie bowiem w tym północno--zachodnim krańcu historycznych Włoch utrzymała się rodzina panująca miejscowego pochodzenia; z nią tylko mogli związać swe nadzieje patrioci Risorgimenta.
Inna uparta dynastia, Wittelsbachowie: tworząc sobie ambitne legendy genealogiczne, nierozerwalnie związani z Bawarią, stamtąd usiłowali uzyskać głos w sprawach Rzeszy (byli wśród nich dwaj cesarze - Ludwik Bawarski i Karol VII), musieli się jednak zadowolić koroną Bawarii, uzyskaną po upadku Świętego Cesarstwa, kiedy jej wartość była już niewielka.
Zagadnienie, które ongiś rozumiano odmiennie, to ciągłość dynastyczna. Rody monarsze nie różniły się od arystokracji, szlachty czy patrycjatów miast w pragnieniu swobodnego kształtowania minionego czasu - własnej genealogii. Miały nawet po temu jeszcze większe możliwości, służyły im bowiem szersze grona uczonych pochlebców-genealogów. Jednak “rody panujące" nie ograniczały się do bezpośrednich krewnych monarchy, żyjących współcześnie z nim lub w poprzednich pokoleniach. Dziś określamy ludzi poprzez nazwiska, ale ten obyczaj wykształcił się dopiero w czasach nowożytnych, i to powoli. Dynastie określano przeważnie wedle tytułów lennych ich arystokratycznych przodków. Dobrze to widać we Francji. Gdy więc - wraz z zasztyletowanym Henrykiem III - Walezjusze wygaśli w starszej linii, do korony doszła młodsza, znana jako Burbonowie - od książąt de Bourbon. Rewolucyjni republikanie, zniósłszy tradycje feudalne, rozprawili się z Ludwikiem XVI jako “obywatelem Kapetem" (od Hugona Kapeta, założyciela dynastii Kapetyngów), nie z Burbonem, co oznaczałoby uznanie jego tytułu feudalnego; można to jednak zrozumieć jako prześmiewcze uznanie ciągłości dynastii. Odwrotny przykład stanowią Habsburgowie, którzy we wszystkich swych gałęziach męskich zachowywali i utrzymują do dziś swe nazwisko, pierwotnie oznaczające posiadanie tytułu hrabiego na Habsburgu.
Każda epoka stawiała władcom inne wymagania w zakresie stylu życia i rządzenia, walki i dowodzenia. Wyobraźmy sobie w encyklopedii nauk politycznych syntetyczne hasło “król" czy też “władca". O czym powinien by pisać dzisiejszy makiawelencyklopedysta? To, co wspólne wszystkim panującym, a zarazem wyróżniające ich od reszty śmiertelników, byłoby w takim encyklopedycznym haśle nader skromne, ale znalazłby się w nim ród monarszy, dynastia. Sekwencja, kontynuacja, tradycja stanowią bowiem istotę władzy monarszej. Zapewnianie rodowi ciągłości jest odruchem równie podstawowym u króla, jak u zwierzęcia czy ptaka - tyle że ma dodatkowy aspekt polityczny.
Miało to znaczenie także dla rządzonych, którzy aż do czasów oświecenia silnie, czasem nierozerwalnie, kojarzyli państwo z rodem monarszym. Rewolucje od schyłku XVIII do początków XX w. rozerwały ten związek, podważając sakrę, głosząc, że “król jest nagi". Można by datę początkową cofnąć do Długiego Parlamentu w Anglii (1640) i egzekucji Karola I (1649), jednak czasy 2' Ludwika XIV i ideologii XVIII w., niemal ubóstwiającej władców terytorialnych w Rzeszy, komplikują tu chronologię.
Na tym tle szczególnym zjawiskiem są wczesnonowożytne republiki europejskie, wśród nich Polska epoki wolnych elekcji. w Zresztą Rzeczpospolita po wygaśnięciu Jagiellonów wskazuje ex z średniowiecznej Sycylii adverso, jaką rolę w państwie wczesnonowożytnym grała ciągłość władzy na szczycie. Byłoby jednak błędem kojarzyć ściśle dynastię z państwem, a zwłaszcza podporządkowywać ją państwu. Można znaleźć przykłady dowolnej wzajemnej relacji tych dwóch instytucji, przy czym ewolucja nie jest jednokierunkowa.
Urok badania dynastii jako rodu tkwi w tym, że ma ona swe własne życie, ambicje i sposoby działania. Jest jednym z członów państwa, ale sięga zarazem poza jego ramy. Powstaje czasem układ, w którym dynastia wykorzystuje siły królestwa dla osadzenia swych członków na innych tronach, budując w ten sposób system sojuszy opartych na związkach krwi.
Alii, bella gerant tu, Austria, felix nube! - głosiła propaganda Habsburgów. W istocie swój niezwykły sukces rodowy zawdzięczali oni kilku szczęśliwym małżeństwom i świadomie stosowali tę metodę w czasach nowożytnych. Habsburgów zwycięska rywalizacja z Jagiellonami w XV -XVI w. była tego najlepszym przejawem: zawarłszy w 1515 r. w Wiedniu układ na przeżycie, po rychłej śmierci pod Mohaczem młodocianego Ludwika Jagiellończyka znaleźli się na długie stulecia w posiadaniu królestw Czech i Węgier.
Historie dynastyczne są pełne pokrętnych, wyrafinowanych interpretacji praw do tronu. Świadczy to jednak zarazem o sile tytułów prawnych. Przeciwnicy uczyli się od mistrzów - zwłaszcza Burbonowie od Habsburgów. Gdy w średniowieczu “idea dynastyczna" dominuje nad świadomością państwową, to rozwój państwa terytorialnego zmienia sytuację. Prawa dynastyczne monarchów służą teraz interesom monarchii. Ci pierwsi wykorzystują długie listy swych tytułów feudalnych, by we właściwym momencie przyłączyć do swego państwa to czy inne księstwo, hrabstwo lub miasto. Zaznaczyło się to i w dziejach polskich. Oto choćby roszczenia Zygmunta III i dwóch jego synów do tronu szwedzkiego, które tak silnie zaważyły na naszych losach w wieku XVII, a z drugiej strony pretekst, z jakiego skorzystała Maria Teresa w czasach pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Spisz, po który sięgnęła najpierw, należał był do Luksemburgów jako królów węgierskich (oddany w zastaw Jagiełłę jeszcze w 1414 r. w zamian za pożyczkę, nigdy zresztą nie spłaconą); Małopolskę i Galicję cesarzowa przyłączyła jako dawne księstwa halickie i włodzimierskie (stąd później “Galicja i Lodomeria"), ongiś sporne między Węgrami i Polską, a przyłączone do nas przez Jadwigę. Charakterystyczne dla lekceważenia tego pretekstu było to, że Galicja nie została włączona do prowincji węgierskich.
Prawa dynastyczne jako pretekst do agresji były zjawiskiem codziennym w owej helium omnium contra omnes, stanowiącej treść dziejów politycznych Europy. Dążąc do opanowania Niderlandów hiszpańskich (terytorium dzisiejszej Belgii) Ludwik XIV skorzystał ze śmierci Filipa IV hiszpańskiego i zgłosił roszczenia dziedziczne swej żony, Marii Teresy Habsburżanki. Uzyskał dla Francji tylko Lilie (jest ono francuskie do dziś), ale wkrótce rozwinął znacznie bardziej zawiłą prawno-militarną akcję “reunionów" (reunions) -odzyskiwania ziem na terytorium Rzeszy na podstawie średniowiecznych praw lennych, a w końcu - po wymarciu Habsburgów hiszpańskich - rozpętał wojnę o tamtejszą sukcesję, po której pokój w Utrechcie (1713) przetasował karty praw terytorialnych od Niderlandów po Sycylię.
Ów dynastyczny sposób myślenia i działania można jednak najlepiej zilustrować na przykładzie pewnego planu, choć nie miał on szans powodzenia. Oto w 1525 r., jeszcze przed zerwaniem z Rzymem, król angielski Henryk VIII dał swym ambasadorom, wysyłanym do cesarza Karola V, dokładną instrukcję. Mieli oni zwrócić uwagę cesarza na prawa króla Henryka do korony francuskiej i na korzyści, jakie mogłyby w związku z tym przypaść Habsburgom. Gdy armia francuska została pobita (w bitwie pod Pawią, 1525), król Franciszek I jest w niewoli, a kraj w chaosie, należałoby “całkowicie zniszczyć władzę [extinct the regiment] francuskiego króla, jego dynastii [and his line] i wszelką władzę francuską". W porozumieniu z cesarzem i w jego obecności, Henryk chce założyć koronę królów Francji, po czym przekaże Habsburgowi swą córkę Marię (mowa o późniejszej Marii Katolickiej, wówczas dziewięcioletniej). Tu następuje charakterystyczne zdanie: “Bez żadnego zapewnienia, jak będzie rozwiązana sprawa jej małżeństwa z cesarzem, gdy dojdzie do wieku sprawnego". To jednak dopiero początek, wprost z Paryża bowiem Henryk chce towarzyszyć Karolowi do Włoch, “aby widzieć koronę cesarską nałożoną na jego głowę". Ambasadorowie mają dalej zwrócić uwagę, że “powinno to oddać cesarzowi całą monarchię Chrześcijaństwa. Ma on bowiem z racji dziedziczenia królestwo Hiszpanii i wielką część Niemiec, Królestwo Sycylii i Neapolu, z Flandrią, Holandią, Zelandią, Brabantem i Hainaut i innymi [częściami] Niderlandów; tytułem elekcji ma cesarstwo, do którego należy cała reszta Italii i wiele miast Rzeszy w Niemczech i gdzie indziej". Czechy zostały uznane za część Niemiec, Węgry były zapewne zbyt daleko, by o nich pamiętać.
I tu następuje argument dynastyczny: “Przez oczywistą możliwość stwarzaną przez księżniczkę - chodzi o Marię i jej przyszłe potomstwo z Karolem - [cesarz] będzie mieć w przyszłości także Anglię i Irlandię z tytułem zwierzchności nad Szkocją, a w takim razie i całą Francję z posiadłościami". Tak więc odbywszy tę podróż do Paryża i Włoch cesarz stanie się “z czasem w sposób pokojowy panem i właścicielem [owner!] całego Chrześcijaństwa". Henryk będzie się z tego cieszyć, jako że cesarz pomoże mu odzyskać koronę Francji. Następują warianty propozycji podziału tego królestwa (przypomnijmy, Franciszek I jest wówczas w niewoli w Hiszpanii); ostatecznie Tudorowi wystarczy Normandia, Pikardia i trzy -cztery miasta.
Był to chyba największy nie tyle nawet z możliwych, ile w ogóle wyobrażalnych planów dynastycznych w Europie. Jedynie Polska, Skandynawia i Moskwa pozostały poza jego zasięgiem. Karol nie został jednak przekonany i ze swej strony postawił twarde, nie do przyjęcia, warunki finansowe. Interesowała go nie tyle księżniczka Maria, ile jej posag, który chciał widzieć natychmiast. Na jego dworze rozważano raczej mariaż z księżniczką portugalską Izabelą; miała ona wówczas 22 lata, co pozwalało liczyć na rychłe przyjście na świat następcy tronu.
Trudno mieć pewność, czy Henryk VIII naprawdę zamierzał zostać jedynym, obok cesarza, liczącym się monarchą europejskim. Ważny dlań był jedynie etap pierwszy: nałożenie korony francuskiej, ostateczne pogrążenie osobistego przeciwnika - Franciszka I (ten zresztą rychło wyjdzie z niewoli habsburskiej i natychmiast odwoła wszystkie zobowiązania podjęte pod przymusem). Wolno dalej sądzić, że Henryk liczył na spłodzenie syna, co prawa Habsburgów do koron Anglii i Irlandii odsunęłoby o co najmniej jedno pokolenie.
Abstrahując od monumentalnej skali projektu, wszystkie jego elementy mieściły się w konwencjach epoki. Alternatywny projekt portugalski został rychło zrealizowany i miał z czasem oddać w ręce syna cesarskiego, króla Filipa II, resztę Półwyspu Iberyjskiego i portugalskie imperium kolonialne, by w następnym stuleciu przyczynić Hiszpanii wiele kłopotu. Natomiast księżniczka Maria Tudor, już jako królowa Anglii, właśnie tegoż Filipa weźmie za męża, również komplikując ogromnie losy państwa.
U schyłku średniowiecza pojawił się w Europie czynnik równoważący w pewnym sensie dynastię: interes stanów. Gdy zasada dynastyczna wywodziła się z systemu lennego (unikam terminu “feudalny", jest on bowiem w dzisiejszym języku polskim zbyt wieloznaczny), stany kierowały się interesem “kraju": szlachty, Kościoła, elit miejskich. Konflikt pojawiał się zwłaszcza, gdy w grę wchodził podział terytorium: jakkolwiek stany bywały skłócone i rozdrobnione według terytoriów, w razie zagrożenia potrafiły się porozumieć. Oto w 1356 r. stany Brabantu wymusiły na Wacławie Luksemburczyku - który poślubił był tamtejszą księżnę Joannę - uznanie zasady niepodzielności kraju. Z kolei w Sabaudii Stany Generalne nie dopuściły do podziału kraju w 1472 r., gdy król francuski Ludwik XI chciał wykorzystać kryzys władzy - chorobę księcia Amadeusza IX i regencję jego żony Jolandy.
Myślenie w kategoriach “dynastycznego posiadania" (termin proprietary dynasticism ukuł niedawno historyk amerykański Steven Rowen) trwało w Europie długo i przejawiało się najostrzej w próbach podziału rodowego patrimonium. Ślad tego można dostrzec w postępowaniu Zygmunta III Wazy, który ściągnął na siebie wielkie niebezpieczeństwo, gdy chciał pogodzić sprzeczne interesy zarówno swych szwedzkich, jak polskich poddanych, domagających się Estonii. Fatalny dlań Sejm Inkwizycyjny (1592) był miarą królewskiego niepowodzenia.
W obu powyższych wypadkach - sabaudzkim i polskim - planom dynastycznym sprzeciwiły się stany. Jednak w większości krajów Europy rola zgromadzeń stanowych między XV a XVIII stuleciem osłabła, państwo zaś utożsamiano z osobą władcy. Stąd na krótko przed rewolucją francuską cesarz Józef II mógł snuć plany zamiany Niderlandów (od niedawna austriackich) na Bawarię, a to w związku z oczekiwanym wybuchem sporu o sukcesję bawarską. Udał się nawet incognito do Francji na rozmowy z Ludwikiem XVI, u którego chciał też sprawdzić, czy bezdzietność Marii Antoniny (Habsburżanki przecież) nie zagraża sojuszowi austro-francuskiemu skierowanemu przeciw Prusom. Absolutyzm utrwalił zasady dynastyczne, a więc zwiększył też ryzyko kryzysu politycznego w razie wygaśnięcia rodziny panującej. Następstwa bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta wskazują, że parlamentaryzm szlachecki nie stanowił w Rzeczypospolitej zabezpieczenia przed tym niebezpieczeństwem.
Losy poszczególnych dynastii, przedstawione poniżej, nasunąć mogą różnorakie refleksje. Nie jest zadaniem ani zamiarem wydawcy i współautora tego tomu sugerować czytelnikom kierunek ich myśli. Niech będzie jednak wolno zwrócić uwagę, jak wielkie znaczenie w dziejach miał przyjęty system dziedziczenia. Mariaże między rodzinami panującymi jeszcze w XVIII w. stanowiły powszechnie uznaną formę gwarancji sojuszu. Niekiedy stwarzały szansę, choćby pretekst, rozszerzenia państwa terytorialnego. Jednak dziedziczenie to kwestia z zakresu prawa i już w średniowieczu zaczęli o nim decydować fachowcy, poszukując precedensów, rozstrzygając sprawy bieżące, ale i formułując zasady ogólne. Nowożytny etap funkcjonowania dynastii widziałbym w tym, że nie rodzina sama, a urzędnicy i stany królestwa decydują w momentach dla dynastii krytycznych, jak zwłaszcza małoletniość lub długotrwała choroba monarchy. Regencja to dla monarchii okres krytyczny. Dla dynastii w większym może jeszcze stopniu, funkcje monarchy bowiem mogą (choć nie muszą) wyjść na ten czas z rąk rodziny. Królestwo - można powiedzieć - było sprawą zbyt poważną, aby je powierzyć samej dynastii. Czy można było powierzyć kobiecie rządy lub choćby - niby hemofilię - przenoszenie praw do korony?
Jest na to kilka odpowiedzi. Feministki dobrze przyjmą obserwację, że łatwo przedstawić spore grono wybitnych władczyń, jak Elżbieta I w Anglii, Katarzyna II w Rosji czy cesarzowa Maria Teresa. Także wówczas, gdy rolę monarchy sprowadzono już do minimum, królowa Wiktoria stała się symbolem trwałości i solidności imperium, wspaniale kontrastując z Hanowerczykiem z poprzedniego stulecia. Upadek dynastii Windsor1 jest w jakimś stopniu manipulowany przez masowe media, bo genitalia książąt interesują czytelników bardziej niż szaty królów. Jednak problem jest rzeczywisty: czy jest, jakie powinno być miejsce monarchów we współczesnych systemach państwowych? Czy przekazywanie pozycji politycznej innej osobie tylko z racji pokrewieństwa ma w warunkach demokracji parlamentarnej jakiekolwiek uzasadnienie?
“Pozbyć się monarchii to zawsze cholerna sprawa [bloody business]" - wzdycha felietonistka “The Guardian" (5 X 1994) i cytuje niemieckiego historyka Goło Manna, który uważa, że “mając króla w Monachium czy Stuttgarcie trudno sobie wyobrazić zwycięstwo narodowego socjalizmu". Czyżby? Wiktor Emanuel III nie powstrzymał we Włoszech Mussoliniego, choć odegrał pewną rolę przy jego obalaniu. Nieco inaczej Juan Carlos w Hiszpanii: ten, nigdy nie opowiedziawszy się przeciw caudillo, po jego śmierci i w czasie późniejszej próby zamachu stanu stał się politycznym arbitrem, stabilizując demokrację. Bezpośrednio zaś nawiązując do Goło Manna, można przytoczyć, co wykazał ostatnio John C. G. Róhl, biograf ostatniego Hohenzollerna, w jego korespondencji z czasów panowania i po abdykacji: Juda-England, “masońska zaraza", “trujący grzyb na niemieckim dębie", “komary i Żydzi ... to zaraza, od której ludzkość tak czy inaczej musi się wyzwolić". “Myślę, że najlepszy byłby gaz", brzmi własnoręczny dopisek byłego cesarza Wilhelma II na liście z roku 1929.
Wątpliwe więc, czy dynastycyzm, monarchizm jest lekarstwem na ułomności demokracji i na totalitaryzm, choć dość aktualnie brzmią koncepcje osiemnastowiecznych jakobitów2. Jednak by głowa panująca (“monarcha" zakłada arche - władzę) mogła pełnić rolę arbitra, konieczna jest uznana przez społeczeństwo ciągłość dynastii, którą niezmiernie trudno odtworzyć, gdy raz ją zerwano.
Współczesne skojarzenia z pojęciem “dynastia" są negatywne: kiczowate “dynastie" rekinów kapitału, czy to autentycznych Ken-nedych, Hearstów, czy telewizyjnych Carringtonów. Poza Europą, w świecie islamu, monarchizm kwitnie - od Maroka poprzez Emiraty Arabskie po sułtanat Brunei. Zarazem rysują się w systemach totalitarnych karykatury dynastycyzmu: dyktatorzy przekazują władzę synom, jak Duvalier na Haiti czy Kim Ir Sen w Korei Północnej. Nowoczesne techniki przymusu i terroru służą tam archaicznej zasadzie władzy. Są to jednak - dla nas - tylko odrażające karykatury zasady, która przez stulecia kształtowała systemy władzy i współtworzyła kulturę Europy.
Antoni Mączak
Zob. niżej, s. 390.
Początek jest zupełnie wyjątkową kategorią myślenia i poznania ludzkiego. Arystotelesowski ogląd rzeczy i spraw, zgodnie zresztą z naturalnym, potocznym doświadczeniem, ujmował ich przebieg w schemat, którego punkty wyróżnione narzucały się jako najważniejsze i nieuniknione: początek - narodziny, moment szczytowego rozwoju, koniec - upadek. Nie trzeba było przecież pomocy filozofa, by ów trójstopniowy zapis każdego trwania stawał się życiową mądrością przedstawicieli różnych społeczności, różnych kultur i różnych czasów. Już pobieżne przyjrzenie się temu sumarycznemu modelowi rozwoju wszystkiego, co ziemskie i przemijające, pokazuje, iż skoro koniec zwiastuje swojemu bohaterowi - kimkolwiek lub czymkolwiek by nie był - zatratę i dekadencję, to wyposażenie go we właściwości dlań charakterystyczne, pozwalające mu istnieć jakiś czas, dłuższy czy krótszy, nastąpić musi w dobie narodzin. Krótko mówiąc, sądzono, że tym będziemy w przyszłości, kim jesteśmy, kim stajemy się u początku. Nie na darmo Bóg przyprowadził Adamowi, panu świata fauny i flory, powołane do życia, jeszcze nie nazwane zwierzęta, żeby ów nadał im imiona. Pierwszy człowiek wywiązał się z postawionego mu zadania dobierając każdemu z przedstawicieli zwierzęcej rodziny odpowiednie, zgodne z charakterem i wyglądem osobnika miano. Określił w ten sposób po wsze czasy każde ze stworzeń; wtedy, na początku skrystalizowała się istota każdego z przedstawicieli świata zwierząt. Prostą konsekwencją wiary w szczególne siły sprawcze aktu stworzenia było przekonanie, iż - wymuszając jakby na prawach natury pożądane zjawiska czy zdarzenia - trzeba wprowadzić do macierzy rodzącego się bytu lub tworu takie składniki, które z upływem czasu powinny zaowocować tymi oczekiwanymi przez nas pozytywnymi efektami. Wykształciła się więc cała dziedzina twórczości, której jedynym zadaniem było przedstawienie tak ukształtowanych początków ludu, rodu, dynastii, instytucji - listę tę w sposób niemal dowolny można wydłużać - by origo zwiastowało dla obecnych i przyszłych właścicieli urobionej tradycji pomyślność i szczęśliwe trwanie “obiektu", o którym mowa. Oczywiście, nie robiono tego na zimno i od ręki. Zamykane w historiograficznych czy ustnych przekazach origines były owocem podlegających zmianom doświadczeń kulturowych wspólnoty i traktowano takie wykłady jako relacje z owej najpierwszej i modelującej przyszłość rzeczywistości.
Choć teraźniejszość od najdawniejszej, początkowej historii ludu dzieliło zwykle wiele pokoleń i zwłaszcza nam, dwudziestowiecznym wydawałoby się, iż trudno jest z tak dobrym skutkiem tak daleko sięgać wstecz, to ludzie średniowieczni radzili sobie bardzo dobrze z osiąganiem i badaniem epoki narodzin swej wspólnoty czy panującej dynastii. Prosto i skutecznie rozwiązywano mniejsze zadanie przerzucając ponad upływającymi latami i wiekami długie lub bardzo długie, w zależności od potrzeby, genealogiczne mosty, budowane z szeregów kolejnych antenatów. Przęsłem wyjściowym takiej konstrukcji był praprzodek ludu lub praojciec dynastii. Osobę Borzywoja, pierwszego czeskiego władcy chrześcijanina, z parą założycieli dynastii, Przemysłem i Libuszą, oraz z dobą powstawania zrębów wspólnoty czeskiej łączy rząd siedmiu starożytnych Przemyślidów. Niezamysł, Mnata, Wojen, Unisław, Krzesomysł, Neklan, Hostiwit, już na progu XII w. postacie tajemnicze, tworzą fragment łańcucha zwierzchnich panów Czechów, który wydłuża się daleko w przód - w przyszłość, dochodząc aż do współcześnie panującego księcia i uzewnętrzniając się w spisywanej wówczas kronice. Taki pomost władców nie tylko pozwala przenikać wartościom aktu tworzenia, leżącym przecież gdzieś daleko w zamierzchłych czasach, do aktualnie przeżywanej teraźniejszości, ale unaocznia też fakt odnawiania się wspólnoty wraz z każdym przejmującym władzę księciem (“nowy Przemysł").
Troska, z jaką zabiegano o utworzenie wspomnianego kontaktu z życiodajnymi dla dynastii i wspólnoty zarazem początkami, często imponuje. Bryt Asser, duchowny i biograf króla Wessexu Alfreda, w wykładzie dziejów swego bohatera, spisanym u schyłku IX w., pomieszcza na wstępie utworu listę dynastycznych przodków władcy. Jest to bardzo ciekawe, instruktywnie złożone zestawienie. Alfred wywiedziony został prostą linią od praojca wszystkich ludzi, Adama. Nie można wymyślić lepszego praprzodka dla panującej rodziny. Gdy jest się w sposób dowodny potomkiem pierwszego człowieka, ród taki ociera się - czy grzeczniej sprawę przedstawiając - uczestniczy niemalże w boskim, największym dziele stworzenia. Zaczyna się tam, gdzie bierze początek cały świat.
Partię praprzodków biblijnych łatwo było znaleźć i nietrudno zaanektować na własne potrzeby. Interesujące są wszystkie styki chrześcijańsko-biblijnej tradycji z plemienną, sasko-germańską. Noe, postać ważna jako drugi Adam, ojciec popotopowej rodziny ludzkiej, ma w Asserowej genealogii króla Alfreda za syna niejakiego Setha. Tenże - tak z imienia, jak z pochodzenia - sprawia wrażenie postaci biblijnej, będąc ogniwem pośrednim między bohaterami pierwszych wieków ludzkości a starożytnością germańską - skoro rodzi ów Seth syna Bedwiga, którego miano dźwięczało swojsko w uszach Sasów. Seth nie mieści się przecież w kanonicznym zestawie potomstwa Noego, a choć także nie wydaje się być germańskim herosem, swe korzenie ma jednak w tradycji pogańskiej, znanej nie tylko wyspiarskim czy kontynentalnym Sasom. Seth jest nowym wcieleniem germańskiego Sceafa, wielkiego herosa tradycji dynastycznych kręgu północnogermańskiego. Utożsamieniu obu postaci ze sobą, czy może przemienieniu swojskiego Sceafa w quasi-biblijnego Setha, pomogła wydatnie biografia tego pierwszego i, oczywiście, zaważyła tu także graficzno-fonetyczna zbieżność mian jednego i drugiego bohatera.
Dlaczego wszakże Sceaf tak dobrze nadawał się na syna Noego i łatwo przekształcił się w Setha? Sceaf to typowy heros mitów o początku - fundator dynastii i pierwszy władca wspólnoty. Z o wiek późniejszej od utworu Assera kroniki wiemy m. in., że Scef (Sceaf) jest wspaniałym chłopcem, chronionym boską opieką, który przybywa do swego przyszłego królestwa wodą w łódce bez wioseł. Sceaf i jego historia znana przecież była o wiele wcześniej. W poemacie Beowulf., wiązanym z wiekiem VIII, a opowiadającym o heroicznym okresie wędrówek i walk plemion germańskich, pojawia się Scef jako ojciec Scylda, fundatora wielkości królestwa Duńczyków i założyciela królewskiej dynastii. Przed rokiem 900 w IV redakcji Kroniki anglosaskiej umieszczono natomiast o naszym bohaterze informację potwierdzającą związek jego osoby z motywem łódki, z charakterystycznym dla sposobu zjawiania się herosów wątkiem przybycia znikąd i w dodatku w łupince zdanej pozornie na pastwę fal i losu. O Scefie (Sceafie), ojcu Bedwiga, powiedziano tam, iż urodził się on na wodzie, w łodzi - na statku jednak całkiem wyjątkowym. Była to bowiem arka Noego, a chłopak został uznany za syna ocalonego od potopu bohatera.
W ten sposób połączono dwie tradycje istotne dla anglosaskiej wczesnośredniowiecznej społeczności i obie znalazły się pod kontrolą domu panującego w Wessex. O znaczeniu anglosaskiego dostępu do biblijno-chrześcijańskich początków już wspominaliśmy. Należało odnaleźć się w nowym porządku ideowo-historycznym. Co do Sceafa (Scefa, Setha), to warto było mieć wśród przodków wielkiego herosa, któremu do łódki w myśl kursujących tradycji wkładano raz oręż, raz snopek zboża - postać kiedyś co najmniej półboskiego opiekuna i gwaranta dóbr czy wartości, reprezentowanych przez ładunek, z jakim przybywał.
Tradycja budująca tożsamość polityczno-kulturową plemiennej wspólnoty nie może, ma się rozumieć, zostać poza zasięgiem ideowego władania rodu panującego. W trochę niższej partii genealogii króla Alfreda, chociaż nadal odnoszącej się do zamierzchłych czasów, spotykamy osobistość o imieniu Gewis. Rzadko tylko pojawiające się przy imionach antenatów Alfreda jakieś dodatkowe informacje tym razem donoszą, że od miana tego władcy saskiego sąsiedzi Brytowie urobili nazwę dla całego plemienia Sasów Zachodnich. Będą, intelektualista i historyk przełomu wieku VII na VIII, uważa etnonim Gewisse za starożytny - dawniejszy od nazwania West-Saxon, nic nie wspominając o jego “brytyjskim" pochodzeniu. Formę Gewisse można więc uznać za wyraz nowego, wyspiarskiego wcielenia zachodniosaskiej wspólnoty. Wcielenia, które zostało zaakceptowane i uświęcone poprzez wprowadzenie wspomnianego miana i jego dawcy do genealogii rodu królewskiego.
Poznanego przez nas przed chwilą Gewisa tylko dwa pokolenia dzielą od postaci bardzo sławnej i szeroko znanej. Gdzieś w środku genealogii króla Alfreda znalazło się też miejsce dla Wodena (Odyna). Stoi skromnie, niczym nie wyróżniony, w szeregu przodków domu panującego Wessexu. Trudno wszakże przecenić znaczenie obecności Wodena, pana germańskiego panteonu, wśród protoplastów dynastii. Od tego boga, jak wspomina Będą, przedstawiając przodków Hengista i Horsy, owianych legendą przywódców Sasów osiedlających się na Wyspie, wywodzi swe początki wiele anglosaskich domów królewskich. O tym, jak pożądanym krewnym był bóg Woden i jak niesłychanie cenny kapitał wnosił do rodowego skarbca wartości, niech przekona nas zdanie z Kroniki Aethelwearda, odniesione do króla Idy, przodka rozgałęzionej linii królewskiej Bernicii. Powiedziano więc o nim, że “jego ród tak swą królewskość, jak szlachetność wywodzi od Wodena". Innymi słowy, początek królestwa jako instytucji i jako godności piastowanej przez ród Idy oraz wszystko, co wywyższa ten dom, ma swe źródło w osobie władcy bogów.
W nowej, chrześcijańskiej formacji kulturowej nie było miejsca dla takiego boga i jemu podobnych. Z tym jakoś się godzono. Wyrzucenie wszakże takiego przodka z grona rodzinnych protoplastów było posunięciem o wiele trudniejszym do przeprowadzenia niż przyznanie mu statusu tylko bohatera - wybitnego władcy. Stracić kontakt z herosami stojącymi u naszych początków, znaczyło unicestwić swą tożsamość, podważyć kulturowo-wspólnotowe zasady organizujące lud. Znany przykład władcy fryzyjskiego Radboda unaocznia, w praktycznym działaniu i myśleniu, te - zdawałoby się - górnolotnie brzmiące oświadczenia. Namawiany do przyjęcia wiary przez św. Wulframa, książę ten był już bliski pozytywnej decyzji, gdy dla uspokojenia ostatnich wątpliwości zapytał biskupa-misjonarza, co dzieje się ze zmarłymi królami i wodzami Fryzów - będą oni w niebie, do którego Radbod się wybierał, czy w piekle, o którym tyle strasznego w trakcie katechezy usłyszał. Dowiedziawszy się od świętego męża, iż w krainie niebiańskiej szczęśliwości Radbod nie zastanie swych przodków i poprzedników, zdecydował się król Fryzów nie chrzcić, a dotrzymać towarzystwa swoim królewskim współrodowcom.
Można się domyślać, że przed Chlodwigiem, przyjmującym chrzest, powstawały zbliżone problemy. W liście biskupa Vienne Awitusa, wystosowanym - właśnie ze wspomnianej okazji, chwalącym władcę Franków, mowa jest także o Chlodwigowej genealogii.
Pada ciekawe zdanie - władca zechciał z całej swej starożytnej genealogii zadowolić się tylko płynącą z niej szlachetnością. Swe boskie koneksje i wynikającą stąd przewagę Chlodwig oddalił; ze szlachetnych przodków - dodajmy - dających mu władzę nad k wszystkimi istotnymi wartościami i kluczowymi zdarzeniami ojczystej historii, nie zrezygnował.
Wracając na chwilę do genealogii króla Alfreda, dopowiedzmy, że przed Wodanem stoi jeszcze inny i ważny, choć tajemniczy, bóg Germanów Geat. Wspomniano, że poganie czcili go jako boga, dyskredytując tym samym boskość Wodana. W sumie, jak widzimy, zespół przodków króla Alfreda (jest on - od Adama licząc - 42 przedstawicielem rodu), zawiera w sobie klucze do wszystkich początków, pogańskich czy chrześcijańskich - nieważne - istotne, iż Ważnych dla wspólnoty Wessexu, rządzonej przez swą dynastię. Adam, Sceaf (Seth), Geat, Woden, Gewis i inni sprawiali, że dom królewski trudno było oddzielić od samej wspólnoty, rozumianej jako organizm kulturowo-politycżny. Był ten szczep królewski (stirps rzgid) w osobach kolejnych swych przedstawicieli najszlachetniejszym uosobieniem i najlepszym wyrazicielem kultowo-polity-cznyeh instytucji i aspiracji całej społeczności. Przerzucając rzecz na płaszczyznę historyczną, dzieje rodziny królewskiej są zapisem narodzin, w sensie fizycznym, grupy-plemienia oraz kroniką krzepnięcia, powstawania cywilizacyjnych podstaw ludu.
Dawne wspólnoty bardzo zdecydowanie poprzez pryzmat własnej historii i własnych początków ujmowały narodziny ludzkości W Ogóle, a także świata-kosmosu. To właśnie nasz początek był zarazem punktem startu rodzaju ludzkiego i zorganizowanej pod względem politycznym i kultowym wspólnoty. Przy okazji, niemalże, dochodziło też do wykonania roboty najbardziej podstawowej - zbudowania świata-kosmosu z ciała składanej na pierwszą ofiarę Istoty Pradawnej. Przegląd rozwiązań, jakie przynoszą różne tradycje wykładające plemienne origines, zacznijmy od podania Scytów. Nie dochodzi w nim wprawdzie do scytyjskiej konstrukcji kosmosu, ale widzimy jak z “rodzimego nasienia" w sposób autonomiczny wykluwa się plemienna populacja i na swych wielkich pustkowiach pozostaje równoważna z “całą ludzkością". Dobrze tu również możemy zaobserwować, jak wraz z aktem kreacji ludu - ludzkości, w momencie jego stawania się, pojawiają się najważniejsze wartości życia społecznego: idea władzy królewskiej i sam władca oraz stwarzające śpołeczno-polityczną organizację zasady wewnętrznego podziału grupy.
Tak więc, jak podaje Herodot, pierwszym człowiekiem, który zjawił się w pustynnym kraju, przyszłej ojczyźnie Scytów, był Targitaos. Legitymuje się on autochtonicznym rodowodem, zgodnie z oczekiwaniami i konwencją, jak prawdziwy tego rodzaju bohater.
Często protoplasta ludzkości jest dzieckiem Ziemi czy istotą, która z niej się bierze. Tuisto, praojciec plemion germańskich, o czym wspomina Tacyt, wyłania się z ziemi (terra editus).
Podobnie rzecz ma się z ateńskim Erechteuszem. Również, jak dobrze wiadomo, w najbardziej znanym wykładzie pochodzenia człowieka - biblijnym - ziemia jest tworzywem, z którego ulepiono najdoskonalsze ze stworzeń. Motyw ten - i wszystko wskazuje, że bez wpływu nowej religii - powraca w słowiańskim średniowiecznym micie o pojawieniu się pierwszego człowieka, przy czym zaznaczmy, iż z naszego punktu widzenia jest on najważniejszy wówczas, gdy odnosi proces antropogenezy do konkretnego miejsca w przestrzeni wspólnoty plemiennej, wyznaczając jej pępowinę i główny ośrodek kultowy. Do kwestii tej trzeba będzie jeszcze powrócić, teraz zauważmy, iż chociaż Targitaos nie powstaje z ziemi, jest w każdym calu swojakiem-autochtonem, genetycznie sprzęgniętym z ojczystą krainą.
Rodzicami praojca Scytów, opowiadano, był Zeus i córka Borystenesa - Dniepru. Tradycja scy...
campanila