Żeromski Stefan - Wierna rzeka.pdf - Żeromski Stefan - Biblioteki_Cyfrowe

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

STEFAN ŻEROMSKI

Wierna rzeka

 

Ocknęło się znów zimno targające wnętrzności — i cierpienie, co raz wraz jak toporem

rozrąbywało głowę. W prawem biodrze ból szarpał się nieustannie, niby hak wędy żelaznej,

wyrywany na zewnątrz. Co chwila ogień niepojęty, nieznany zdrowemu ciału, latał po

plecach, a ciemność pełna wielobarwnych iskier oślepiała oczy. Ranny zawinął się i zatulił

w półkożuszek, który jeszcze za dnia zdarł był z sołdata ubitego w zaroślach na brzegu

rzeki. Nagie nogi i skrwawione biodra wpychał głębiej w stos trupów, szukając tych dwu

ciał, które ciepłem broczących ran rozgrzewały go w ciągu nocy, a wyciem i jękiem buǳiły

ze snu śmierci do łaski życia. Lecz tamci dwaj ucichli, ostygli i stali się równie ohydni, jak

zagon skrwawionem okryty ścierniem. Ręce i nogi, poszukujące ciepła jeszcze żyjących,

traﬁały wciąż na obmokłe i śliskie zwłoki.

Podźwignął głowę.

Zobaczył zmysłem wzroku dokonanie, które był przeżył — spostrzegł to ǳieło nowe,

które w duchu przecierpiał. Leżeli w kilkuset, tworząc w zmierzchu rannym białą górę —

podobĳani, gdy padli z ran, na rozkaz woǳa nieprzyjaciół, rodaka i niedawnego spiskowca

— obdarci przez wojsko ze szmat do ostatniego gałgana — roztrzęsieni na bagnetach —

po ǳiesięć razy do ziemi przybici sztychem oﬁcerskiej szpady, pchniętej na wskróś —

z głowami rozwalonymi kulą z lu przystawionej do czoła — porozgniatani przez pęǳące

koła armat Czengierego.

Zruǳiał daleko przypiaskowy grunt od krwi, co do ostatniej kropli z tych zwłok

wyciekła. Zmiękły grudy twardej oraniny. Roztajał śnieg. Wleczeni w to miejsce ze wszech

stron za nogi zamietli do czysta włosami szeroką niwę. Ugrabili ją kostniejącymi palcami.

Naszeptali w zagony ostatnich słów i pokąsali je w ostatnim szlochu.

Oniemiało i zacichło małogoskie pole. Ostatni żywy żołnierz patrzał w nie przez mgłę

półśmierci przy brzasku cichego poranka.

Zdało mu się — dopiero co stały w tym miejscu konie… Jeszcze dudni ziemia, gdy

ze śmiertelnym krzykiem pęǳą we trzystu towarzyszy na zdrajcę! Gǳież źrebiec? Gǳie

pałasz? Gǳie pod stopą żelazne strzemię, ostatni towarzysz?

Nie słychać już łoskotu granatów Dobrowolskiego, zasypujących dolinę. Znikły ﬂan-

kiery kozactwa i dragonów, co przez cztery z górą goǳiny miotały tyralierski ogień. Skąd

wybuchały kępy i kłęby dymów a błyskał ogień, wzgórze strome od południa szarzeje w ci-

szy. W zachodniej stronie biała smuga cmentarnego muru, gniazdo Jeziorańszczyków,

jazdy, armatek… A tam, pośrodku, gǳie stała piechota — nie ma nic! Z dubeltówka-

mi, bĳącymi na sto kroków — u nogi — stali pod ogniem rotowym nieprzyjaciela, co

w nich celował, jak do tarczy, z karabinów, niosących na tysiąc pięćset metrów. Czekali

cierpliwie z wytrwałością Greków — przyjdź i weź! — aż wróg się zbliży na strzał, aż

padnie rozkaz — do ataku. Leżeli teraz zwaleni na jeden stos. W odległości kłębiły się

i wałęsały nad niziną dymy miasteczka, do przyciesi spalonego przez wojsko. Raz wraz

szeroki płomień jak skinienie chorągwi nieubłagania podrywał się ze zgliszcz, popielisk

i dymów — migotliwym blaskiem naigrawał w mrokach śmierci i postrzępionym języ-

kiem mówił ku czarnemu niebu. Wtedy rozǳierający krzyk luǳki, spomięǳy czarnych

piecowisk wybuchający, dosięgał uszu rannego — obojętny już dla serca i niezdolny po-

dźwignąć ramienia. Podobnie jak nad zgliszczami ogień zrywały się w człowieku czucia,

lecz jak on w czarnym dymie ślepych cierpień gasły.

Puścił się drobny deszcz ze śniegiem. Zawiała z lasu nad Łośną mokra mgła. Prze-

ciągnęły tumany po nagich i stromych wzgórzach, wlokły się po nadrzeczu i przez pole.

Zwilżyły twarz, jakoby mokra chusta. W tej mgle rannej dawał się wiǳieć włochaty od

świerków, ciemny las. Z jednolitego zastępu drzew ciągnął na nagie pole jak gdyby ciepły

podmuch — łaskawy poszum gałęzi. Chwiały się powolnym ruchem długie, powyciąga-

ne spławy, nisko rozpostarte, obmokłe wiechy, wołając głuchym głosem, żeby tamtędy

uciekać.

Luǳi żywych nie było. Nikogo — nigǳie. W pobliżu leżał zabity człowiek, który

miał na nogach brudne zgrzebne spodnie. Przekręciwszy się przez zagon, ranny począł

zǳierać zeń tę oǳież i co tchu wciągnął ją na swe nagie, dygocące nogi. Szukał oczyma

na trupach butów, lecz ani jeden ich nie miał. Wszystkie zzuto i zrabowano. Nagle we

wschodniej stronie, od Bolmina, rozległ się łoskot armatniego strzału. Po nim drugi…

trzeci… Ten dźwięk obuǳił życie. Coś w całym jestestwie drgnęło i ruszyło siły. Bitwa! Do

broni! Do szeregu! Począł w tamtą stronę czołgać się na czworakach, bruzdą, co tchu! Lecz

już po kilkunastu poruszeniach zapadł na nowo, głową mięǳy skiby. Prawa noga wlokła

się bezwładnie. W biodrze rwał ból. Zmacawszy to miejsce, inwalida traﬁł dużym palcem

ręki na głęboką opuchniętą ǳiurę, z której skąpo, lecz wciąż krew się sączyła. Na lewe

oko nie wiǳiał. Wyczuwał palcami w miejscu brwi, powieki, gałki ocznej i policzkowej

kości wypukłą bulwę, w której ogień wciąż drgał, sypiąc wielobarwne iskry. Nie było

już oka, lecz ǳiwne i rozśmieszające zjawisko wielkiej narośli. Głowa zrąbana szablami

w bitwie wysączyła we włosy dużo krwi, która zastygła w zlepienia, w sople i utworzyła

na czaszce istną czerwoną czapkę. W piersiach, mięǳy żebrami, w ramionach narywały

rany od wielokrotnych pchnięć bagnetu. Ale mocniejsze niż wszelki ból było zimno.

Żelazną garścią chwytało za skrwawione włosy, zapuszczało w kości i mięǳy żebra szpony,

potrząsając zrąbane półzwłoki dreszczem bez pardonu. Ono to gnało naprzód. Powlókł się

znowu na bałyku. Raz na dwu rękach i lewym kolanie, drugi raz na stopie i dłoniach, gdy

bezwładnie ciągnęła się prawa noga — czyniąc z całej ﬁgury obraz wielkiej śmieszności

istotnego nieszczęścia. Tak dowlókł się do pierwszych drzew lasu. Chwiały się w zimowym

deszczu i we mgle świerkowe gałęzie. Spadał z nich na ziemię niemowny szum. Ani w nim

nie było żałości, ani współczucia, ani miłosierǳia, ani pogardy. Długo spływał ten zimny

szum na serce półumarłe.

Samotnik dźwignął się na rękach i, objąwszy pień pierwszego w lesie drzewa, stanął

na nogach. Nasłuchiwał odgłosów bitwy. Nic nie przerywało ciszy. Patrzał na pobojowi-

sko. Nie żałował ani tych, co w czarnym polu leżeli, ani siebie, ani ǳieła. Jedyne czucie

osiadło w jego piersiach, jedyna myśl pod skrwawionymi włosami: bić się. Patrzał był,

jak żołnierze mordowali rannych żołnierzy, jak półżywych oǳierali ze szmat… Nie było

czym zagasić życia, które się zmieniło w hańbę i śmieszność. Pożałował legowiska mięǳy

trupami. Począł się prosić o śmierć. Padł na ręce i twarz. Duszę ogarnął mrok…

Długo trwało bezczucie, bo gdy się obuǳił, słońce było wysoko. Z pola dochoǳił

gwar. Uniósłszy głowy, zobaczył luǳi. Ciągnęli zwłoki kędyś popod górę. Ktoś luǳiom

tym wydawał rozkazy. Ranny poczuł w sobie przeraźliwą trwogę, że go żywcem zakopią.

Począł uciekać. Czołgał się zaroślami świerczyny, wskroś śniegów na poły roztajałych, po

oślizgłych igłach sosnowych. Zdrętwiałe nogi rozgrzewały się od tego ruchu, od pełzania

na kolanie i rękach. Śniło się w rozbitej głowie, że las zbiega, zakrywa zielonymi weł-

niakami, że przed złymi oczyma zasłania włochatym rańtuchem — że ktoś niewiǳialny

a przecie oczywisty chyżo-chyżo pokazuje drżącą ręką tajne dróżki mięǳy pniakami, wy-

deptane przez kwiczoły, szlaki przetarte stopkami i ogonami lisów. Kędyś, daleko w lesie

na tej swojej zawiłej droǳe, w głuchym ostępie napotkał krzywy kostur, uschniętą je-

dli gałąź, spadłą na ziemię z wysokości drzewa. W grubszym swym końcu zeschnięty ów

spław miał sęk, który się wraz nadał, jako oparcie pod ramię. Długość jego była akuratnie

na kulę. Wsparłszy się na tym kĳu, zbieg zadumał się przez krótkie mgnienie czasu, kto

też podrzucił przed bezwładną nogą ten kostur na ǳikiej droǳe. Wszechmogący Bóg,

czyli sam bezżałosny los? I roześmiał się z litości ich, mówiąc z głębi swej duszy, która

  Wierna rzeka



niczego już nie chciała, ani od Boga, ani od losu, wszystko przeżywszy w powstańczych

pochodach i bitwach — że tą litością ich pogarǳa i, że ten jej dowód może odrzucić precz!

Ale wspomniał na braci pobitych, na popieliska Małogoszcza — i przycisnął do boku tę

ostatnią broń. Przez całe jestestwo przeleciał jak gdyby zemściwy krzyk orła, a w serce

wstąpiła zaciekła moc. Poczuł w sobie ǳiką, oszalałą, starą, od męki do cna okrutną du-

szę Czachowskiego. Poszedł teraz naprzód wsparty na swej kuli, wielkimi kroki, jak na

szczudłach. Zdawało mu się, że zdąża w stronę Bolmina, na pomoc braciom. Od ruchów

cielesnych bóle w biodrze, plecach i głowie stawały się nie do zniesienia, jak ciosy ogni-

stego pręta. W kościach i żyłach zapalał się istny pożar, ogarniał głowę i dymem ciemnym

zawlekał oczy. Bosa stopa w pochoǳie swym raz wraz traﬁała na sęki, korzenie, patyki,

kolki i igły leśne ukryte w śniegu. Przebita do głębi krwawiła. Częstokroć zmordowane

ciało waliło się w śnieg kędyś w zagaju podszewki leśnej, albo na mchu do głębi przemo-

kłym. Objęty nagłym zimnem człowiek zrywał się na nowo i brnął w zmurszałym śniegu,

w kępach zlodowaciałych borówek — broǳił w długich, nieskończonych smugach leśnej

niecieczy, znieruchomiałej po nizinach. Jak okiem sięgnąć, jak uchem zachwycić, las był

pusty. Tam i sam leśny ptaszek zaćwierkał, spłoszony szelestem kroków człowieczych —

i daleko uciekał. Nieme wokoło drzewa i nieme nad nimi niebo. Ziemia porośnięta prze-

klętą roślinnością, dręczącą poranione nogi. Krew sączyła się z ran. Ślady jej zostawały

na śniegu, na gałęziach świerkowych, na badylach i mchu.

W oczach upadającego co chwila las ów, dobrotliwy niedawno, wydłużał się, rozsze-

rzał, otwierał coraz dalej — ukazywał swe chodniki przeǳiwne i zapadnie bez wyjścia,

głębie głuche i kręgi, zachylenia półkoliste i mięǳydrzewne korytarze bez końca. Mi-

jały goǳiny, a nie przerzeǳał się i nie kończył ów las olbrzymi. Tu i owǳie dźwigał

się piaszczysty wzgórek, stromy i uciążliwy do przebycia, jak tatrzańska przełęcz. Leśna

droga rozcięła obszary drzewne na dwie części i sama mięǳy nimi znikła. Wspierając się

na swej kuli, zbieg dotarł do jednego z wydmuchów. Położył się na nim i tam postanowił

spać na zawsze. Życie, czy śmierć stały się równe i takie same. Tylko już nie trząść się

z zimna, nie cierpieć ǳiwacznych katuszy i nie myśleć! Zapomniał, w którą stronę brnąć

dalej. Zmylił drogę…

Usnął od razu. Ale był to sen potworny, pełen widm i wrzawy. Las okalający zdawał

się drgać i stękać. Wszystko w nim kipiało od ciosów szalonego serca. W głębi ziemi,

na której struǳone ciało spoczęło, huczy — śniło się — grzmot poǳiemny i połyskują

pioruny. Jęk boleści wyrywał się z głębiny i jak miecz na dwoje rozcinał niebo.

Dreszcz gwałtowny dźwignął rozbitka znowu i pognał dalej. Na nowo zaczęło się

czołganie z bezwładną nogą z prawej, sękatym kĳem z lewej strony. Sunął na łokciach

i kolanie, trzymając pod pachą znalezioną kulę. Stapiane w błocie i woǳie poły kożucha

odrażającym zimnem przejmowały brzuch i piersi, a sucha jego na grzbiecie część potem

krwawe rany zalewała. Stopy poprzebĳane kolkami rozpuchły i zakrwawiały każdy mo-

czar, każdą kałużę. Było popołudniu, bo słońce zachylało się za korony drzew. Ostrzejszy

chłód dołem lasu pociągał. Ranny szukał dogodnego miejsca, żeby się zaszyć w leśne

gęstwiny i doznać ochrony od zimna. Lecz teren wciąż był zwilgły, zarośnięty zeschłym

szuwarem. Brał się więc w bok; to w jedną, to w drugą stronę i zabrnął w szarpiące chru-

sty, w ǳikie jeżyny przysypane śniegiem, w wikle i rokiciny, pełne nastawionych kolców,

jak pazury czyhającego szatana. Ponachylane badyle leśnych malin i ǳikie głogi szarpały

twarz i raniły ręce. Przebĳał się przez te ostępy, przeklinając swą dolę. Wybrnąwszy zaś

z tych zarośli, podniósł oczy i z głębokim zdumieniem, nagle i niespoǳiewanie ujrzał po-

le — pustą przestrzeń — nizinę łąki… Wydało się, że to Bóg odsunął wreszcie ręką ǳikie

głogi i dał spojrzeć w bezdrzewne pustkowie. W dali ciągnęły się ośnieżone wzgórza —

pod ostatnim z nich widać było szereg chat wsi. Dymy nad nimi błękitne na niebie za-

różowionym… W pewnej odległości od tej wsi budynki szerokie o murowanych słupach,

dwór z czarnym dachem rozsiadły wśród drzew. Widok ten tak był nieprawdopodobny

dla powstańca po nieskończoności jednolitych drzew, że zdawał się być fenomenem snu,

złuǳeniem, naigrawaniem złego… Domostwa… Luǳie… Dym nad radosnym ogniem…

Nieszczęśliwy obalił się na ziemię. Leżąc, patrzał bezsilnie na białe obłoki, płynące

w Wysokim niebieskim przestworzu — na pochylą ziemię — na luǳkie osiedla. Ostatnie

tak samo były dalekie jak pierwsze. Nic na ziemi i niebie nie chciało tej oﬁary z ran

  Wierna rzeka



i z przelanej krwi. Wszystko jej było wrogie. Ta ziemia, na którą upadła głowa, była

głucha. Ślepy i niemy był przestwór. Zimny wiatr nadciągał z dala. Tylko ten daleki dym…

Błękitny, prześlicznym zwojem płynący coraz wyżej, powoływał jak niepojęte a przecie

przyjazne skinienie.

Ranny wypoczął — wstał i wsparty na kosturze pociągnął w kierunku wsi. Miejsce

teraz było równe, bez chrustów i kolek. Śnieg za dnia odtajały, pokrywając się cien-

kim szkliwem od wieczornego przymrozka, ułatwiał drogę. Nogi sunęły po nim snadniej

i bez bólu. To na czworakach, to na kuli chory przemierzył całą prawie szerokość rów-

niny. Słyszał już dolatujące ze wsi szczekanie psów, ryk bydła i głosy luǳi. Lecz mię-

ǳy nim i krańcem tego błonia ukazała się nieoczekiwana przeszkoda: — rzeka. Ukryta

w wysokich, obłych brzegach, wysłanych rudą murawą — zataczając się niezliczonymi

półkolami, które tworzyły długi szereg półwyspów, rzeka biegła bystrym, czarnym nur-

tem. Z jednej i drugiej strony u brzegów była obmarznięta, lecz nigǳie błona lodowa

nie okryła całkowitej wodnej powierzchni. Powstaniec czołgał się wzdłuż brzegu, szu-

kając ławy lub kładki, po której mógłby się na drugi brzeg przedostać. Nigǳie czegoś

podobnego nie znalazł. Był zaś tak z sił wyczerpany, że iść dalej, wzdłuż zakrętów, wi-

jących się jakby na przekór, jakby dla wydłużenia w nieskończoność tego marszu, nie

było sposobu. Jak przedtem las, tak obecnie rzeka tworzyła nieprzebytą zaporę. Linia

jej brzegu, która z drogi czyniła gzygzak, wĳącą się wstęgę, była dla struǳonego nową

formą natrząsania się losu. Poranione nogi okrążały półwyspy, wracając — zdawało się

— w to samo miejsce. Naśmiewający się diabeł rzucił oto przed te nogi rzekę i puścił je

w taniec, w pląs na prawo i na lewo, bez końca i bez celu…

W pewnym tedy miejscu, gǳie woda rozlewała się nieco szerzej, brzeg był łagodniej-

szy, a głębia płytsza — ów polski tancerz przerwał swój pląs, zsunął się do wody i począł

w bród ją przebywać. A skoro tylko zanurzył się, doznał ulgi szczególnej. Zaczerwie-

niła się wokoło niego czarna rzeczna woda. Zabulgotał, jak gdyby z głębi jęknął, wart

jej środkowy. Tkliwym po tysiąckroć chlustaniem, pracowitym myciem woda oczyściła

każdą ranę, a jak matka ustami wycałowała z niej srogość cierpienia. Wchłonęła w siebie

ta rzeka prastara i wiecznie nowa szczodrą powstańca krew, zliczyła jej krople, skrzętnie

w siebie zabrała, pojęła w głębiny, rozpuściła w sobie, wessała i dokądś poniosła — po-

niosła… Zbieg opłukał w zimnej woǳie rozpuchnięte nogi i, drżąc ze straszliwego zimna,

wydostał się na brzeg. Zgrzebne spodnie przylgnęły do nóg i nieznośnie ziębiły, lecz je na

sobie dla wstydu zachował, idąc o kĳu, w górę, ku wsi. Łąki się tam kończyły i poczynały

pola, od nizin odgroǳone. Środkiem ornych niwek ciągnął się wygon w opłotkach. Ten

szlak szeroki, pochyły, zdeptany od kopyt bydlęcych i zryty w rozmaitych kierunkach

ścieżkami głębokimi, pełen był podmarzłego błota. Ranny lazł ostatkiem sił, trzymając

się żerǳi i wspierając na kĳu. Na tej droǳe mozolnej, która mu się wydawała być bez

końca, spotkali go luǳie, idący z cebrami i wiadrami po wodę do rzeki. Byli to mężczyźni

i kobiety, starzy i wyrostki.

Ujrzawszy go, przystanęli i ciekawie mu się przyglądali. Ktoś z tego tłumu huknął

w kierunku wsi, ktoś inny pobiegł tam z pośpiechem. Młody powstaniec szedł dalej,

ślizgając się bezsilnie po marznącym błocie.

Od strony wsi poczęli nadciągać chłopi, gospodarze w sukmanach i kożuchach. Jedni

z nich zbliżali się statecznie, inni biegli, coś mięǳy sobą gadając. Na przeǳie tej gromady

zstępującej z góry szedł wieśniak z blachą żółtą na piersiach. Ten postępował śmiałym

krokiem, a stanąwszy w pobliżu, mierzył oczyma krwawego przychodnia. Zapytał:

— Człowiek — coś jest za jeden?

— Wiǳicie, że jestem ranny… — odpowieǳiał zapytany.

— A każ cię to tak poranili?

— W bitwie.

— W bitwie? Toś ty powstaniec?

— Powstaniec.

— No, bracie, skoro sam powiadasz, iżeś buntownik i żeś w bitce był, to my cię

w areszt zajmujemy.

—- Dlaczego?

— Do miasta cię musimy odstawić.

  Wierna rzeka



Żeromski Stefan - Wierna rzeka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: