PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE
Często na określenie praw rzeczowych ograniczonych używa się określenia prawo na rzeczy cudzej. Nie można tego określenia jednak używać zamiennie, czyli nie można używać zamiennie prawo rzeczowe ograniczone i praw na rzeczy cudzej, bo użytkowanie wieczyste jest też prawem na rzeczy cudzej, bo właścicielem jest Skarb Państwa czy też jednostka samorządu terytorialnego, a nie jest to ograniczone prawo rzeczowe. Czyli tych pojęć nie można utożsamiać.
Prawa rzeczowe ograniczone - używa się takiego określenia, dlatego że prawa te gwarantują uprawnionemu ściśle określony zakres uprawnień względem rzeczy, czyli uprawniony może wykonywać tylko ściśle określone uprawnienia względem rzeczy i jakie uprawnienia może wykonywać uprawniony to wynika z definicji określonego ograniczonego prawa rzeczowego, czyli w definicji ograniczonego prawa rzeczowego wskazane jest ściśle jakie uprawnienia może wykonywać uprawniony. Definicja wyraźnie wskazuje te uprawnienia. Charakterystyczna cechą ograniczonych praw rzeczowych jest to, że definicja wyczerpująco określa zakres uprawnień, czyli w definicji wskazane są te uprawnienia i nie można domniemywać, że uprawniony posiada jakiekolwiek inne uprawnienia niż te, które wynikają z definicji.
Poza tym jeżeli chodzi o ograniczone prawa rzeczowe, to obowiązuje zasada numerus clausus, czyli zasada zamkniętego katalogu ograniczonych praw rzeczowych. W prawie polskim mamy w tej chwili pięć ograniczonych praw rzeczowych. Wymienione są one w art. 244 kc. Ograniczone prawa rzeczowe to użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu i tylko te pięć ograniczonych praw rzeczowych mamy. Należy pamiętać o czymś takim jak zastaw rejestrowy, zastaw skarbowy, przy czym zastaw rejestrowy i zastaw skarbowy to nie są odrębne prawa rzeczowe. To jest tylko szczególna odmiana zastawu, która jest regulowana w przypadku zastawu rejestrowego odrębną ustawą rejestrową, a w przypadku zastawu skarbowego ustawą - Ordynacja podatkowa. Należy pamiętać także o „time sharingu”. „Time sharing” też nie jest odrębnym ograniczonym prawem rzeczowym, jest to postać użytkowania.
Czy w prawie polskim można znaleźć jakieś inne ograniczone prawa rzeczowe, które by nie były wymienione w art. 244 kc. Są takie ograniczone prawa rzeczowe, które nie są wymienione w art. 244. są to tzw. ciężary realne. Ciężary realne to relikt poprzedniej regulacji. Ciężary realne to są ograniczone prawa rzeczowe, które powstały przed wejściem kodeksu cywilnego w życie na podstawie Prawa rzeczowego z 1946 r. i zgodnie z przepisami wprowadzającymi kodeks cywilny te ciężary realne, czyli te ograniczone prawa rzeczowe, które istniały przed wejściem kodeksu cywilnego w życie, mogą nadal istnieć. Czyli to jest tylko ten wyłom od zasady zamkniętego katalogu ograniczonych praw rzeczowych. Ale istotne jest to, że w obecnej chwili już innych ograniczonych praw rzeczowych nie można ustanowić, nie można już w tej chwili ustanowić ciężarów realnych. W tej chwili można ustanowić tylko ograniczone prawa rzeczowe, które zostały wskazane w art. 244, czyli te pięć ograniczonych praw rzeczowych. Istotne jest to, że ten katalog wskazany w art. 244 nie jest katalogiem niezmiennym, tzn. z czasem może ulec zmianie. Do zmiany katalogu ograniczonych praw rzeczowych konieczna jest zmiana ustawy, czyli katalog ten może tylko ulec zmianie, jeżeli zmieniona zostanie ustawa, czyli jeżeli zostanie zmieniony kodeks cywilny. Natomiast istotne jest to, że strony nie mogą modyfikować praw wskazanych w art. 244, przez własną czynność prawną nie mogą kreować nowego prawa rzeczowego.
Podział ograniczonych praw rzeczowych:
Prawa rzeczowe ograniczone można podzielić na dwie grupy. Pierwsze które polegają na korzystaniu z rzeczy i druga grupa to są taki ograniczone prawa rzeczowe, które nie zapewniają takiego uprawnienia. Jeżeli chodzi o tą drugą kategorię, ograniczone prawa rzeczowe, które nie wiążą się z korzystaniem z rzeczy, to tutaj należy wymienić hipotekę i zastaw. Hipoteka i zastaw nie wiążą się z korzystaniem z rzeczy. Prawa te polegają na tym, że uprawniony może zaspokoić z rzeczy swoją wierzytelność, czyli uprawniony nie korzysta z rzeczy, czyli jeżeli na nieruchomości ustanawia się hipotekę, to ta nieruchomość nadal jest używana przez właściciela, natomiast uprawnienie wierzyciela polega na tym, że on może zaspokoić z rzeczy swoją wierzytelność. Druga kategoria, czyli ograniczone prawa rzeczowe, które polegają na korzystaniu z rzeczy to pozostałe trzy ograniczone prawa rzeczowe, czyli użytkowanie, służebność, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. To są ograniczone prawa rzeczowe, które wiążą się z korzystaniem z rzeczy. Inny podział ograniczonych praw rzeczowych - ograniczone prawa rzeczowe dzielimy na samoistne i akcesoryjne. Wśród akcesoryjnych jest zastaw i hipoteka, a wśród samoistnych użytkowanie, służebność i spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Akcesoryjne związane są z istnieniem innego prawa, a konkretnie w przypadku zastawu i hipoteki z istnieniem wierzytelności i mają zagwarantować wierzycielowi możliwość zaspokojenia z rzeczy jego wierzytelności. To są dwa podstawowe podziały ograniczonych praw rzeczowych.
Jeżeli chodzi o przedmiot ograniczonych praw rzeczowych to przedmiotem każdego ograniczonego prawa rzeczowego jest rzecz, z tymże należy pamiętać, że są trzy sytuacje, kiedy przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych będą także prawa. Można ustanowić użytkowanie na prawie, to wynika z art. 265 kc, można ustanowić zastaw na prawach, to reguluje art. 327-335 i można ustanowić także hipotekę na prawach, czyli przedmiotem praw rzeczowych są rzeczy, przy czym mogą także prawa w trzech przypadkach: w przypadku użytkowania, w przypadku zastawu i w przypadku hipoteki.
Ograniczone prawa rzeczowe są skuteczne „erga omnes”.
Jeżeli chodzi o ograniczone prawa rzeczowe należy zwrócić uwagę na to, że kodeks cywilny w części poświęconej ograniczonym prawom rzeczowym znajduje się tam przepisów ogólnych, które odnoszą się do wszystkich ograniczonych praw rzeczowych. Przepisy ogólne, które dotyczą ograniczonych praw rzeczowych to art. 244-251.
Powstanie i wygaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych:
Ograniczone prawa rzeczowe mogą powstać na skutek umowy, na skutek orzeczenia sądowego, na skutek orzeczenia administracyjnego i na skutek zasiedzenia. Pierwsza sytuacja, kiedy powstaje ograniczone prawo rzeczowe to umowa. Umowa jest zawierana pomiędzy właścicielem rzeczy a inną osobą na rzecz której ustanawiane jest ograniczone prawo rzeczowe. Kwestie ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych reguluje art. 245 kc. Jeżeli chodzi o ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych, to stosuje się przepisy o przeniesieniu własność, czyli przepisy art. 155-170, czyli do ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych na podstawie umowy stosuje się przepisy o przeniesieniu własności, ale są w tym zakresie pewne wyjątki. Jeżeli chodziło o przeniesienie własności nieruchomości, to nie można było zastrzec w umowie warunku ani terminu, bo wtedy nie dochodziło do powstania skutku rozporządzającego. W przypadku ograniczony praw rzeczowych na nieruchomości można zawrzeć w umowie zarówno warunek, jak i termin. Wynika to z § 2 art. 245. Kolejny wyłom w tym stosowaniu przepisów o przeniesieniu własności to to, że jeżeli chodzi o ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości, nie jest konieczne zawarcie umowy w formie aktu notarialnego. W akcie notarialnym wystarczy zawrzeć tylko oświadczenie właściciela nieruchomości, czyli właściciel nieruchomości, który ustanawia ograniczone prawo rzeczowe, w akcie notarialnym oświadcza, że to prawo ustanawia. Nie jest konieczne zawarcie w tym akcie oświadczenia osoby uprawnionej, może być zawarte w tym akcie, ale nie musi. Jeszcze jeden kolejny wyłom od tych ogólnych zasad stosowania przepisów o przeniesieniu własności dotyczy tego, że jeżeli chcemy ustanowić hipotekę, to wówczas nie będzie to czynność konsensualna, bo konieczny jest wpis do księgi wieczystej, czyli dla ustanowienia hipoteki nie wystarczy sama umowa między właścicielem rzeczy a osobą uprawnioną, ale konieczny jest wpis do księgi wieczystej.
Drugi sposób powstania ograniczonych praw rzeczowych to możliwość ich ustanowienia w orzeczeniu sądowym. Może w ten sposób, przez orzeczenie sądowe, zostać ustanowiona służebność drogi koniecznej. Wynika to z art. 145 i 146 kc. W orzeczeniu sądowym można tez ustanowić ograniczone prawo rzeczowe, jeżeli dochodzi do zniesienia współwłasności. Jeżeli dochodzi do zniesienia współwłasności np. nieruchomości, to można ustanowić służebność dla poszczególnych wydzielonych nieruchomości. Poza tym na skutek orzeczenia sądowego powstaje także hipoteka przymusowa. Wynika to z art. 109 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Czyli trzy sytuacje kiedy ograniczone prawo rzeczowe powstaje na skutek orzeczenia sądowego: służebność drogi koniecznej, po drugie służebności w przypadku zniesienia współwłasności i po trzecie powstanie hipoteki przymusowej.
Kolejnym sposobem powstania ograniczonych praw rzeczowych jest orzeczenie administracyjne. Tutaj chodzi o sytuację, kiedy dochodzi do wywłaszczenia nieruchomości. Tam mogą zostać ustanowione służebności, a także o sytuację np. powstanie zastawu skarbowego. Zastaw skarbowy regulowany jest przez ustawę - Ordynacja podatkowa i na podstawie decyzji odpowiedniego organu ustanawiany jest zastaw skarbowy w celu zabezpieczenia wierzytelności z tytułu niezapłaconego podatku. To jest sytuacja, kiedy ograniczone prawo rzeczowe powstaje na skutek orzeczenia administracyjnego.
Jeżeli chodzi o ostatni sposób powstania ograniczonych praw rzeczowych, a mianowicie zasiedzenie, to zasiedzieć można tylko służebności gruntowe. Wynika to z art. 292 kc, a co więcej nie wszystkie służebności gruntowe, czyli przez zasiedzenie może powstać służebność gruntowa.
Jeżeli chodzi o treść ograniczonych praw rzeczowych, to z samej definicji ograniczonego prawa rzeczowego ściśle są wskazane uprawnienia osoby uprawnionej do korzystania z tego ograniczonego prawa rzeczowego, przy czym trzeba pamiętać, że te uprawnienia w konkretnej sytuacji mogą być modyfikowane, ale tylko w zakresie wskazanym przez ustawę, czyli można modyfikować, ale tylko jeżeli na to zezwala ustawa i w zakresie dozwolonym przez ustawę.
Przenaszalność ograniczonych praw rzeczowych:
Co do zasady ograniczone prawa rzeczowe można przenieść na inną osobę, z wyjątkiem użytkowania i służebności osobistej. Użytkowanie i służebność osobista są prawami niezbywalnymi i nie można ich przenieść na inną osobę. Czyli co do zasady ograniczone prawa rzeczowe są zbywalne, można je przenieść na inną osobę, z wyjątkiem użytkowania i służebności osobistej, przy czym (wyjątek od wyjątku) „time sharing” jako odmiana użytkowania może zostać przeniesiony, czyli użytkowanie co do zasady nie może zostać przeniesione na inną osobę, ale „time sharing” może. Jeszcze jedno ograniczenie co do przenoszenia, otóż chodzi tu o służebności gruntowe. Jeżeli chodzi o służebności gruntowe, to ponieważ służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomości, to służebność gruntowa może być przeniesiona tylko łącznie z przeniesieniem własności nieruchomości. Czyli służebność gruntowa jest przenaszalna, ale tylko z prawem własności nieruchomości. Wynika to z art. 258 § 1 kc.
Kilka ograniczonych praw rzeczowych może być ustanowione na jednej rzeczy. Jeżeli jest ustanowione na jednej rzeczy kilka ograniczonych praw rzeczowych, to może pojawić się po pierwsze taka sytuacja, że mogą być one wykonywane jednocześnie, czyli możliwe jest jednoczesne wykonywanie tych ograniczonych praw rzeczowych, ale może dojść do takiej sytuacji, kiedy na jednej rzeczy ustanowionych jest kilka ograniczonych praw rzeczowych i prawa te nie mogą być wykonywane jednocześnie, wówczas mamy doczynienia z kolizją ograniczonych praw rzeczowych. W tej sytuacji należy sięgnąć do art. 249 kc, art. ten określa co zrobić w sytuacji kolizji ograniczonych praw rzeczowych. Zgodnie z tym art. jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej. Jest to tzw. zasada pierwszeństwa, czyli prawo które powstaje później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej, czyli kto pierwszy czasem, pierwszy prawem. Wyjątek od zasady pierwszeństwa wyrażonej w art. 249, znajduje się, jeżeli chodzi o zastaw, w art. 310 kc, ale podstawową zasada jest zasada pierwszeństwa wyrażona w art. 249. uzupełnieniem tej zasady z art. 249 jest art. 11 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Art. 249, czyli ta zasada pierwszeństwa z kodeksu cywilnego, ma zastosowanie do ograniczonych praw rzeczowych na ruchomości i do ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomości, jeżeli nieruchomość nie ma zorganizowanej księgi wieczystej. Natomiast jeżeli na nieruchomości urządzona jest księga wieczysta, to wówczas ma zastosowanie art. 11 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Jeżeli dwa ograniczone prawa rzeczowe, jeżeli chodzi o nieruchomości, nie są wpisane do księgi wieczystej, czyli dwa ograniczone prawa rzeczowe są ustanowione na nieruchomości, ale nie zostały wpisane do księgi wieczystej, to wówczas ma zastosowanie art. 249, czyli zasada pierwszeństwa. Natomiast jeżeli mamy doczynienia z kolizją ograniczonego prawa rzeczowego, które jest wpisane do księgi wieczystej, z tym które nie jest wpisane do księgi wieczystej, to zgodnie z art. 11 pierwszeństwo ma prawo wpisane do księgi wieczystej. Czyli pierwszy przypadek kolizja praw niewpisanych - ma zastosowanie art. 249, druga sytuacja kolizja ograniczonego prawa rzeczowego wpisanego do księgi wieczystej i niewpisanego - pierwszeństwo ma ograniczone prawo rzeczowe, które zostało wpisane do księgi wieczystej i trzecia sytuacja kiedy istnieją dwa ograniczone prawa rzeczowe na nieruchomości, które są wpisane do księgi wieczystej, to z pierwszeństwa korzysta to prawo, co do wpisania którego pierwszy złożony został wniosek, czyli data złożenia wniosku decyduje, które prawo wykonuje się z pierwszeństwem przed innym prawem rzeczowym. Podstawowa uwaga: zasada pierwszeństwa ma zastosowanie tylko wówczas, jeżeli dochodzi do kolizji ograniczonych praw rzeczowych, czyli sytuacji, kiedy nie jest możliwe jednoczesne wykonywanie kilku ograniczonych praw rzeczowych. Jeżeli jest możliwe jednoczesne wykonywanie kilku ograniczonych praw rzeczowych, to zasada pierwszeństwa nie ma zastosowania.
Wygaśnięcie ograniczonych:
Kwestię wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych reguluje art. 246 i 247 kc. Pierwszym ze sposobów wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych jest sytuacja, kiedy strony postanowią o wygaśnięciu ograniczonego prawa rzeczowego w umowie, czyli ograniczone prawo rzeczowe może wygasnąć na skutek czynności prawnej. To jest typowy przypadek wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego (umowa), ale do wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego może doprowadzić także czynność prawna jednostronna, tj. chodzi o oświadczenie uprawnionego, wtedy uprawniony do wykonywania określonego ograniczonego prawa rzeczowego składa oświadczenie, że zrzeka się tego upewnienia i wtedy uprawnienie to wygasa, przy czym jeżeli ograniczone prawo rzeczowe było ujawnione w księdze wieczystej, to samo oświadczenie o zrzeczeniu się tego ograniczonego prawa rzeczowego nie jest wystarczające, konieczne jest dodatkowo wykreślenie tego uprawnienia z księgi wieczystej. Drugi przypadek, kiedy ograniczone prawo rzeczowe wygasa to konfuzja, czyli uprawniony do wykonywania określonego ograniczonego prawa rzeczowego staje się jej właścicielem. Trzeci przypadek wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego to upływ czasu. Ograniczone prawo rzeczowe może wygasnąć na skutek upływu czas, pod warunkiem że jest ono prawem terminowym. Poza tym przyczyną wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych może być niewykonywanie (prawa) ich przez okres 10 lat. Ta przyczyna wygaśnięcia dotyczy użytkowania i służebności. Tylko w tych przypadkach ustawodawca przewidział, że jeżeli nie będą te ograniczone prawa rzeczowe, czyli użytkowanie i służebność, wykonywane przez 10 lat, to wygasną. Poza tym ograniczone prawa rzeczowe mogą wygasnąć na skutek wyroku sądowego, czyli sąd w orzeczeniu może stwierdzić, że jakieś ograniczone prawo rzeczowe wygasło albo może znieść jakieś ograniczone prawo rzeczowe. Kolejna sytuacja kiedy ograniczone prawo rzeczowe wygasa to decyzja administracyjna, czyli z odpowiedniej decyzji administracyjnej wynika, że ograniczone prawo rzeczowe jest zniesione. Ostatnia sytuacja, kiedy ograniczone prawo rzeczowe wygasa to sytuacja, kiedy wygasa wierzytelność. Ta sytuacja dotyczy tylko ograniczonych praw rzeczowych o charakterze akcesoryjnym (zastaw i hipoteka), czyli jeżeli wygaśnie wierzytelność, której zabezpieczeniem była hipoteka albo zastaw, to wówczas wygasają te prawa akcesoryjne. Te sposoby nie mają charakteru uniwersalnego, nie dotyczą wszystkich ograniczonych praw rzeczowych. Nie każde ograniczone prawo rzeczowe, może wygasnąć na skutek każdej z tych okoliczności.
Ochrona ograniczonych praw rzeczowych:
Jeżeli chodzi o ochronę ograniczonych praw rzeczowych, to (do ochrony OPRz) stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie prawa własności. Chodzi tutaj o art. 222-231 kc. Tutaj będzie wchodziło w grę powództwo windykacyjne i powództwo negatoryjne. Natomiast jeżeli chodzi o ochronę hipoteki, to znów zastosowanie będzie miała ustawa o księgach wieczystych i hipotece - art. 91-93 tejże ustawy, czyli do ochrony hipoteki przewidziane są specjalne mechanizmy ochronne zawarte w ustawie o księgach wieczystych i hipotece
2
gosicka