fin.publ..doc

Anna Nowakowska

FINANSE PUBLICZNE

Finanse publiczne stanowią zespół zjawisk związanych z gromadzeniem i podziałem środków pieniężnych przez organy wł.publ. w związku z wykonywaniem ich funkcji.

Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:

1)     pobieranie i gromadzenie dochodów (pod względem prawnym to czynności dotyczące ustalania i poboru zobowiązań publicznoprawnych w zakresie  dochodów publicznych, o których mowa w art. 3 ust. 2. UOF)

2)     wydatkowanie środków publicznych (to ponoszenie wydatków publicznych i dokonywanie rozchodów budżetowych, o których mowa w art.4 UOF)

3)     finansowanie deficytu

4)     zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne

5)     zarządzanie środkami publicznymi (czynności wymienione w art.6 pkt 1 i 2)

6)     zarządzanie długiem publicznym

Do sektora finansów publicznych zalicza się:

1)     organy władzy publicznej (Sejm, Senat, Prezydent)

2)     organy administracji rządowej (ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie)

3)     organy kontroli państwowej i ochrony prawa (NIK, RPO, KRRiT, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, Krajowe Biuro Wyborcze)

4)     sądy i trybunały

5)     jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz związki

6)     jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych

7)     fundusze celowe

8)     państwowe szkoły wyższe

9)     jednostki badawczo rozwojowe

10) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej

11) państwowe i samorządowe instytucje kultury

12) ZUS, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze

13) Narodowy Fundusz Zdrowia

14) PAN i tworzone przez nią jednostki organizacyjne

15) państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego

UOF zalicza do form organizacyjnych publicznej gospodarki finansowej:

1)     państwowe i samorządowe jednostki budżetowe

2)     gospodarstwa pomocnicze przy jednostkach budżetowych

3)     środki specjalne jednostek budżetowych

4)     państwowe i samorządowe zakłady budżetowe

5)     państwowe i samorządowe fundusze celowe

              Fin.publ. są instrumentem i atrybutem państwa (władz publicznych), których celem działalności jest nie zysk a działanie na rzecz obywateli i społeczeństwa. To właśnie odróżnia gospodarkę publiczną od prywatnej.

Fin.publ pełnią służebną rolę w stosunku do państwa. Trzy podstawowe funkcje państwa polegają na zapewnieniu:

- efektywności całej gospodarki przy niesprawności rynkowego mechanizmu alokacji zasobów;

- sprawiedliwości, równości przy nadmiernej dysproporcji dochodów;

- stabilności gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu;

Powyższe funkcje utożsamiane są czasem z funkcjami f.p. , tj.:

1)     alokacyjną

2)     redystrybucyjną

3)     stabilizacyjną

Dochody, wydatki i saldo budżetu oddziaływują na:

¶     skłonność do oszczędzania

¶     skłonność do inwestowania

¶     poziom stopy procentowej

¶     poziom bezrobocia

Wg kryterium wydatków, wydatki publiczne dzielimy na:

1.      wydatki materialne – związane z zakupem przez wł.publ. dóbr i usług niezbędnych do spełnienia przez nie funkcji statutowych

2.      wydatki transferowe – nie związane bezpośrednio z ruchem towarów i usług, lecz będące najoczywistszym wyrazem redystrybucji dochodów przez państwo (emerytury, zasiłki, subwencje itp.)

Struktura systemu finansów publicznych.

Fin.publ. tworzą złożony system w przekroju …

¶      podmiotowym

¶      organizacyjnym

¶      prawnym

¶      instytucjonalnym

¶      instrumentalnym i in.

Dochody publiczne – przejęte przez państwo (samorząd) oznaczają definitywne, czyli bezzwrotne, zasilanie finansowe wł. publicznych Źródłem tych dochodów są dochody innych podmiotów. Wydatkowanie tych dochodów oznacza także ostateczne ich zużycie przez wł.publ.. Jest to więc jakościowo inna sytuacja niż finansowanie wydatków z wpływów pochodzących z pożyczek.

Rodzaje dochodów publicznych

Dochody dzielimy na:

¶     zwrotne[1]

¶     bezzwrotne

Podatek

ü      klasyczna danina publiczna

ü      pieniężne, przymusowe, ogólne[2], nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publicznoprawnych (np. samorządów)

ü      podstawowe narzędzie przejmowania przez państwo dochodów i zaspokajania popytu na pieniądz

ü      skutkiem nakładania podatków jest zmiana sytuacji dochodowej i majątkowej podatników, co wpływa na ich zachowanie, podejmowanie decyzji gospodarczych, konsumpcyjnych oraz decyzji o oszczędzaniu itp. (podatki maja więc także znaczenie dla samego państwa)

ü      nadmierny fiskalizm może spowodować wiele negatywnych skutków, np. osłabienie aktywności gospodarczej podatników powodujące spadek dochodów państwa.

ü      musi być ściągany racjonalnie, tzn. musi łączyć interesy fiskalne państwa z interesami ekonomicznymi podatników, realizację celów społecznych z ochroną gospodarki przed negatywnymi skutkami podatków

Rodzaje podatków

Wyróżnić można następujące kryteria:

1.    przedmiotowe

2.    związku między ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem

3.    władztwa podatkowego

4.    terytorialne

5.    podmiotowych źródeł pochodzenia

Podejście Adolfa Wagnera do zasad podatkowych niewiele straciło na aktualności i uznawane jest przez współczesną naukę o fin.publ.

Zasady fiskalne

1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. zasada wydajności … podatki winny być wydajnym źródłem dochodów wł.publ. (państwo powinno sięgać do odpowiedniego przedmiotu opodatkowania, który dostarczy dochodów niezbędnych do realizacji funkcji i zadań państwa oraz władz samorządowych => nie ma sensu wprowadzanie podatków przynoszących niewiele dochodów, a których realizacja może pociągnąć za sobą koszty i ryzyko polityczne)
                  2. zasada elastyczności … podatek powinien reagować na zmieniające się procesy zdarzenia gospodarcze oraz społeczne. Muszą uwzględniać różna w różnym czasie sytuację podatników, jak i całej gospodarki.
                  3. zasada stałości … zwraca uwagę państwa na konieczność ograniczonych zmian w systemie podatkowym. Chodzi o unikanie wprowadzania nowych podatków, jak i wprowadzania zmian w podatkach już istniejących.

Zasada ekonomiczna – w wyniku ciężarów podatkowych nie może być naruszony majątek podatnika (podatek winien być pokrywany z bieżących dochodów). Niewykluczone jest oczywiście uznanie majątku jako przedmiotu i podstawy opodatkowania pod warunkiem jednak, że nie zmniejszy to tego majątku.

Zasady sprawiedliwego opodatkowania

1. 1. 1. 1. zasada powszechności … ciężary podatkowe powinny mieć charakter powszechny, czyli że każdy obywatel, przedsiębiorca itp. powinien być objęty podatkiem, jeżeli spełnione są warunki powstania stosunku podatkowego (np. wszyscy rolnicy, wszyscy posiadacze nieruchomości, samochodów, psów itd.)
         2. zasada równości … ciężary podatkowe winny być rozłożone równomiernie na wszystkich podatników
         3. zasada zdolności podatkowej (dochodowej) … podatnik osiągający taki sam dochód powinien poświęcić na rzecz państwa identyczną korzyść (ponieść taką samą ofiarę)

W ramach zasad sprawiedliwości opodatkowania wyróżnia się zasady:

- „sprawiedliwości poziomej” … „równi powinni być traktowani równo” […] „nierówni powinni być traktowani nierówno”

- „sprawiedliwości pionowej”

System podatkowy może korygować proporcje pierwotnego podziału dochodu narodowego, jeżeli podział ten zostanie uznany za niesprawiedliwy. Narzędziem realizacji tego celu będą progresywne podatki, zwłaszcza podatki dochodowe.

Zasady techniczne

1.      zasada pewności … podatki powinny być niezawodnym źródłem dochodów państwa. Również podatnik powinien z góry wiedzieć, jaki podatek będzie płacił w związku z prowadzoną działalnością lub/i osiąganymi dochodami

2.      zasada dogodności … pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika, cykl i charakter jego działalności itp., oraz przedmiot opodatkowania.

3.      zasada taniości … poboru podatku; koszty realizowania podatków nie mogą nadmiernie uszczuplać finansów państwa (inaczej podatki musiałyby wzrosnąć).

              Iluzja fiskalna polega na ukryciu opodatkowania, wysokości rzeczywistych ciężarów podatkowych, zróżnicowania ciężarów podatkowych, kamuflażu rzeczywistych beneficjentów środków publicznych itp.

Mogą być wywołane przez:

~         ukrywanie związku między wielkością finansowych środków publicznych a korzyściami odnoszonymi przez podatnika

~         wywołanie wrażenia u podatnika, że płacone przez niego podatki są korzystne (uzyskuje dzięki nim nadzwyczajne korzyści); wówczas nakładany podatek wydaje się być mniej uciążliwy

~         zastępowanie podatków opłatami w związku z usługami na rzecz danej osoby (szczególnie skuteczne w przypadku opłat za usługi specjalne, np. za ślub)

~         wykorzystywanie nastrojów społecznych dot. kwestii, rozwiązanie której wymaga pieniędzy (przy zaistnieniu dogodnej sytuacji oraz małej uciążliwości podatku podatnik solidaryzuje się ze społeczeństwem)

~         zastraszanie społeczeństwa negatywnymi skutkami nie wprowadzenia podatku

~         wprowadzenie wielu tytułów podatkowych (obciążenie podatnika wydaje się być mniejsze niż w przypadku podatku wymierzonego od jednego przedmiotu, np. dochodu, majatku)

~         niedokładne sprecyzowanie, kogo właściwie obciąża dany podatek

Zasady dot. konstruowania współczesnych systemów podatkowych oraz prowadzenia polityki podatkowej:

1.      wprowadza się kilka podatków, w tym 3 lub 4 rodzaje są podstawą fin.publ.

2.      sięga się do różnych przedmiotów opodatkowania, tzn. dochodów, wydatków, majątku, nabycia praw majątkowych itp.

3.      stosuje się podatki pośrednie i bezpośrednie (w różnych proporcjach w różnych krajach)

4.      podatki bezpośrednie wprowadza się przez trudności w ich przerzucaniu oraz przez to, że to systematyczne (choć niej wydajne) źródło dochodu

5.      podatki pośrednie z kolei gdyż dzięki technice ich poboru są wydajnym źródłem dochodów wł.publ.

6.      nadmierne dochody podmiotów gospodarczych ogranicza się przez progresywne skale podatkowe

7.      równomierne obciążenie podmiotów realizuje się wg ich zdolności dochodowej; współczesne systemy podatkowe charakteryzuje wysoka indywidualizacja obciążeń

8.      stosuje się w opodatkowaniu przedsiębiorstw skale podatkowe progresywne i degresywne (duże znaczenie ulg, wakacji i zwolnień podatkowych w związku z przebiegiem cyklu koniunkturalnego)

9.      podstawowe rodzaje podatków ustala się na szczeblu centralnym (z dopuszczeniem stosowania podatków lokalnych stanowionych przez władze samorządowe)

10.  z psychologicznego punktu widzenia łatwiej zwiększać ciężary podatkowe przez podwyższenie istniejącego podatku, niż przez wprowadzenie nowego

11.  łatwiej też (spośród już istniejących) zwiększyć ciężary podatkowe z pomocą podatków pośrednich niż bezpośrednich

12.  stosuje się rozwinięty system kontroli i sankcji w celu ograniczenia ucieczek przed podatkami, oszustw itp.

IV. Budżet państwa. (bp)

ü      Dokonuje istotnych transferów na rzecz innych elementów systemu fin.publ., zwłaszcza budżetów samorządowych oraz funduszy ubezpieczeń społecznych

ü      Odgrywa ważną rolę w kształtowaniu finansowych stosunków międzynarodowych, m.in. jako źródło pożyczek dla innych krajów

ü      To scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa

ü      Podstawą jego tworzenia jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków – to akt prawny o określonym czasie obowiązywania

ü      to plan finansowy państwa (władz ustawodawczych i wykonawczych)- cele i zadania państwa realizowane za pomocą budżetu musza być z góry określone – sporządza się go ex ante

ü      jednoszczeblowa struktura organizacyjna bp

Cechy bp:

¶     to fundusz scentralizowanych zasobów pieniężnych gromadzonych i dzielonych przez państwo w związku z realizacją zadań (funkcji państwa)

¶     gromadzenie środków budżetowych w sposób przymusowy; to charakterystyczne dla działalności państwa wynikającej z atrybutu władzy

¶     procesy gromadzenia i dzielenia dochodów za pomocą budżetu

¶     ekonomiczny i społeczny charakter procesów gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie (wyraża się to w przejmowaniu części produktu społecznego i dysponowaniu nią, co wpływa na sytuacj...