Artur Kowalik
Kosmologia dawnych Słowian
Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Recenzje: prof. dr hab. Piotr Kowalski dr hab. Andrzej Szyjewski
© Copyright by Artur Kowalik & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych
Redakcja wydawnicza i korekta: Anna Grochowska-Piróg
II korekta: Jacek Sieradzan
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki: Kompania Graficzna - Joanna i Wojciech Jedlińscy
Na okładce: fragment wycinanki Anny Beiersdorf, „Kwiat paproci" (pierwowzór: Olga Komar)
ISBN 83-88508-71-7
Wydanie I
Kraków 2004
Zakład Wydawniczy NOMOS
ul. Kluczborska 25/3u, 31-208 Kraków
tel./fax (12) 626-19-21
e-mail: biuro@nomos.pl
www.nomos.pl
Druk: Technet Sp. z o.o., za-pis
Raz destruktywne, kiedy indziej zaś konstruktywne, ale zawsze niepokonane, wierzenia tworzą najpotężniejszą siłę w historii i są rzeczywistymi podstawami cywilizacyj. Narody rzadko żyją dłużej niż ich bogowie.
Gustaw Le Bon
Rodzicom
SPIS TREŚCI
WSTĘP ....................................................................9
1. ŹRÓDŁA ...............................................................9
2. PROBLEMATYKA......................................................14
3. CEL ...................................................................15
I. GENERATYWNE CENTRUM ...........................................17
1. WYSPA BUJAN......................................................17
1.1. Wprowadzenie ....................................................17
1.2. Lokalizacja mitycznej wyspy.........................................21
1.3. Potencjał semantyczny nazwy........................................27
2. SANKTUARIUM NATURY ...........................................30
2.1. Fizjograficzne realizacje wyspy Bujan jako generatywnego centrum .......30
2.2. Sepulkralny aspekt gaju/raju........................................45
3. CZASOPRZESTRZENNE KOORDYNATY GAJU........................51
3.1. Ex Oriente Lwc....................................................51
3.2. Gaik w roku obrzędowym ..........................................55
II. STRUKTURA HIEROFANII TELLURYCZNYCH ..........................61
1. SŁOWIAŃSKA CERERA.............................................61
1.1.Bogini cyklu wegetacyjnego i jej bliźniacze potomstwo...................61
1.2. Marzanna i Dziewanna w aspekcie astralnym ..........................72
2. PANI ŻYCIA ........................................................80
2.1. Krzesanie kreacyjnego ognia ........................................80
2.2. Boska Prządka....................................................84
3. UTERUS MUNDI.....................................................92
3.1. Śmierć jako regressus ad uterum......................................92
3.2. Motyw kosmicznego nurka.........................................107
III. OSNOWNY MIT KOSMOGONICZNY SŁOWIAN.........................121
1. HYLOGENIA ......................................................121
1.1. Mit kosmicznego jaja .............................................121
1.2. Związek obrzędowości synkretycznego święta letniego solstycjum
z wodą i ogniem .................................................126
1.3. Geneza kultu świętojańskiego na Słowiańszczyźnie ....................134
2. STRUKTURA HIEROFANII URANICZNYCH.........................144
2.1. Gromowładny *Perum ..........................................144
2.2. Analiza potencjału semantycznego rdzenia *jar-l*jur- określającego
energię kreacyjną ................................................156
2.3. Św. Wojciech jako odpowiednik św. Jerzego i jego astralna identyfikacja
w średniowiecznym synkretyzmie ...................................178
3. DWOISTE CENTRUM KREACYJNE.................................192
3.1. Orion i Plejady ..................................................192
3.2. Dwoiste centrum kreacyjne w kodzie fitomorficznym ..................207
3.3. *Perperuna ......................................................215
7
IV. KOSMOGONICZNA EMBRIOLOGIA ...................................225
1. STRUKTURA HIEROFANII LITYCZNYCH...........................225
1.1. Mityczny kamień Alatyr'...........................................225
1.2. Omfalos ........................................................236
1.3. Delficka/?e/ra genetrbc.............................................253
2. ASTRALNY ASPEKT EMBRIOGENEZY .............................264
2.1. Gwiazda Łuku ...................................................264
2.2. Psia Gwiazda ....................................................277
2.3. Kratofania Syriusza...............................................290
V. LOGOS ...............................................................313
1. PAN OGNIA .......................................................313
1.1. Swaróg - boski kowal .............................................313
1.2. Obrzędowe substytuty somy........................................323
1.3. *Rarog-b - słowiański Ptak Gromu...................................329
2. SWAROŻYC JAKO SŁOWIAŃSKI ORION? ...........................337
2.1. Mitra...........................................................337
2.2. Stymulator biokosmicznej energii i kreator zaprzysiężonych wspólnot .... 349
2.3. Rezydent infernum ...............................................356
3. «TRZECI» .........................................................365
3.1. Numeryczny symbolizm idei suwerenności ...........................365
3.2. Pasyjny mediator .................................................377
3.3. Radogoski Wodan-Odyn ..........................................395
4. EMPIREUM .......................................................411
4.1. Makroantropiczna symbolika głowy .................................411
4.2. Łysa Góra.......................................................426
4.3. »<Trzecie oko»....................................................434
5. SŁOWO ...........................................................454
5.1. Pochodzenie Słowa ...............................................454
5.2. Słowo hermetyczne ...............................................466
5.3. Musica mundana .................................................479
REKAPITULACJA .........................................................489
SKRÓTY.................................................................497
WYKAZ CYTOWANEJ LITERATURY ......................................505
8
WSTĘP
1. ŹRÓDŁA
(...) nichts bedarf' einer kritischen Revision und Mustemng im Gebiete der slavischen Altertumskunde so sehr, ais die Mythologie
Josef Dobrovsky (1753-1829)
„Nic w dziedzinie nauki o starożytnościach słowiańskich nie potrzebuje bardziej rewizji i poprawy niż mitologia", stwierdził niegdyś ojciec slawistyki, Josef Dobrovsky, i mimo upływu lat jego przesłanie nadal pozostaje aktualne. Wprawdzie inny wybitny pionier badań „starożytności słowiańskich", Aleksander Bruckner, miał się wyrazić w swej Mitologii słowiańskiej, iż „mity słowiańskie same do mitu raczej należą", jednak później przyznał, że zasadniczym powodem niewiedzy jest bardziej brak źródeł niż brak przedmiotu badań1. Od czasów Brucknera wprawdzie nie przybyło tekstów źródłowych, jednak zwłaszcza w ciągu ostatnich dwu dekad zaznaczył się znaczący postęp wiedzy o Słowianach, wiążący się z przyrostem ilości źródeł archeologicznych, postępem metodologicznym, a także nową interpretacją źródeł pisanych, stanowiących wciąż (zwłaszcza dla historyków) główne oparcie w badaniach dziejów Słowian na płaszczyźnie gospodarczej, społecznej, politycznej, czy wreszcie religijnej2.
Większość istotnych dla tematu źródeł historycznych w tłumaczeniu polskim została zestawiona i omówiona w cennej antologii Gerarda Labudy Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna (1999), stanowiącej kontynuację Słowiańszczyzny pierwotnej (1954). Inne antologie tekstów źródłowych, z których korzystał autor, to Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian Mariana Plezi (1952), Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku) G. Labudy i B. Miśkiewicza (1966), Źródła, sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski G. Labudy (1960), Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny G. Labudy (1961). Źródła greckie zestawiono,
1 A. Bruckner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985. Hiperkrytycyzm Brucknera był nieodzowny dla położenia kresu XIX-wiecznym skłonnościom do afirmacji wątpliwych źródeł, niemniej dziwi kultywowanie tej postawy przez licznych badaczy słowiańskich starożytności, skłonnych dezawuować wartość wszystkich informacji, których nie potrafią zinterpretować na podstawie dostępnej sobie wiedzy. Jeszcze w 1992 r. L. Moszyński posuwa się wręcz do stwierdzenia, iż „nie było tzw. prasłowiańskiej mitologii" (Zagadnienie wpływów celtyckich na starosłowiańską teonimię [w;] ZPSS, s. 8, Językoznawstwo, Warszawa 1992, s. 171). Szczególnie zła sława otacza średniowiecznych eradytów, których wysiłki interpretacyjne (tzw. interpraetatio Graeca, Romana, Christiana), dokonywane na podstawie dostępnego wówczas aparatu naukowej terminologii, stały się powodem zarzutów o konfabulacje. S. Rosik, skądinąd perfekcyjny epigon tej szkoły badaczy, postrzega jako sprzeczność to, że „na ogół cenieni za rzetelność informatorzy celowali w wykwitach interpraetatio Christiana" (Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI-XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Hel-mold), Wrocław 2000, s. 9).
2 O rozwoju badań nad mitologią słowiańską w XIX i XX w. oraz krytyczny przegląd literatury przedmiotu (do 1. 80.) zob.: S. Urbańczyk, Aleksander Bruckner i jego prace mitologiczne [w:] A. Bruckner, op. cit., s. 6-25; idem, Religia pogańska Słowian [w:] SSS 4, s. 486-489; idem, Religia pogańskich Słowian [w:] S. Urbańczyk, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 10-21; H. Łow-miański, Religia Słowian i jej upadek (w. Vl-XII), Warszawa 1986, s. 56-77. Zob. także zestawienie ważniejszej literatury przedmiotu w języku rosyjskim: W. Ivanov, V.N. Toporov, Slavjanskaja mijołogija [w:] SM, s. 14-15.
9
poddając starannemu opracowaniu, w serii „Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian" (1989, 1995, 1997). Relacje orientalnych podróżników przemierzających ziemie wschodniej Europy zostały pomieszczone w kolejnych tomach Źródeł arabskich do dziejów Słowiańszczyzny w opracowaniu A. i F. Kmietowiczów oraz T Lewickiego (1956-1983) oraz Źródeł hebrajskich do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy F. Kupfera i T. Lewickiego (1956). Fragmenty dzieła perskiego historyka Gardfzfego spolszczyła Ewa Chwiłkowska (1978), zaś inne istotne dla badań Słowiańszczyzny teksty autorów muzułmańskich, przetłumaczone na język rosyjski, znaleźć można w zbiorze tekstów źródłowych, które zestawił A.Ja. Garkavi (1870). Źródła hagiograficzne zostały zebrane w tomach: Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego J. Karwasińskiej (1966), Pomorze zachodnie w żywotach Ottona J. Wikarjaka (1979). Żywoty św. Wojciecha można także odnaleźć w zbiorze Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski M. Plezi (1987) oraz w Legendzie pruskiej o świętym Wojciechu J. Wyrozumskiego (1997). Fragmenty średniowiecznych kazań i dokumentów kościelnych ze wzmiankami o pogańskich wierzeniach skrupulatnie zebrał i opublikował A. Bruckner u schyłku XIX w., zaś XV-wieczne kazanie O zabobonach pióra Stanisława ze Skarbimierza spolszczył niedawno M. Olszewski (2002), prezentując je na tle średniowiecznej literatury antysuperstycyjnej. Oprócz Powieści dorocznej, Słowa o pułku Igora3 i latopisów zebranych w XIX-wiecznej serii „Poł-noje sobranie russkich letopisej" szczególna uwaga należy się trudno dostępnym źródłom wschodniosłowiańskim, zachowanym w rodzimym (ruskim) języku, które zestawił w swej pracy źródłoznawczej V.J. Mansikka (1922). Cenną pomocą w badaniach religioznawczych jest także zbiór tekstów źródłowych C.H. Meyera (1931). Kluczowe znaczenie dla interpretacji mitologemu połabskiego Swarożyca ma rzadko wykorzystywany fragment XII-wiecznej Historia ecclesiastica Orderika Vitalisa4, w połączeniu z informacją odnalezioną w zdezawuowanej niegdyś przez Brucknera czeskiej glosie do Mater Verbo-rum (XIII w.)5, opublikowanej przez P.J. Śafafika i F. Palacky'ego (1840). Innym, ignorowanym zwykle źródłem jest XV-wieczna biografia kardynała Zbigniewa Oleśnickiego pióra Kallimacha (właśc. Filippo Buonaccorsi). Drobne informacje ze średniowiecznych manuskryptów przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej opracowała M. Kowalczy-kówna6. Szereg interesujących informacji przynosi także XIII-wieczne śląskie dziełko etnograficzne Katalog magii Rudolfa.
Obok roczników i kronik Galla, Kadłubka, Kosmasa, Helmolda, Thietmara, Adama z Bremy, Saxa Gramatyka7 autor odwołuje się także do XIV-wiecznej Kroniki wielkopolskiej oraz niesłusznie dezawuowanej kroniki Jana Długosza, należącego do najlepszych znawców zagadnień historycznych swoich czasów. Wprawdzie generalna zasada krytyki historycznej zakłada, że źródłom współczesnym lub bliskim w czasie opisywanym wyda-
1 P. Urbańczyk uważa je za falsyfikat inspirowany Pieśniami Ossjana (Vlesova kniga - oszustwo niedoskonale [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym śreniowieczu, red. M. Dulinicz, Lublin-Warszawa 2003, s. 97).
4 Na temat autora i jego dzieła zob.: J.-C. Schmitt, Duchy, żywi i umarli w społeczeństwie średniowiecznym, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 99-100.
5 Korzystając z Mater Verborum autor polega na autorytecie W. Ivanova i VN. Toporova (Slavjan-skaja mifologija, s. 12-13).
6 Wróżby, czary i zabobony w średniowiecznych rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej [w:] BBJ, 1979, 29, 1/2, s. 5-17; Tańce i zabawy w świetle rękopisów średniowiecznych Biblioteki Jagiellońskiej [w:] BBJ, 1984--1985, 34-35, 1/2, s. 71-88.
7 Por. odnośne hasła w Słowniku Starożytności Słowiańskich. Thietmara, Adama z Bremy i Helmolda oraz ich dzieła przedstawia S. Rosik (op. cit., s. 43 nn., 180 nn., 224 nn.); zob. także informacje o innych zwykle wykorzystywanych źródłach, zestawione przez J. Strzelczyka w jego encyklopedii słowiańskiej mitologii (Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998, s. 16-26).
10
rżeniom należy się większe zaufanie niż późniejszym, nie oznacza to jednak, że generalnie i bezkrytycznie należy odmawiać wartości późniejszym przekazom, opierającym się na tradycji oralnej. Wszak Tacyt (Germ. 3) zanotował, że dla Germanów pieśni są jedynym pomnikiem tradycji i historii, zaś Jordanes (Getica 28), spisując dzieje Gotów, sięgał m.in. do historycznej tradycji plemiennej, przekazywanej w formie pieśni. Niekiedy zresztą w dyspozycji nowożytnych dziejopisów pozostawały dawno zaginione źródła pisane. Warto przy tym także sobie uświadomić, że struktury wierzeń religijnych należą do struktur długiego trwania, stąd obawy historyków przed anachronizmami, łatwym przeskakiwaniem cezur chronologicznych, których umowności bywają skłonni przyznawać walor obiektywny, nie są w pełni uzasadnione. Toteż autor nie wzdraga się przed korzystaniem z późniejszych, XVI-wiecznych kronik (Stryjkowski, Bielski, Miechowita), rejestrujących tradycyjne przekazy o czasach pogaństwa, weryfikowane na podstawie autopsji jego wciąż żywych u ludu przeżytków8. Marcin z Urzędowa jednoznacznie wskazuje na kontynuację pogańskich rytuałów w sześć wieków po chrzcie Mieszka I:
Tego obyczaiu pogańskiego do tych czasów w Polscze nie chcą opuszczać niewiasty / (...) Święta też tey diablicy święcą / czyniąc sobótki / (...) aby była prawa świątość diabelska: tamże śpiewają diabelskie pieśni / plugawe / tancuiąc f.
Marcin Bielski w swej Kronice polskiej (1551) opisuje obrzęd wynoszenia Marzanny z autopsji: „Za mej też jeszcze pamięci był ten obyczaj u nas po wsiach..."10. Stryjkowski stwierdza kultywowanie pogańskich zwyczajów: „i dziś w Wielkiej Polszczę i w Śląsku zachowują"11, itd., itp. XVI-wieczny Stoglav informuje o żywotnych wciąż w Moskowii przeżytkach rodzimej wiary i kultu, zaś Wunderer jeszcze w 1...
Sobakina