CHMAJ Ludwik—historyk filozofii i kultury, pedagog, ur. 15 II 1888 w Głogowie w Małopolsce, zm. 23 X 1959 w Warszawie.
W latach 1908–1912 studiował filozofie i filologie klasyczna na UJ. W 1930 habilitował sie w tymże uniwersytecie, w 1938 został kierownikiem Katedry Pedagogiki na Uniwersytecie im. Stefana Batorego wWilnie.W1955 podjął prace z Zakładzie Filozofii PAN. W 1956 mianowany prof. zwyczajnym w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN.
Zainteresowania oraz związany z nimi dorobek pisarski Ch. były wielostronne. Obejmowały: studia ariańskie, które stanowiła szczególnie ważną cześć dorobku Ch., z uwagi na role, jaka odegrały w rozwoju badan nad dziejami filozoficznej myśli pol.; prace z zakresu teorii pedagogiki i kultury; prace poświęcone historii filozofii, w których zasadnicza role odgrywały zagadnienia związane z filozofia XVII w. (zwł. kartezjańska) i jej recepcja w Polsce.
Najważniejsze prace dotyczące historii filozofii: Kryzys współczesnej historii filozofii (KF 8 (1930) z. 1, 80–103); kartezjanizmu: Zagadnienie „trzech faz” w rozwoju filozoficznym Kartezjusza ([bmw] 1927); Kartezjusz i jego filozofia w świetle ostatnich badan (Kr 1928); Rozwój filozoficzny Kartezjusza (Kr 1930); Teoria „zmysłu wewnętrznego” w filozofii Maine de Birana (PF 35 (1932), 1–35); Okazjonalizm— geneza i rozwój (Wwa 1937); Kartezjanizm w Polsce w XVII i XVIII wieku (MF 5 (1956) z. 5, 67–102); pol. arianizmu: Samuel Przypkowski (Kr 1927); Bracia Polscy. Ludzie, idee, wpływy (Wwa 1957); Komeński a Bracia Polscy (Wwa 1958); w oprac. Ch. Listy [Fausta Socyna] (I–II, Wwa 1959); monografia pod red. Ch. Studia nad arianizmem (Wwa 1959); Działalność Fausta Socyna w polskim ruchu unitarianskim (Wwa 1960); Studia z dziejów ideologii religijnej XVI i XVI w. (Wwa 1960); Faust Socyn (Wwa 1963); pedagogiki i wychowania: Współczesna polska myśl wychowawcza (Zrab 18 (1934) z. 5, 3–23); Spór w pedagogice (Marchołt 2 (1935) z. 3, 3–13); Ernest Krieck i pedagogika polityczna (Przegląd Powszechny 54 (1937), 13–17); Kierunki i prądy pedagogiki współczesnej (Wwa 1938); Teoria pedagogiczna psychologii indywidualnej (Rzecz o Alfredzie Adlerze) (Ruch Pedagogiczny 17 (1939) z. 5–7, 5–27); Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku (Wwa 1962).
Dociekania istoty historii filozofii. Zagadnienie statusu historii filozofii poruszył Ch. w artykule Kryzys współczesnej historii filozofii. Zadaniem historii filozofii jest: ustalenie, co jest w danym systemie filozoficznym indywidualne (na czym polega samodzielny wysiłek filozofa); w jakim zakresie filozof uświadamia sobie pewne zagadnienia i o ile postępuje naprzód w odpowiedzi na nie. W rozwiązaniu tych zagadnień główna trudność stanowi antynomia, która powstała z biegiem czasu w poglądach na historie filozofii, określoną przez Ch. jako sektaryzm—ewolucjonizm. Historycy, których Ch. zaliczył do „sektarystów” (F. Bacon, É. Condillac, J. J. Brucker), patrząc na historie filozofii jako na historie szkół i błędów, włączają ja do historii literatury, nie dociekając istoty i treści doktryn, lecz koncentrują sie na ich wyliczaniu i ustalaniu następstw. Ewolucjonizm, sprzeciwiając się sie „sektaryzmowi”, widzi w historii filozofii dzieje postępu wytyczonego a priori przez wewnętrzną konieczność idei. Stanowisko to zaciera różnice miedzy szkołami filozoficznymi, dokonując takiego wyboru treści, by ich zestawienie wykazało jedność umysłu ludzkiego, wewnętrzny związek miedzy systemami oraz ciągłość historyczna. U współczesnych historyków filozofii Ch. dostrzegał podobne tendencje. Jedni nie uważają historii filozofii za naukę filozoficzna, zaliczając ja do nauk historycznych, posługują Sie głównie metoda filologiczno-analityczna, przywiązują wagę jedynie do badan źródłowych, krytycznej analizy, wyjaśniania kwestii spornych, ustalania tekstu, nie odkrywając przy tym sensu doktryny. Inni uważają historie doktryn filozo-ficznych za integralna cześć samej filozofii; w podejmowanych zagadnieniach poszukują pierwiastków stałych; od historyka wymagają zmysłu filozoficznego, „zżycia sie” z systemem.
Żadne z tych stanowisk, zdaniem Ch., nie wyjaśnia różnorodności (a także sprzeczności) poglądów filozoficznych, przejawiających sie niemal w każdej epoce historycznej, a tym samym nie jest w stanie podać racji istnienia historii filozofii jako nauki. Najważniejszym zadaniem, z jakim musi uporać się sie historyk filozofii, jest należyte wyznaczenie roli czynnikowi osobistemu, w stosunku do czynnika kulturalnego i pragmatycznego. Pierwszy warunek stanowi obiektywna rekonstrukcja systemu (odtworzenie zgodne z wizja twórcy); aby tego dokonać, należy uchwycić każdą z idei wchodzącą w skład systemu, ustalić właściwe jej miejsce (odróżnić te, które służą za zasady, od tych, które z nich wypływają) oraz poznać osobowość filozofa i warunki, wśród których doktryna powstawała. System filozoficzny należy traktować jako efekt rozwoju twórcy, jego duchowej jedności i odrębności. Trzeba odkryć te doświadczenia filozofa, w których odsłaniała mu sie głęboka treść i sens życia. Jest to doświadczenie zmiany we własnym światopoglądzie. Ch. określał je mianem „doświadczenia elementarnego” i uważał za przyczynę przeświadczenia filozofów o błędności całej poprzedzającej ich filozofii (wątpienie metodyczne Kartezjusza, niezadowolenie Kanta z istniejących systemów). Drugi rodzaj doświadczenia, które wywiera wpływ na twórców systemów filozoficznych, to „doświadczenie fundamentalne”. Jest to przeżycie osobiste i uczuciowe, które można uznać za zakończenie i rozwiązanie podświadomej pracy myślowej (powołują, sie na nie m.in. sw. Augustyn, Mikołaj z Kuzy, J. Böhme, Kartezjusz, B. Pascal, I. Kant, J. S. Mill, E. Mach, W. James).
Doświadczenie osobiste uważał Ch. za źródło i podstawę, na której opiera sie system filozoficzny (aczkolwiek nie jest ono warunkiem powstania doktryny filozoficznej). Prądy kulturowe (które poznać winien historyk filozofii), wpływają na system filozoficzny, ale nie jest tak, jakoby on z nich wynikał. W pracy historyka filozofii ważną jest także metoda analityczna, za pomocą której ustala sie treść pojęć filozoficznych w systemie, ich wzajemne związki i znaczenie, a tym samym proces ich przekształcania sie i przemiany, oraz wpływ prądów kulturowych na dany system filozoficzny. Metodę analityczna musi uzupełniać metoda rekonstrukcyjna, która z podstawowych doświadczeń i myśli odtwarza cały system filozoficzny. Historia filozofii, poprzez uchwycenie określonych związków, może wyjaśnić podwójna zależność występującą miedzy prądami kulturowymi a systemami filozoficznymi (prądy kulturowe wpływają na systemy filozoficzne i odwrotnie). Historia filozofii jest, wg Ch., historia doświadczenia ludzkiego, odkrywającego ciągle na nowo sens rzeczywistości i życia.
Badania nad kartezjanizmem i myślą XVI i XVII w. Badania nad rozwojem i oddziaływaniem filozofii Kartezjusza oraz nad myślą filozoficzna, polityczna, religijna i społeczna XVI i XVII w. stanowiły ważny punkt zainteresowań naukowych Ch. Dokonał przekładu na język pol. i opatrzył wstępami oraz objaśnieniami następujące traktaty Kartezjusza: Prawidła do kierowania umysłem. Poszukiwanie prawdy przez światło naturalne (Wwa 1938, 19582, z okazji trzechsetnej rocznicy ukazania sie Rozprawy o metodzie); Namiętności duszy (Wwa 1938). W tłum. Ch. ukazały sie tez: R. Descartes, Listy do księżniczki Elżbiety i królowej Krystyny (Wwa 1939); P. Gassendi, Logika (Wwa 1964). Prawidła do kierowania rozumem - mimo iż nieukończone—maja, zdaniem Ch., wielka wartość do poznania rozwoju filozoficznego i charakteru twórczości Kartezjusza. Najważniejszym celem Ch. było poinformowanie w pracach dotyczących Kartezjusza i kartezjanizmu o głównych kierunkach dotychczasowych badan historyczno-psychologicznych i systematycznych nad osobowością i myślą Kartezjusza; osiągniętych wynikach i zagadnieniach, stanowiących wciąż kwestie sporne. Ch. chciał wyjaśnić zagadnienia nasuwające sie w związku z próbami dotarcia do istoty zapatrywań Kartezjusza, jego stosunku do filozofii odrodzenia i scholastyki, wpływu Platona i sw. Augustyna na poglądy Kartezjusza, a także dostrzec do źródeł jego przekonań religijnych. Ch. w swych badaniach nad filozofia Kartezjusza odróżnił zagadnienia związane z osobowością filozofa, ze struktura jego systemu filozoficznego, z istotnymi tendencjami jego filozofii. Twierdził, ze istniejące wokół filozofii Kartezjusza kontrowersje wynikają głównie stad, iż jego system filozoficzny (powstały w przełomowej epoce, wśród walki nowych i dawnych zasad) kryje w sobie wiele rozmaitych zagadnień i idei. Wysuwanie przez badaczy jednej z nich jako podstawowej, najważniejszej...
ag67