5
I. EKONOMIA – PRZESZŁOŚĆ I STAN OBECNY
1. Ekonomia jako nauka i jej znaczenie
Ekonomia jest nauką o prawidłowościach rządzących procesem gospodarowania, czyli gospodarczą działalnością ludzi, która obejmuje
Ä mikroekonomię - zajmuje się poszczególnymi elementami tworzącymi gospodarkę
Ä makroekonomię - zajmuje się analizą gospodarki jako całości.
Zasadnicze trudności i znaczenie spornych kwestii powodują istnienie dużej różnorodności szkół myślenia w ekonomii w ogóle, a w szczególności w makroekonomii Þ współczesna ekonomia "sprawia wrażenie, jak gdyby istniał w niej permanentny stan wojenny".
Ä Przedmiotem zainteresowań makroekonomistów jest poznanie podstawowych czynników wyznaczających tendencje występujące w skali całej gospodarki w zakresie produkcji dóbr i usług, bezrobocia, inflacji i bilansu płatniczego, a celem badań makroekonomicznych jest zrozumienie, jak funkcjonuje gospodarka i jakich reakcji można się spodziewać z jej strony po zastosowaniu konkretnych środków polityki gospodarczej oraz w odpowiedzi na rozmaite wstrząsy popytowe i podażowe, które mogą powodować jej destabilizację.
Ä Odpowiednie zrozumienie makroekonomii przez osoby podejmujące decyzje państwowe wpływa na kształt i realizację polityki gosp. i możliwości podnoszenia dobrobytu gospodarczego
Ä Ważniejsze problemy makroekonomiczne są przedmiotem zainteresowania środków przekazu i odgrywają centralną rolę w debacie politycznej.
2. Cele i narzędzia ekonomii w relacji do celów i roli państwa w gospodarce
Teoria makroekonomiczna to pewien zbiór poglądów na sposób funkcjonowania gospodarki - zbiór, który jest zorganizowany w formie określonej konstrukcji logicznej (czyli modelu).
Poszczególne doktryny (teorie) ekonomiczne różnią się między sobą opinią na temat najbardziej poprawnego modelu gospodarki, a konkretnie - poglądami na temat takich kategorii, jak np.:
Ø inflacja
Ø bezrobocie
Ø warunki wzrostu gospodarczego
Ø wahania koniunktury.
Ekonomiści różnie zapatrują się na to, jak wygląda "poprawny" model gospodarki Þ nie ma między nimi zgody co do roli i sposobu prowadzenia polityki makroekonomicznej Þ kwestie wywołujące najsilniejsze dysputy pomiędzy ekonomistami to:
Ø zakres ekonomicznej roli państwa
Ø metody, jakie może stosować państwo oddziałując na gospodarkę.
Jedną z głównych przyczyn pojawienia się i ewolucji nowych teorii jest bieg wydarzeń w realnym świecie Þ określone koncepcje teoretyczne pomagają w rozumieniu wydarzeń historycznych i odwrotnie - skutki wydarzeń historycznych są często wyzwaniem dla teoretyków i obalają dotychczasowe teorie, prowadząc do rozwoju nowych koncepcji.
Dwie główne koncepcje na temat roli i państwa oraz właściwych instrumentów polityki ekonomicznej:
Ä Nurt etatystyczny
Ä Nurt neoliberalny
Ä Nurt etatystyczny – obejmuje te koncepcje, które popierają aktywną rolę państwa we wszystkich dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, ponieważ:
3 mechanizm rynkowy charakteryzuje niedoskonałość,
3 niektóre jego cechy uniemożliwiają optymalne wykorzystanie zasobów przy swobodnej grze konkurencyjnej.
Þ konieczna jest interwencja państwa.
Celem polityki ekonomicznej państwa jest:
Ø przeciwdziałanie kryzysom ekonomicznym,
Ø walka z bezrobociem i inflacją,
Ø korygowanie proporcji podziału dochodu narodowego.
· Silna ekonomiczna rola państwa stanowiła podstawowy problem doktryny merkantylistycznej, w której akcentowano konieczność inicjowania rozwoju przemysłu i handlu oraz kierowania tym rozwojem.
· Etatyzm dziewiętnastowieczny szeroko uzasadniał konieczność aktywnej roli państwa, jednak praktyka nie podjęła tych argumentów aż do końca XIX wieku, kiedy to proces monopolizacji rynku przyczynił się do powierzenia państwu nowej roli - strażnika zasad uczciwej konkurencji.
· Problem roli państwa pojawił się ponownie i w innym niż dotąd świetle po kryzysie lat trzydziestych XX wieku, gdy w ślad za Keynesem ekonomiści zaczęli traktować państwo jako jedyny podmiot zdolny utrzymać funkcjonowanie całego systemu społeczno-ekonomicznego kapitalizmu.
· Stosując się do zaleceń keynesizmu po II wojnie światowej państwo silnie rozbudowało swe funkcje. Jednak gdy w latach siedemdziesiątych w gospodarkach wysoko rozwiniętych krajów pojawiły się poważne problemy ekonomiczne, a tradycyjne narzędzia regulacji koniunktury zalecane przez keynesistów okazały się mało skuteczne, ponownie wzrosła popularność koncepcji neoliberalnych, które obecnie odgrywają większą rolę niż nurty etatystyczne.
Ä Nurt neoliberalny – obejmuje te doktryny (różne odmiany liberalizmu gospodarczego), które wysuwają argumenty przeciw powierzaniu państwu zbyt dużej roli w gospodarce. Liberalne koncepcje państwa opierają się na założeniu efektywnego działania praw gospodarki rynkowej (czyli tzw. "niewidzialnej ręki rynku")
Funkcje państwa:
Ø ochrona obywateli przed agresją z zewnątrz,
Ø ustanowienie sprawnej administracji gwarantującej poszanowanie zasad umowy społecznej,
Ø dostarczanie społeczeństwu takich dóbr, których znaczenie nie budzi wątpliwości, lecz których produkowanie przez sektor prywatny nie byłoby możliwe lub natrafiałoby na bariery opłacalności.
Główne teorie sprzeciwiające się zwiększaniu roli państwa:
· monetaryzm – (tzw. "umiarkowany”, M. Friedman)
· nowa ekonomia klasyczna (neoklasyczna, tzw. "skrajny monetaryzm", R. Lucas i R. Barro)
· ekonomia podaży (A. Laffer, G. Gilder)
· nowa szkoła austriacka (F.A. Hayek)
· teoria wyboru publicznego (J. Buchanan, G. Tullock i inni).
3. Podstawowe pojęcia z dziedziny ekonomii i polityki ekonomicznej
Mechanizm rynkowy – samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania (w tym decyzje) podmiotów gospodarczych (i który w związku z tym reguluje gospodarkę); gra popytu i podaży; całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają.
Cykle koniunkturalne - pewnego rodzaju fluktuacje, obserwowane w ogólnej działalności gospodarczej narodów, które organizują swoją pracę głównie w formie przedsiębiorstw obliczonych na zysk. Cykl składa się z ekspansji występującej mniej więcej w tym samym czasie w licznych dziedzinach działalności gospodarczej, po której następuje podobnie powszechna recesja, okres kurczenia się działalności i potem ożywienia przechodzącego w fazę ekspansji kolejnego cyklu; ta sekwencja zmian powtarza się, ale nie periodycznie - pod względem długości cykle koniunkturalne wahają się od ponad jednego roku do dziesięciu lub dwunastu lat.
Równowaga rynkowa - równowaga popytu i podaży. Może ona dotyczyć jakiegoś jednego towaru lub grupy towarów - mówimy wtedy o równowadze cząstkowej, lub całej gospodarki - wtedy łączne zamierzone wydatki podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i państwa) na zakup produktów i usług odpowiadają wartości ich podaży po aktualnych cenach – jest to przypadek równowagi ogólnej. Dla tej ostatniej ważne jest nie tylko zrównoważenie ogólnej sumy popytu i podaży, ale także spełnienie warunków równowagi cząstkowej. W celu ich zbadania należy gospodarkę zdezagregować. Najprostszą formą dezagregacji jest wyodrębnienie trzech rynków: rynku towarów (w ramach którego wyróżnia się niekiedy rynek dóbr konsumpcyjnych i dóbr inwestycyjnych), rynku pieniężnego oraz rynku siły roboczej.
Bezrobocie – zjawisko, polegające na tym, że część ludności w wieku produkcyjnym, zdolnej do pracy i gotowej do podjęcia pracy odpowiadającej typowym warunkom występującym w gospodarce, pozostaje bez pracy mimo podjęcia poszukiwań. Wyróżnia się bezrobocie frykcyjne, strukturalne, koniunkturalne.
Inflacja - wzrost ogólnego poziomu cen.
Rodzaje interwencji ekonomicznej państwa (typy polityki)
Ä Polityka wobec strony podażowej ma na celu skutki średnio- i długookresowe. Najczęściej dotyczy poziomu kwalifikacji pracowników (wydatki na przygotowanie zawodowe i szkolnictwo wyższe) oraz adaptację do zmian na rynku pracy. Państwo stara się także promować przemiany technologiczne za pomocą różnorodnych narzędzi oddziaływania na procesy inwestycyjne, naukowo-badawcze, innowacyjne itd. Polityka podaży zmierza także do stwarzania podmiotom ekonomicznym stabilnych warunków na rynku pieniężnym; duże znaczenie przywiązuje do hamowania tendencji inflacyjnych; przez ograniczenie obciążeń podatkowych stwarza korzystne warunki do zwiększania produkcji i podejmowania ryzyka, co w konsekwencji przyspiesza wzrost gospodarczy.
Ä Polityka oddziaływania na popyt ma na celu krótkookresową regulację koniunktury. Państwo ustala poziom dochodów i wydatków budżetu, wykorzystując ten instrument także do celów stabilizacyjnych (tzn. w tym przypadku do interwencyjnego stymulowania lub hamowania koniunktury). Polityka pieniężna (monetarna) opiera się na kontroli wypływu pieniądza, tak aby utrzymać równowagę między popytem i podażą zarówno na rynku produktów, jak i na rynku finansowym. Państwo ma możliwość posługiwania się także narzędziem podatkowym (polityka fiskalna) oraz cenowo-dochodowym (kontrola ustalonych przez państwo zasad kształtowania cen i poziomu płac), a także oddziaływania na globalny popyt za pośrednictwem polityki socjalnej (redystrybucja dochodów).
Polityka fiskalna - opiera się na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do stabilizacji gospodarki oraz realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych.
Ä Aktywna polityka fiskalna polega na podejmowaniu konkretnych decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze.
Świadomy interwencjonizm państwa wymaga wykorzystania takich instrumentów fiskalnych, jak:
3 zwiększenie lub ograniczenie wydatków budżetowych na określone cele (np. na roboty publiczne),
3 zmiana stawek i zasad opodatkowania,
3 zmiana zasad subwencjonowania przedsiębiorstw.
Polityka ta:
· jest poddawana krytyce przez zwolenników liberalizmu,
· jej istotną słabością jest to, że decyzje dotyczące korygowania instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyjnych w trakcie realizacji programów budżetowych, a to prowadzi to do opóźnień w działaniu tych instrumentów. Duże opóźnienia w stosowaniu narzędzi fiskalnych mogą nie tylko wpływać na osłabienie skuteczności polityki interwencyjnej, ale także podważać sens jej wykorzystania ze względu na zmieniającą się sytuację gospodarczą.
Ä Pasywna polityka fiskalna - polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych. Instrumenty te samoczynnie, bez potrzeby podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych reagują na zmianę koniunktury Þ określa się je jako automatyczne stabilizatory koniunktury, ponieważ działają bez potrzeby ingerencji państwa.
Do najważniejszych automatycznych stabilizatorów koniunktury należy zaliczyć:
3 podatki od dochodów ludności,
3 podatki od przedsiębiorstw,
3 podatki pośrednie (nakładane na artykuły konsumpcyjne),
3 zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych
3 programy dla rolnictwa (subwencje, polityka gwarantowanych cen na produkty rolne).
Automatyczne stabilizatory koniunktury
· działają niejako samoczynnie, wpływając na kształtowanie się globalnego popytu i oddziałując stabilizująco na gospodarkę
· dzieje się to bez potrzeby dokonywania zmian w zasadach opodatkowania, trybie poboru podatków itp. = ich uruchomienie nie wymaga dodatkowych decyzji władz administracyjnych, ale ich ustanowienie, np. określenie zasad opodatkowania różnych rodzajów dochodów, zasad i trybu przyznawania zasiłków dla bezrobotnych, zasad subwencjonowania rolnictwa, jest zadaniem państwa.
· oczekuje się od nich, aby w okresach recesji hamowały spadek globalnego popytu, a w okresach ekspansji hamowały jego wzrost Þ mają zmniejszać wahania gospodarki w krótkim okresie
· nie stwarzają warunków do zasadniczej zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej w dłuższym okresie
Þ Z tego względu zwolennicy interwencjonizmu państwowego widzą potrzebę wspomagania automatycznych stabilizatorów aktywnymi formami oddziaływania na procesy gospodarcze.
Bank centralny prowadzi w imieniu państwa politykę pieniężną - kontroluje wypływ pieniądza, aby utrzymać równowagę między popytem i podażą. Wykorzystuje instrumenty oddziaływania na podaż pieniądza w celu prowadzenia polityki ekspansywnej lub restrykcyjnej:
Ä Ekspansywna polityka pieniężna polega na:
3 obniżeniu stopy rezerw obowiązkowych,
3 obniżeniu stopy redyskontowej,
...
marcing096