Rozdział I Rynek pracy i polityka rynku pracy

1. Pojęcie i istota rynku pracy

1.1.       Pojęcie i funkcja rynku pracy

Rynek pracy jest jednym z czterech rynków analizowanych w ekonomii. Obok niego funkcjonuje rynek dóbr i usług, rynek kapitału i rynek pieniądza. Szczególną uwagę skupiają ekonomiści na związki łączące rynek pracy z rynkiem dóbr i usług (rynkiem towarowym). Cechą wspólną tych rynków jest występowanie na każdym z nich przedmiotu wymiany (towaru), popytu i podaży oraz ceny.

Na rynku dóbr i usług popyt na dobra i usługi jest kreowany w ostatecznym rachunku przez gospodarstwa domowe, jako nabywców (konsumentów), ich podaż tworzona jest przez zakłady pracy (producentów). W wyniku dopasowania się popytu i podaży towarów kształtuje się ich cena (rys. 1).

Cena (P)

Rys.1. Miejsce rynku pracy w systemie wymiany.

P1

Sq

Ilość towarów (Q)

Q

Dq

Podaż towarów

Popyt na towary

Rynek towarowy

Gospodarstwa domowe

Zakłady pracy

Popyt na siłę roboczą

Podaż świadczeń pracy

Ilość pracy (L)

Płaca (W)

W1

L1

DL

SL

Rynek pracy

Źródło: J. Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, W-wa 1996, s.22

Na rynku pracy przedmiotem wymiany jako towar występuje praca. Praca ta może być rozumiana dwojako, po pierwsze jako samo jej świadczenie (usługa pracy); po drugie jako potencjał pracy (siła robocza, kapitał ludzki). W tym drugim przypadku należy zaznaczyć, że jest to towar szczególny, różniący się od towarów materialnych tym, iż w wyniku użycia („nabycia”) go przez pracodawcę nie zmienia właściciela, lecz nadal pozostaje własnością świadczącego pracę. Popyt na rynku pracy zgłaszają zakłady pracy (pracodawcy), zaś podaż stwarzają gospodarstwa domowe, z których wywodzą się pracownicy (pracobiorcy). Ceną pracy jest wynagrodzenie za pracę (płaca), której wysokość ustala się w wyniku konfrontacji popytu na pracę z podażą pracy.

Między rynkiem towarowym a rynkiem pracy występuje sprężenie zwrotne. Można to wytłumaczyć następująco: wzrost popytu na towary powoduje zwiększenie popytu na pracę, a związany z tym wzrost wynagrodzeń pracowników, będących jednocześnie konsumentami, jest przyczyną większego popytu na towary.[1]

Według „Leksykonu rynku pracy” rynek pracy obejmuje całokształt zagadnień związanych z kształtowaniem podaży pracy i popytu na pracę. Na rynku tym mają miejsce transakcje kupna pracy, jako angażowanie pracowników oraz transakcje sprzedaży pracy. Na rynku pracy w warunkach gospodarki rynkowej istnieje konkurencja. Bezrobocie wpływa na to, że poszukujący pracy muszą systematycznie podnosić swoje kwalifikacje w celu bycia bardziej konkurencyjnymi w stosunku do innych poszukujących pracy.

Rynek pracy można rozpatrywać w skali całego kraju (rynek krajowy). Podlega on ogólnej polityce państwa i jest regulowany przez decyzje centralne. W skali województwa lub makroregionu występuje rynek regionalny; zaś rynek pracy w skali gminy, lub kilku powiązanych ze sobą miast i gmin określa się jako rynek lokalny. [2]

Podstawową funkcją rynku pracy jest alokacja i realokacja występujących zasobów ludzkich (pracy) oraz utrzymanie w dłuższym czasie równowagi między podażą a popytem na pracę. Odbywa się to przez stworzenie pracodawcom możliwości pozyskania pracowników z odpowiednim potencjałem roboczym. Natomiast pracownikom umożliwia  uzyskanie pracy odpowiadającej ich potrzebom ekonomicznym i społecznym. Funkcja ta jest realizowana w procesie negocjacji między pracownikami a pracodawcami, wynikiem których są umowy o pracę określające prawa i obowiązki obu stron.

Głównymi uczestnikami rynku pracy są wyżej wymienione przedstawicielstwa, gdyż pomiędzy nimi zawierane są umowy regulujące stosunki pracy. Obok głównych podmiotów występuje szereg podmiotów pomocniczych, wśród których pierwszoplanową rolę pełni państwo, określając podstawy prawne stosunków pracy, wywierając wpływ na działalność pozostałych podmiotów. Należą do nich sądy pracy rozstrzygające kwestie sporne powstałe na tle stosunków między pracodawcami a pracobiorcami, urzędy pracy świadczące usługi w zakresie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, obsługi bezrobotnych oraz różnego rodzaju organizacje samorządowe lub samopomocowe świadczące podobne usługi.

Regulacje prawne, określające prawa i obowiązki poszczególnych uczestników rynku pracy w Polsce powinny uwzględniać normy prawne ONZ, MOP oraz europejskie. Przystąpienie Polski do Rady Europy, stowarzyszenie z EWG oraz dążenie do uzyskania pełnego członkostwa we Wspólnotach Europejskich wymaga dostosowania wewnętrznego systemu prawnego Polski.[3]  

Model struktury podmiotów rynku pracy oraz ich wzajemnych powiązań, odpowiadający standardom krajów wysoko rozwiniętych, przedstawia rysunek 2.

                Rys.2. Model podmiotów rynku pracy.         

Źródło: J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, W-wa 1996, s.24

1.2.       Segmentacja rynku pracy.

Rozważając podział rynku pracy należy oprzeć się na założeniu jego wewnętrznego zróżnicowania, niejednorodności – heterogeniczności. Różnorodność podaży i popytu na pracę oraz wszystkich odpowiadających im procesów i zjawisk tworzy części rynku pracy, obejmujące zbliżone miejsca pracy i pracobiorców charakteryzujących się stosunkowo podobnymi cechami. Części te są względnie hermetycznie zamknięte dla przepływu siły roboczej, reprezentującej odmienne cechy.

W celu opisu procesu wywołanego tą niejednorodnością, teoria rynku pracy posługuje się pojęciem „podział” lub „segmentacja”. W wyniku tego powstają części lub segmenty rynku pracy, które charakteryzują się względną homogenicznością podaży i popytu na siłę roboczą. Rynek pracy składa się z wielu rynków cząstkowych, zwanych segmentami, które tworzą jego strukturę. Segmenty te mogą być wyodrębnione na podstawie różnych kryteriów, jak: płeć, wiek, kwalifikacje, zawód, gałąź lub dział gospodarki, określony region lub miejscowość. Możemy więc mówić o odrębnych rynkach pracy kobiet i mężczyzn, młodocianych i osób starszych, pracowników niewykwalifikowanych lub z wyższym wykształceniem, rynkach pracy ekonomistów, prawników itp.

Można wyodrębnić dwa zasadnicze punkty widzenia segmentacji rynku pracy. Pierwszy z nich obejmuje tradycyjne (statystyczne) podziały rynku pracy odnoszące się jedynie do kwestii kwalifikacji. Drugi, podejmuje wszystkie kluczowe problemy teorii rynku pracy. Przede wszystkim są to mechanizmy alokacji siły roboczej, niezrównoważenie i proces przywracania równowagi, kształtowanie siły roboczej oraz podział dochodów z pracy w warunkach rozbicia rynku pracy, które tworzą teorie segmentacji.

1.2.1.Tradycyjny podział rynku pracy

Tradycyjny podział rynku pracy jest jedną z najczęściej stosowanych technik opisu i analizy rynków pracy. W jego ramach jego wyodrębnia się najczęściej rynki poszczególnych zawodów, gałęziowo-branżowe i regionalne. Uzasadnieniem ich istnienia jest fakt, iż w praktyce nie istnieje swobodny przepływ siły roboczej pomiędzy zawodami (wykonywanie zróżnicowanych zajęć wymaga odmiennych kwalifikacji), dziedzinami gospodarki (praca w różnych gałęziach gospodarki wymaga różnorodnych predyspozycji i przygotowania zawodowego) oraz obszarów (mobilność przestrzenna bywa mocno ograniczana). Wystąpienie ograniczeń siły roboczej jest przyczyną braku możliwości dopasowania podaży i popytu siły roboczej, a w konsekwencji nierównowagi na rynku pracy.

W literaturze przedmiotu wymienia się różne klasyfikacje rynków pracy z punktu widzenia zawodów reprezentowanych przez pracobiorców. Zawodowe rynki pracy (np. rynki dla sekretarek, pielęgniarek) to takie, na których dochodzi do transferów między zakładami pracy osób posiadających określony rodzaj kwalifikacji zawodowych.

Wyodrębnienie części gałęziowo-branżowych rynku pracy nie jest powszechne wśród badaczy. Istnieje merytoryczne uzasadnienie wydzielania segmentów branżowych, którym jest organizacja instytucjonalna rynku pracy: warunki pracy negocjowane są przez związki zawodowe i związki pracodawców (najczęściej zorganizowane według struktur branżowych). Stąd bierze się branżowa orientacja w tworzeniu warunków pracy (wynagrodzenia pracowników, ochrony pracy, zdrowia czy innych minimalnych standardów opieki socjalnej).

Kategorią istotnie różniącą rynek pracy jest przestrzeń geograficzna, która jest podstawą wyodrębnienia regionalnych i lokalnych rynków pracy. Mobilność siły roboczej pomiędzy ich obszarami jest nieduża. Wynika to głównie z wysokich kosztów przemieszczeń, trudności w zamianie mieszkania i/lub istniejącej tradycji, obyczaju. Obszary regionalnych i lokalnych rynków pracy, czyli liczba części wyodrębnionych z rynku globalnego, są zdeterminowane następującymi czynnikami: rozwój publicznej sieci komunikacyjnej, wysokość kosztów paliw płynnych, koszty utrzymania indywidualnych środków transportu w całości kosztów utrzymania pracobiorców.

Odnosząc się do współczesności można zauważyć tendencję rozszerzania się obszarów rzeczywistego oddziaływania podaży i popytu na siłę roboczą, jako skutku zanikania ekonomicznych, administracyjnych i społecznych barier przepływu siły roboczej między regionami, a nawet krajowymi rynkami pracy.

Rynek pracy obejmuje znaczną część obszaru kontynentu europejskiego. Pewne oznaki takich przemian widać w krajach tworzących Unię Europejską, gdzie swoboda przepływu siły roboczej jest jedną z podstaw funkcjonowania organizacji.

Klasyfikacja łącząca kryteria zawodowe, gałęziowe i regionalne zdefiniowała mikrorynki, których stopniowa agregacja doprowadziła do określenia makroregionów. Proces ten pozwolił na wyodrębnienie następujących rynków pracy:

-                 pracobiorców reprezentujących określony zawód w danej części zakładu pracy,

-                 wszystkich zatrudnionych i miejsc pracy w danej części zakładu,

-                 zakładu pracy (w całości),

-                 jednej gałęzi gospodarki w określonym regionie,

-                 jednej gałęzi gospodarki lub

-                 wszystkich zatrudnionych i miejsc pracy w danym regionie

-                 całej gospodarki narodowej danego kraju

-                 przestrzeni ponadnarodowej (międzynarodowy rynek pracy).[4]     

1.2.2. Koncepcje  podziału rynku pracy.

Badania nad procesami segmentacji rynku pracy, rozwijane od kilkudziesięciu lat w wielu krajach, doprowadziły do powstania różnych koncepcji teoretycznych dotyczących tego zagadnienia. Do najbardziej popularnych należą koncepcje trójsegmentowego oraz dwusegmentowego rynku pracy.

Koncepcja trójsegmentowego podziału rynku pracy, zakłada jego podział na rynek pracy zewnętrzny, zawodowy i wewnątrzzakładowy:

- Rynek pracy zewnętrzny określa się jako rynek wolny, na którym nie występują bariery mobilności pracowników ani ograniczenia płacowe, stosunki między pracodawcami a pracobiorcami reguluje jedynie mechanizm płacowy, oparty na swobodnie kształtujących się relacjach między popytem a podażą pracy.

- Rynek pracy zawodowy jest rynkiem wewnętrznym. Obejmuje on pracowników, którzy są członkami określonego związku zawodowego. Relacje na tym rynku są regulowane przez dwustronne porozumienia, przeważnie o charakterze lokalnym, zawierane między związkami zawodowymi a pracodawcami.

...