Richard krautheimer, early christian and byzantine architecture.
Part one. Christian building prior to Constantine.
Chapter 1.
The beginnings of Christian architecture. A.D. 50-150.
Chrzestijanstwo rozwija sie dzieki sw Pawlowo, ktory przekazal ewangelie Zydom i poganom w Grecji, u wybrzezy Azji Mniejszej i w Rzymie. Oddzeilil chrzescjanstwo od judaizmu.
Do 100 r ne chrzescijanstwo rozprzestrzenilo sie na calym wschodzie.
Do poczatku 2 w ne rytual i obrzadek nie byl uksztaltowany – spotkania o swicie w niedziele, wieczorem na posilek (agape) - jak w judaizmie – wigilia szabatu.
W zwiazku z tym nie bylo potrzeby tworzenia koscielnej architektury. Spotkania odbywaly sie gdziekolwiek. Nawet w synagogach. Ale w wyniku coraz wiekszego odseparowania od judaizmu, spotkan tych zaprzestano.
Zaczeto spotykac sie w prywatnych domach, w salach jadalnych, jako ze kongregacja skladala sie z nizszej i sredniej klasy, byly to typowo „cheap” houses. Takie domy sa nam znane z IV i V wieku.
Jednorodzinne, do czterech pieter, z jadalnia otwierajaca sie na taras. Tertulian mowil o pokoju ‘wysoko, otwartym na swiatlo”. Stol, trzy otaczajace go kanapy – triclinium.
Postulants – chcacy nawrocenia
Katechumeni – nawroceni ale nie ochrzszczeni
Nie byli dopuszczani do dzielenia chlebem i opuszczali pomieszczenia przed tym rytualem.
Chrzest w fontannie, studni, lazience, publicznej łaźni.
Podsumowujac – nie bylo potrzeby tworzenia odrebnej architektury.
A.D. 150-250
Do 250 roku azja mniejsza – 60% chrzescijanie. Kongregacja w rzymie – 50tys.
W wyniku rosnacych konfliktow miedzy judaizmem i poganstwem, trzeba bylo uformowac dogmat.
Ojcowie kosciola – tertulian i cyprian w afryce, hipolit w rzymie, clemens i origen w aleksandrii.
Kalikstus – diakon w rzymie, potem 217-222 biskup.
Chrzescijanie przenikneli do wyzszych sfer-rad miasta, palacow, senatu, forum.
Kongregacja rozszerzyla pole dzialalnosci – charytatywne, zajmowanie sie cmentarzami, zarzadzanie dobrami, nauczanie.
Rosła hierarcha biskupow, diakonow, presbiterow (starszyzny)
Rzym, biskup Dionizy, 259-268 – ustanowil organizacje, jeden biskup zarzadza chrzescijanami w jednym miescje. Takie organizacje istnialy tez w Kartaginie, Efezie, Aleksandrii i byc moze w Antiochii.
Konflikty z panstwem. Przesladowanie – Rzym 64, Smyrna 117, Lyons 177.
Ale do 250 roku sytuacja sie zmienila, chrzescijanei rosli w sile. Odmowa uczestniczenia w obrzadkach oficjalnej religii zmusila rzad do dzialania.
Przesladowania w 250 i 257-260 – aresztowania chrzescijanskich przywodcow w kartaginie, aleksandrii, rzymie. Zakaz zgromadzen, konfiskata majatkow.
Cesarz Gallienus zakonczyl przesladowania w 260 roku i oddal kosciolowi jego wlasnosc, cmentarze i domy kosciola i prawo do zgromadzen.
Duchowe potrzeby członków i kult zmarłych.
Cmentarze poza miastem, z dala od poganskich.
Biedniejsze kongregacje kontynuowaly spotkania w domach prywatnych.
250, rzymski biskup i diakoni aresztowany na cmentarzu kalikstusa.
200, rozwoj liturgii
Serwis skladal sie z dwoch czesci, do pierwzego dopuszczano wiernych i katechumenow – czytanie, kazanie, modlitwa.
Druga czesc – tylko dla ochrzczonych. Miala trzy czesci – procesja wiernych, eucharystia, komunia.
Sala zgromadzen musiala byc wieksza, latwodostepna, podzielona na wiernych o kler.
Biskup odprawial ceremonie na platformie – tribunal, solium. Na fotelu jak rzymski magistrat.
Kosciol syryjski ok 250 roku – najpierw dzieci, potem mezczyzni, potem kobiety.
Niski drewniany plotek oddzielal kler od wiernych. Westybul dla katechumenow, skad mogli slysczec ale nie ogladac druga czesc.
Do czegos takiego potrzeba bylo calego budynku, nazywanego domus ecclesiae albo oikos ekklesias. A w rzymie – titulus. Owe budynki pozostaje na planie prywatnego domu.
Chodzil o kontrast z pompatyczna sakralna architektura Rzymu, o wyrazne oddzielenie sie od poganstwa za pomoca skromnego, niewidocznego miejsca zgromadzen i liturgii.
„we have no temples, we have no altars” Minucius Felix.
DOMUS ECCLESIAE
230-400.
Najstarszy – Dura Europos (Salihiyeh). 200-230. Zniszczony wraz z sasiadujaca synagoga w 257 r.
Waskie wejscie prowadzilo na dziedziniec otoczony trzema pokojami i portykiem. Przebudowa w 231 roku, aby dostosowac go na pot rzeby liturgii. Polaczono dwa pokoje w jeden, miescil okolo 60 osob, 5x13 metrow. Wschodnia sciana dla biskupa. Drzwi do mniejszego pokoju – vestry. Wieksze drzwi prowadzily na dziedzicen i do duzego pokoju 4x7 metrow – w zachodnim skrzydle. Ten pokoj miescil okolo 30 osob. Byloby to idealne miejsce dla katechumenow. Troje drzwi otwieralo sie na dziedziniec, miejsce spotkan i do malego kwadratowego baptysterium na polnocy.
Kilka ulic dalej mescila sie synagoga, o podobnym ukladzie, rowniez przerobiona z domu prywatnego. W 245 roku zostala zastapiona nowym budynkiem, gdzie pokoje byly wieksze, dziedziniec, malowidla scienne – najstarsze malowidlo z cyklu ST.
Domus ecclesiae byly lokalizowane przy murach miejscich, w biednych dzielnicach – z braku srodkow i z potrzeby ukrywania.
W wiekszych miestach d.e. byly wieksze i bogatsze, niemniej jednak wciaz pozostwaly prywatnymi domami.
Miejska architektura, na poczatku III wieku rozwinela dwa typy z roznym wariacjami.
- domus, z planem perystylu
- 5-6 pietrowe tenementy, uformowane w wieze, insulae, ze sklepami, termami, magazynami na poziomie ulicy i mieszkaniami na pietrach.
W rzymie domus ecclesiae miescily sie w takich wlasnie tenementach. Budynki te nazywano titulami.
Na poczatku IV wieku w Rzymie istnialo 25 titulow, znanych jako t. Klemensa, t. Praxedisa, t. Byzantisa i in. Istnieja do dzis, z imieniem swietego. Obecnie w wiekszosci sa to koscioly, zbudowane od IV do IX wieku.
Titulus Byzantis – wbudowana w V wieczny kosciol śś Piotra i Pawla. Na poczatku IV wieku parter zostal udekorowany.
Titulus Klemensa – przerobiony w IV wieku w bazylike
Termy z II wieku przerobiono na bazylike św Pudenziany.
STRUKTURY FUNERALNE
Pogrzeb, msza żałobna.
Stypa, wlewanie jedzenia i picia do grobu przez otwor zwany katarakta.
Chrzescijanstwo zrezygnowalo z kremacji, co bylo standardem dla biednych rzymian.
Nie chciano chowac wiernych na poganskich cmentarzach, odpadaly nisze na urny, wiec trzeba bylo zbudowac wlasne cmentarze. Otwarte badz podziemne.
Podziemne – katakumby – Sycylia, pn Afryka, Naples, Rzym. Ostatnia cwierc II wieku i poczatek III. Powiekszano je w ciagu IV wieku. Wyszly z uzycia w ciagu V wieku i na pocztaku VI wieku w wyniku problemow politycznych i braku pracownikow.
Syrakuzy – siec korytarzy ciasno napakowanych naziemnymi grobami – formae, i czasem grobami niszowymi – arcosolium.
Naples, Pn Afryka – prosty korytarz, czasem poszerzany
Rzym – waskie korytarze, uformowane w kamieniolomach tufu. Trzy albo cztero pietrowe, polaczone waskimi rampami lub schodami. W scianach sa waskie groby polkowe (loculi), zamkniete plytkami albo marmurem z napisem – imie i blogoslawienstwo. Kwadratowe lub wieloboczne komnaty – cubicula – odchodzily od korytarza, przeznaczone dla wybitnych indywiduów albo rodzin. Sufity i sciany dekorowane freskami.
Takie cos zachowalo sie w najstarszej czesci katakumb Kaliksta w Rzymie.
Archetypem bylo poganskie hypogeum, uproszczone, uregulowane i od-personalizowane, powiekszone na potrzeby wiekszej kongregacji.
W katakumbach NIE ODPRAWIANO LITURGII, NIE CHOWANO SIE, NIE PROWADZONE SEKRETNYCH ZGROMADZEN.
Chrzescijanie w III wieku preferowali pochowki na swiezym powietrzu, na cmentarzach – areae. Takie cmentarze istnialy od II wieku na calym chrz swiecie – pn afryka, azja mniejsza, balkany, dalmacja, rzym, hiszpania, rhineland.
Proste groby, z mensa, czasem wolnostojace sarkofagi. Niektore przetrwaly, przerobione na krypty,w niektorych sredniowiecznych kosciolach we Francji.
Jezeli struktura miala byc martyrium, trzeba bylo ja powiekszyc. Kult w takich miejscach jest zblizony do kultow poganskich.
Poganski kult bohaterow i miejsca ich kultu – heroa – sa baza dla chrzescijanskich martyriow.
Najstarsze martyrium – sw Piotr. 120-160. pozostalosci po biednych cmnetarzu, ktory zostal przerobiony na luksusowy. Nisza, przed nia edikula – miejsce kultu i pochowku św Piotra. Do 330 roku, nizsza czesc niszy zostala zasypana, ale gorna pozostala i na niej konstantynianscy architekci skupili mase bazyliki.
Pozsotaje pytanie, czy ejst to miejsce faktycznego pochowku, cenotaph (fikcyjny grob) czy jedynie komemoracja miejsca meczenskiej smierci.
A.D. 250-313
Proste martyria opuszczono po zalamaniu sie przesladowan Decjusza w 260 r i Dioklecjana w 303-305.
Dwie komnaty w katakumbach Kaliksta, przygotowane przed 207 rokiem dla pochowku biskupa Rzymu i uzywane do 314 roku, zostaly polaczone w 250 i dekorowane, skromnie, dwoma kolumnami. Z inskrypcja „Kaplica Papiezy”. I w IV wieku dostawiono ołtarz i przegrode.
Martyria naziemne mialy oltarze i przegrody, podobnie jak w przypadku sw Piotra.
Sw Sebastian, przy via Appia, uroczystosci upamietaniajce ss P i P od 258 roku – otwarty dziedziniec, zakonczony loggia (triclia). Na srodku dziedzinca, nisza z marmurowym revetment, jako centrum kultu.
O wiele prostsze martyrium odnaleziono na chrzescijanskim cmentarzu, pod katedra w Bonn. – kwadratowa lawka otoczona dwoma kamiennymi blokami nad grobami, jeden przeznaczony na skladanie darow.
Wiele martyriow odnaleziona na cmentarzach Salony i wzdluz wybrzeza Dalmackiego. Rodzaje:
- apsydy z lawkami na luku, podwzyszona podloga aby ukryc grob meczennika,
- kamienne dziedzince z apsyda i okrytymi grobami
- budynki, sciana frontowa otwarta na arkade, w srodku mensa oltarzowa, grob meczennika ukryty przez „canopy”
Czasem budynek byl otoczony portykiem z apsydami. Ich liczba zwieksza sie za czasow Konstantyna, formujac swego rodzaju labirynt kaplic apsydowych.
Salona – Marusinac – budynek grobowy – dlugi dziedziniec z portykami, apsyda, dwa mauzolea na boki. Plan przypomina bazylike z transeptem, basilica discoperta. Interpretuje sie ta budowle jako przodka wszystkich kosciolow. 426 rok.
Takie budynki na swiezym powietrzu zginely ok 300 roku, poddaly sie bardziej monumentalnym typom martyriow.
Mauzoleum Anastasiusa w Salonie, 305-310. podziemny grob pod apsyda, sarkofag zalozyciela pod nawa. Gorna czesc uzywana na msze zalobne i stypy – typ wziety z rzymskich dwu i trzy pietrowych mauzoleow i heroa. Ale umiejscowienie oltarza nad groben meczennika jest stricte chrzescijanskie.
Pecs, Wegry
Alberca, Hiszpania
Wszystkie sa male, dwupietrowe, kwadratowe, maja wewnetrzne apsydy.
Jedno martyrium sw Praetextatusa, bylo heksagonalne, z niskimi niszami, centralne pomieszczenie z kopula, osiwetlone waskimi oknami nad apsydami.
Wszystkie wywodza sie ze starorzymskich mauzoleow albo heroa. Z pewnymi wyjatkami, przed konstantynianskie martyria przypominaja tez wschodni typ – tetrapylon – czterolukowa struktura. Np martyrium sw Jana Ewangelisty w Efezie z 300 roku.
Monumentalne formy z architekrury rzymskiej przenikaly do architektury sepulkralnej chrzescijanskiej.
Kosciol halowy, S.Crisogono, Rzym, wczesny IV wieku – PIERWSZY KOSCIOL.
Prostokatny, bez nawy, prawa skrzydlo? skosne, zadaszajace portyk, 15,5 x 27 metrow. Fasada trzy arkadowa.
S.Sebastiano, przy via Appia.
Sa to struktury daleki od pseudo-domowych budynkow wczesnochrzescijanskich, sa ciagle dalekie od rzymsko-hellenistycznych konceptow jakei obudzily sie w architekturze za czasow Konstantyna.
Part Two
The fourth century
Chapter 2
Constantinian church building.
313 – edykt mediolanski.
Konstantyn ustanowil kosciol jako dominujaca religijna sila w imperium rzymskim. Impreium i koscol zostaly zwiazane. Polityczna i spoleczna pozycja kosciola ulegla radykalnej zmianie.
Administracja koscielna przypominaja cesarska. Wioski i parafie mialy wlasny kler, kazde miasto biskupa.
Najwieksze stolice biskupie – Kartagina, Trewir, Aquileia, Antiochia, Cezerea w Kapadocji i Mediolan. Kilka zdominowalo imperium – Aleksandria, wiadaca; Rzym – stara stolica swiata; Konstantynopol, od 330, nowa stolica i miejsce przebywania dworu.
Konstantyn, ochrszczony na lozu smierci, uwazal siebie za trzynastego apostola, wikariusza Chr na ziemi. Uwazal, ze zostal wyznaczony przez Boga zeby prowadzic kosciol Chr na ziemi. Osobiscie przesiadywal w kosciolnych radach, naciskal na ustalenie dogmatow, uzywal machiny rzadu aby wywrzec nacisk na radach.
Kobiety w rodzinie cesarskiej, Cesarzowa Wdowa Helena (matka K) byla oddana chrzescinajka od dluzszego czasu, jak wiele kobiet z arystokratycznych domow. Na dworze bylo wielu chrzescijanskich oficjalow. I to ogolne popracie dla nowej religii, cesarska aprobata, przyciagnela do kosciola nowych czlonkow. Do smierci konstantyna w 337 roku, zwiazek koscielno-cesarski zostal ukonczony. Chrzescijanstwo, pod auspicjami cesarza, uzyskalo najwyzsza polityczna i spoleczna pozycje.
Biskupi otrzymalo od Konstantyna tytul, przywileje i insygnia godne najwyzszych rzadowych oficjałów.
Musialo to wplynac jakos na liturgie. Uksztaltowana w IV wieku, pozostala niemal jednakowa na obszarze calego imperium. Podzial na msze dla katechumenow i wiernych, the rite of the oblation, podzial wiernych od kleru, pozycja biskupa.
Ale rytual byl coraz bardziej restrykcyjny.
Juz w III wieku Chrystus nie byl tylko Bogiem biednych, skromnych, nie byl cudotworca i zbawicielem. Tak jak konstantyn uwazal siebie za wikariusza Boga tak Bog byl widzialy jako cesarz nieba.
Liturgia zaczela pozyczac coraz wiecej z rzymskiego ceremonialu i dworu cesarskiego. Biskup, w odpowiednim stroju, wchodzil do kosciola w procesji, przed nim isnygnia, swiece i ksiega. Obok prezbiterzy, siedzial na tronie, sella curulis rzymskiego oficjała. Wszystko stalo sie oficjalne.
Czyli generalnie Konstantyn zepsul zabawe.
Fastigium – arched and pedimental lintel colonnade. It accompanied the elaborade altar. Jedno takie przetrwalo w palacu Dioklecjana w Splicie.
Taka wersja liturgii wymagala odpowiedniej oprawy architektonicznej.
Ciagle rosnaca liczba chrzescijan wymagala duzych budynkow koscielnych. Szczegolnie w miastach. Nalezalo oddzielic budynki do liturgii, od miejsc kultu i baptysteriow, czy cmentarzy.
Potrzebne bylo duze atrium dla niewierzacych, sale dla katechumenow. Kler takze wymagal osobnego miejsca, wywyzszonego i oddzielonego od gawiedzi ( by Bunia).
W zwiazku z tym kosciol nie mogl juz byc „domowy”, tak jak przez ostatnie 250 lat. Nie pasowaly do aktualnej godnosci i pozycji kosciola i jego cesarskiego patrona. Zwyczaj ten ciagle jezscze byl kontynuowany, nawet kupowano nowe domus ecclesiae, ale coraz rzadziej.
Z ideologicznych powodow architektura chrzescijanska nie mogla przypominac religijnej poganskiej.
Dawniej, poganskie swiatynie neopitagorejskie baala, mithry, wielkiej matki, attysa, wszsystkie orientalne kulty, tam czasem male kongregacje odprawialy msze.
Chrzescijanstwo potrzebowalo budynku z konotacjami publicznymi, oficjalnymi. Taki typ istnial – BAZYLIKA.
Rzymskie bazyli wystepowaly mialy wiele roznych form – maksencjusza byla wielka nawa z niszami, jakby hall w termach. Tronowe cesarskie w palacach, czasem byly na placie centralnym. Czasem otwarta przestrzen z portykiem sluzyla za bazylike.
Najbardziej typowa jednak, w IV wieku, byla dlugim hallem, z belkowym dachem, bez naw, zakonczona i zdominowana wywyzszona apsyda. Duze okna w pojedynczych albo podwojnych rzedach na bokach oswietlaly wnetrze. Np. Palacowa bazylika w Piazza Armerina i bazylika w Trewirze, dwie bazyliki foralne w Setif w Algierii, śś Kosma i Damian w Rzymie.
iskierka_1986