Wilk i ryś w Polsce - wyniki inwentaryzacji w 2001.pdf - KOSMOS 2002 Tom 51, Numer 4 (257) - fungurius

Tom 51, 2002

Numer 4 (257)

Strony 491–499

W £ODZIMIERZ J ÊDRZEJEWSKI 1 ,S ABINA N OWAK 2 ,K RZYSZTOF S CHMIDT 1

iB OGUMI£A J ÊDRZEJEWSKA 1

1 Zak³ad Badania Ssaków PAN

17–230 Bia³owie¿a

e–mail: wjedrzej@bison.zbs.bialowieza.pl

2 Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”

Górska 69, 43–376 Godziszka

e–mail: sabina@wolf.most.org.pl

WILK I RYŒ W POLSCE — WYNIKI INWENTARYZACJI W 2001 ROKU

WPROWADZENIE

Polska jest jednym z nielicznych krajów eu-

ropejskich, w których zachowa³y siê ¿ywotne

populacje wilka ( Canis lupus ) i rysia ( Lynx

lynx ). Ze wzglêdu na geograficzne po³o¿enie,

nasz kraj stanowi ³¹cznik miêdzy obszarami le-

œnymi wschodniej Europy, gdzie wystêpuj¹

zwarte i liczne populacje tych drapie¿ników, a

kompleksami leœnymi Europy Zachodniej,

gdzie s¹ one od dawna wytêpione. Wilk i ryœ s¹

w Polsce gatunkami chronionymi. Oba te ga-

tunki s¹ objête podstawowymi europejskimi

aktami prawnymi z zakresu ochrony zwierz¹t:

Konwencj¹ Berneñsk¹ (ratyfikowan¹ przez

rz¹d RP w 1995 r.) oraz Dyrektyw¹ Habitatow¹.

Zgodnie z zaleceniami Rady Europy s¹ one ta-

k¿e gatunkami wskaŸnikowymi do typowania

obszarów proponowanych do ochrony w ra-

mach sieci NATURA 2000.

Dotychczasowe dane o wystêpowaniu wil-

ka i rysia w Polsce opiera³y siê na informacjach

uzyskiwanych podczas corocznych szacunków

³owieckich, a jednostk¹ powierzchni, na której

dokonywano oceny liczebnoœci du¿ych drapie-

¿ników, by³o najczêœciej nadleœnictwo. Jednak

terytoria wilków i rysi zwykle znacznie wykra-

czaj¹ poza obszar jednego nadleœnictwa, przez

co te same osobniki by³y czêsto liczone po-

dwójnie lub potrójnie. Prowadzi³o to do zawy-

¿ania ogólnej liczebnoœci tych drapie¿ników

wystêpuj¹cych w Polsce (O KARMA 1989,

N OWAK 2000). Takie liczenia nie dawa³y te¿

rzetelnych podstaw do oceny zagro¿eñ obu ga-

tunków i podejmowania skutecznych dzia³añ

dla ich d³ugofalowej ochrony.

Inwentaryzacja wilków i rysi we wszyst-

kich nadleœnictwach i parkach narodowych

Polski przeprowadzona w 2001 r. jest pierwsz¹

tego typu wielkoskalow¹ inwentaryzacj¹ ga-

tunków chronionych w naszym kraju. Podsta-

wowym jej celem by³a ocena zasiêgu wystêpo-

wania, liczebnoœci i zagêszczeñ wilka i rysia na

ca³ym obszarze Polski w oparciu o jednolit¹

metodykê, wykorzystuj¹c¹ najnowszy stan wie-

dzy o ssakach drapie¿nych. Celem dodatko-

wym by³o uzyskanie informacji na temat stop-

nia ³¹cznoœci i integralnoœci ekologicznej pol-

skich lasów. Wilki i rysie, jako zwierzêta o dale-

kim zasiêgu wêdrówek i znacznym tempie mi-

gracji mog¹ byæ uznane za gatunki wskaŸniko-

we.

492

W £ODZIMIERZ J ÊDRZEJEWSKI i wspó³aut.

METODY INWENTARYZACJI I ANALIZY DANYCH

Inwentaryzacja sk³ada³a siê z dwóch ele-

mentów: (1) ca³orocznych obserwacji, pole-

gaj¹cych na notowaniu przez s³u¿by terenowe

(g³ównie leœniczych) wszystkich zauwa¿onych

œladów i obserwacji du¿ych drapie¿ników na

specjalnych formularzach (kartach monitorin-

gu wilków i rysi); (2) liczeñ zimowych (inwen-

taryzacji zimowych), wykonywanych metod¹

tropieñ po œwie¿ym opadzie œniegu. Liczenia

zimowe by³y prowadzone w tym samym dniu

przez kilka nadleœnictw (i ewentualnie park na-

rodowy) le¿¹cych w obrêbie jednego komplek-

su leœnego, 1–2 razy w ci¹gu zimy. Prace koor-

dynowa³o jedno wyznaczone nadleœnictwo. W

ka¿dym nadleœnictwie liczenia rozpoczynano

rano na œwie¿ym œniegu (10 do 24 godzin po

opadzie). Osoby licz¹ce szuka³y tropów wil-

ków i rysi na dostêpnych drogach i szlakach le-

œnych. W przypadku wykrycia tropów starano

siê pod¹¿aæ za nimi, jeœli sz³y drog¹, lub ustaliæ,

przez które oddzia³y leœne przechodzi³y, jeœli

tylko przecina³y drogi. Oddzia³ lub rejon (gru-

pê oddzia³ów), do którego drapie¿niki wesz³y,

ale z niego nie wysz³y, uznawano za miejsce

dziennego odpoczynku drapie¿ników. W trak-

cie liczenia ustalano tak¿e liczbê osobników, a

w przypadku rysi mierzono tropy. Wszystkie

informacje przesy³ano do koordynuj¹cych nad-

leœnictw oraz do Zak³adu Badania Ssaków PAN

w Bia³owie¿y. Dane z obserwacji ca³orocznych,

prowadzonych przez s³u¿by terenowe nadle-

œnictw i parków równie¿ przesy³ano, raz na

kwarta³, do Bia³owie¿y. W Zak³adzie Badania

Ssaków dane analizowano na mapach przygo-

towanych w systemie GIS (przy pomocy pro-

gramu MapInfo). Na bazie wszystkich uzyska-

nych informacji wyró¿niono watahy wilcze lub

grupy rodzinne rysi i pojedyncze rysie oraz

ustalono liczby osobników i wykreœlono sche-

matyczne terytoria. Podstawowym kryterium

wyró¿nienia terytoriów by³y trasy przejœcia

drapie¿ników oraz lokalizacje miejsc ich dzien-

nego odpoczynku ustalone w liczeniach zimo-

wych. Tam, gdzie takich danych brakowa³o lub

by³y one niejednoznaczne, schematyczne tery-

toria wrysowano tak, aby objê³y miejsca kon-

centracji tropów lub obserwacji o powta-

rzaj¹cej siê maksymalnej liczbie osobników,

zak³adaj¹c, ¿e oznacza ona wielkoœæ watahy lub

grupy rodzinnej. Œredni¹ wielkoœæ terytorium

(ok. 230 km 2 dla wilków i ok. 100 km 2 dla rysi)

przyjêto na podstawie badañ telemetrycznych,

jakie przeprowadzono w Puszczy Bia³owie-

skiej, w polskich Karpatach i w innych miej-

scach w Europie (S CHMIDT i wspó³aut. 1997;

O KARMA i wspó³aut. 1998, 2001; Œ MIETANA i

wspó³aut. 2000; Œ NIE¯KO i wspó³aut. 2000;

J ÊDRZEJEWSKA iJ ÊDRZEJEWSKI 2001; J ÊDRZEJEW-

SKI i wspó³aut. 2001, 2002). Za³o¿ono przy tym

mo¿liwoœæ niewielkiego nak³adania siê teryto-

riów.

W przypadku wilków rozró¿nienie po-

szczególnych watah i rozmieszczenie ich tery-

toriów zweryfikowano na podstawie informa-

cji o norach i rozrodzie wilków, jakie nap³ynê³y

latem 2001 r. W sytuacjach niepewnych wyko-

rzystano œredni¹ odleg³oœæ pomiêdzy wykryty-

mi w tej inwentaryzacji norami rozrodczymi

s¹siaduj¹cych ze sob¹ watah (œrednia 14 km, za-

kres 7–20 km, n = 24). Liczbê osobników w wa-

tasze weryfikowano na podstawie mapowa-

nych danych z ca³orocznych obserwacji. Jako

dodatkowe kryteria przy wyró¿nianiu teryto-

riów rysi u¿yto wielkoœæ grup rodzinnych (licz-

bê m³odych towarzysz¹cych samicy rysia) oraz

pomiary tropów.

Rysowane ma mapach terytoria (Ryc.1i2)

maj¹ charakter schematyczny i nale¿y je trakto-

waæ umownie. Dok³adna wielkoœæ, kszta³t i

szczegó³owe usytuowanie granic terytoriów

nie mog³y byæ okreœlone na bazie przes³anych

informacji. Ustalenie takich informacji wyma-

ga³oby przeprowadzenia badañ radio–teleme-

trycznych lub bardzo intensywnych tropieñ na

œniegu. Ze wzglêdu na stosunkowo du¿¹ wy-

krywalnoœæ wilków nale¿y jednak przyj¹æ, ¿e

podane w tej pracy zakresy liczebnoœci tego ga-

tunku s¹ wiarygodne. Natomiast liczebnoœæ

rysi mo¿e byæ nieco zani¿ona, ze wzglêdu na

mniejsz¹ wykrywalnoœæ ich obecnoœci, jak i

mniejsz¹ znajomoœæ tropów rysia przez s³u¿by

leœne.

Do 15 grudnia 2001 r. nades³ano do ZBS

PAN dane z 431 nadleœnictw oraz 17 parków

narodowych. ¯adnych informacji nie otrzyma-

no jedynie z 8 nadleœnictw i 5 parków narodo-

wych. Otrzymano tak¿e liczne dane o zwierzê-

tach zabitych przez wilki lub rysie. Dane z in-

wentaryzacji zosta³y uzupe³nione informacja-

mi zebranymi bezpoœrednio w terenie przez

pracowników Zak³adu Badania Ssaków PAN,

Stowarzyszenie dla Natury „WILK” oraz Stu-

denckie Ko³o Biologów Uniwersytetu War-

szawskiego. Informacje o szkodach powodo-

wanych przez wilki w hodowlach zwierz¹t go-

spodarskich uzyskano od wojewódzkich kon-

Wilk i ryœ w Polsce – wyniki inwentaryzacji w 2001 roku

493

serwatorów przyrody w Olsztynie, Bia³ymsto-

ku, Rzeszowie, Lublinie, Krakowie, Poznaniu,

Szczecinie, Warszawie i Gorzowie Wielkopol-

skim.

WYNIKI

WYSTÊPOWANIE I LICZEBNOŒÆ WILKÓW

Najwiêksze watahy wilków (licz¹ce œred-

nio 5,5 osobników, zakres 2–10,n=36watah)

bytuj¹ w Karpatach i na pogórzu Karpackim,

nieco mniejsze na Roztoczu, Polesiu i w Kotli-

nie Sandomierskiej (œrednio 4,1 wilków w wa-

tasze, zakres 2–8, n = 27) oraz w pó³noc-

no–wschodniej Polsce (œrednio 4, zakres 1–7,

Ogólna liczba wilczych watah, jakie wykry-

to w ca³ej Polsce mieœci siê w granicach od 107

do 122, natomiast oszacowana liczba wilków

wynosi oko³o 510 (zakres 463–564). Szcze-

gó³owe dane podane s¹ w Tabeli1inaRyc. 1.

Ryc. 1. Przestrzenne

rozmieszczenie sche-

matycznych teryto-

riów wilczych watah

w Polsce (na podsta-

wie inwentaryzacji w

2001 r.).

Na mapie zaznaczono

granice województw i

wa¿niejsze miasta.

Najwiêksz¹ ostoj¹ wilków w Polsce s¹ Karpaty i

Pogórze Karpackie, gdzie szacowana popula-

cja liczy 184–214 osobników. Drugim zwartym

obszarem wystêpowania wilków jest Roztocze

(72–93 osobników). Puszcze pó³noc-

no–wschodniej Polski s¹ bardziej rozcz³onko-

wane, ale zamieszkuje je ³¹cznie ok. 200

(172–211) wilków. Bardzo niski stan populacji

wykryto w zachodniej Polsce. Pomimo prze-

prowadzenia pe³nej inwentaryzacji zimowej w

wielu nadleœnictwach i prowadzenia ca³orocz-

nych obserwacji stwierdzono tam zaledwie 17

osobników (prawdopodobnie tylko 5–7 ro-

dzin wilczych). Rzeczywisty stan populacji wil-

ka okaza³ siê blisko dwukrotnie ni¿szy od ofi-

cjalnych danych o ich liczebnoœci w Polsce

(oko³o 1070 wilków, dane Ministerstwa Œrodo-

wiska z lat 1998–1999).

n = 50). Najmniejsze watahy stwierdzano w

nieustabilizowanej populacji wilków w za-

chodniej i centralnej Polsce (œrednio 2,4

wilków w watasze, zakres 1–4, n = 9). Przypad-

kowe obserwacje szczeni¹t (43 spotkania z

okresu maj–sierpieñ) pozwoli³y na oszacowa-

nie parametrów rozrodu wilków. Watahy wy-

chowywa³y najczêœciej 2 lub 3 m³ode, œrednio

2,6 szczeni¹t na watahê. W jednym przypadku

odnotowano a¿ 7 m³odych.

WYSTÊPOWANIE I LICZEBNOŒÆ RYSI

Rysie stwierdzono w 58 nadleœnictwach i 9

parkach narodowych. G³ówne rejony ich wy-

stêpowania to pó³nocno-wschodnia i po³ud-

niowo-wschodnia Polska. Rozmieszczenie

494

W £ODZIMIERZ J ÊDRZEJEWSKI i wspó³aut.

Tabela 1. Liczebnoœæ wilków i rysi w Polsce (z podzia³em na wa¿niejsze regiony biogeograficzne)

oszacowana na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w nadleœnictwach i parkach narodowych

w 2001 roku. W przypadku wilków podano minimalne (stwierdzenia pewne) i maksymalne (stwier-

dzenia pewne plus prawdopodobne) liczby osobników i watah.

Region

Wilki

Rysie

Liczba

watah

(min–max)

Liczba

osobników

(min–max)

Procent

populacji

polskiej

Liczba

rysi

Procent

populacji

polskiej

K arpaty i Pogórze Karpackie

36–36

184–214

39%

49%

Roztocze i Kotlina Sandomierska

17–20

72–93

16%

Polesie Lubelskie

5–7

18–24

0,5%

Podlasie (Puszcze Mielnicka,

Bia³owieska, Knyszyñska i okolice)

13–17

55–72

13%

22%

Puszcza Augustowska

i Kotlina Biebrzañska

11–12

47–49

Lasy Napiwodzko–Ramuckie,

Puszcza Piska i okolice

11–14

46–61

10%

0,5%

Puszcze Romincka, Borecka i okolice

7–7

24–29

Polska zachodnia

6–7

15–17

–

Polska centralna i pozosta³e regiony

³¹cznie

1–2

2–5

14%

Suma (ca³y kraj )

107–122

463–564

100 %

198

100 %

schematycznych area³ów osobniczych rysi w

ca³ej Polsce przedstawiono na Ryc. 2, a dane o

liczebnoœci rysi w regionach biogeograficz-

nych w Tabeli 1. Populacjê rysi w Polsce osza-

Ryc. 2. Przestrzenne

rozmieszczenie sche-

matycznych area³ów

osobniczych rysi w

Polsce.

Objaœnienia jak na

Ryc. 1.

Wilk i ryœ w Polsce – wyniki inwentaryzacji w 2001 roku

495

cowano na co najmniej 200 osobników. Naj-

wiêksz¹ ci¹g³¹ ostoj¹ rysi w Polsce s¹ Karpaty i

Pogórze Karpackie (96 osobników) oraz pusz-

cze Bia³owieska, Knyszyñska i Augustowska

(³¹cznie 60 osobników). Rysie wystêpuj¹ce w

centralnej Polsce pochodz¹ z programu rein-

trodukcji w Kampinoskim Parku Narodowym

(B OER i wspó³aut. 2000), sk¹d drapie¿niki te

dotar³y na pó³noc do Lasów Gostyniñ-

sko–W³oc³awskich, a na po³udnie do nadle-

œnictwa Koniecpol (Ryc. 2). Natomiast poje-

dyncze rysie obserwowane w nadleœnictwach

Lubichowo i Susz najprawdopodobniej pocho-

dzi³y z pó³nocno–wschodniej naturalnej popu-

lacji.

Rzeczywisty stan populacji rysi okaza³ siê

ni¿szy od oficjalnych danych o ich liczebnoœci

w Polsce (oko³o 290 rysi, dane Ministerstwa

Œrodowiska z lat 1998–1999), jednak nale¿y

przyj¹æ, ¿e wykazana w inwentaryzacji liczeb-

noœæ rysi mo¿e byæ nieco zani¿ona. Rysie s¹

znacznie mniej mobilne ni¿ wilki i trudniej jest

je wykryæ (d³ugoœæ dobowej wêdrówki wilków

wynosi œrednio 23 km, a rysi zaledwie 7 km;

J ÊDRZEJEWSKI i wspó³aut. 2001, 2002). Ponad-

to, terytoria rysi nak³adaj¹ siê w znacznie wiêk-

szym stopniu, ni¿ terytoria wilków (por.

S CHMIDT i wspó³aut. 1997, O KARMA i wspó³aut.

1998), co czêsto utrudnia rozró¿nienie po-

szczególnych osobników. W wyniku inwenta-

ryzacji stwierdzono prawid³ow¹ strukturê po-

pulacji rysi: rozmna¿aj¹ce siê samice stanowi³y

22% osobników, kociêta 35%, a osobniki poje-

dyncze (samce i nie rozmna¿aj¹ce siê samice)

— 43%. Bardzo podobn¹ strukturê populacji

wykaza³y wczeœniejsze wieloletnie badania te-

lemetryczne w Puszczy Bia³owieskiej (J ÊDRZE-

JEWSKI i wspó³aut. 1996, 1999). Na podstawie

obserwacji 41 rodzin rysi w ca³ej Polsce okre-

œlono, ¿e w okresie zimowym liczba m³odych

przypadaj¹cych na jedn¹ samicê wynosi od 1

do 3, œrednio 1,6 (n = 41 obserwacji rodzin

rysi).

nowi znikomy odsetek rzeczywistej liczby dzi-

kich ssaków kopytnych zabijanych przez du¿e

drapie¿niki ka¿dego roku w lasach Polski.

W odró¿nieniu od dzikich gatunków ofiar,

których resztki s¹ tylko przypadkowo znajdo-

wane przez s³u¿by leœne i parkowe, przypadki

zabijania przez drapie¿niki zwierz¹t gospodar-

skich s¹ udokumentowane niemal w 100%, po-

niewa¿ poszkodowani w³aœciciele zwykle

zg³aszaj¹ te fakty administracji pañstwowej.

I tak, w latach 1999–2001 wilki zabi³y na tere-

nie Polski 1487 zwierz¹t hodowlanych (œred-

nio 496 zwierz¹t na rok), g³ównie owiec (67%)

i byd³a (krowy, cielêta, ³¹cznie 28%). Spora-

dycznie wilki zabija³y kozy (3,3%), psy (1,4%)

i konie (0,3%). W ca³ym kraju stwierdzono tyl-

ko jeden przypadek zabicia zwierzêcia gospo-

darskiego (kozy) przez rysia.

Istniej¹ wyraŸne ró¿nice regionalne w ro-

dzaju szkód wilczych na pó³nocnym wscho-

dzie Polski, gdzie dominuje hodowla byd³a,

oraz na po³udniu, gdzie silniej rozwiniête jest

owczarstwo. W województwach warmiñ-

sko-mazurskim i podlaskim, 91% zwierz¹t ho-

dowlanych zabitych przez wilki to krowy, a 7%

owce. W województwach podkarpackim,

ma³opolskim i œl¹skim krowy stanowi³y tylko

2% wilczych szkód, kozy 5%, owce zaœ a¿ 93%.

Regionalne ró¿nice zauwa¿alne s¹ tak¿e w

strukturze œrodowiska, w jakim wystêpuj¹

szkody wilcze. W pó³nocno-wschodniej Polsce

ponad po³owê wszystkich szkód (53%) stwier-

dzono w terytoriach wilków o lesistoœci po-

ni¿ej 30%, zaœ najmniej szkód (6%) wyst¹pi³o w

terytoriach o wysokiej lesistoœci. Szkody te

by³y zatem w wiêkszoœci powodowane przez

wilki osiedlaj¹ce siê w krajobrazie polno-le-

œnym (z du¿ym udzia³em otwartych pastwisk),

gdzie dzikie ssaki kopytne s¹ nieliczne, nato-

miast byd³o domowe jest czêsto zostawiane na

pastwiskach na noc i bez dozoru. W górach na-

tomiast (po³udniowo-wschodnia Polska),

gdzie du¿a liczba owiec wypasana jest na œród-

leœnych polanach i halach, wiêkszoœæ szkód

(74%) stwierdzano w terytoriach wilków o wy-

sokiej lesistoœci (>50% pokrycia lasem). Ude-

rzaj¹cy jest brak szkód wilczych na œrodkowym

wschodzie kraju (Roztocze, Kotlina Sando-

mierska, Polesie Lubelskie). Prawdopodobn¹

przyczyn¹ jest lepsze zabezpieczenie byd³a

przez hodowców na tych terenach.

Hodowcy w Polsce posiadaj¹ ³¹cznie oko³o

7 136 500 krów i 551 600 owiec (wg GUS —

Rolnictwo 1997). Zatem szkody od wilków

(œrednio 139 krów i 332 owce rocznie) siêgaj¹

DZIKIE SSAKI KOPYTNE I ZWIERZÊTA

GOSPODARSKIE ZABIJANE PRZEZ WILKI I RYSIE

Uzyskano informacje o 405 dzikich ssakach

kopytnych zabitych przez wilki i 47 upolowa-

nych przez rysie, a znalezionych przez s³u¿by

leœne w latach 1999–2001. Wœród ofiar wilków

przewa¿a³y jelenie (55%), mniej liczne by³y sar-

ny (40%) i dziki (5%). A¿ 83% znalezionych

resztek ofiar rysi stanowi³y sarny, a tylko 17%

jelenie. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e zebrana próba sta-

Wilk i ryś w Polsce - wyniki inwentaryzacji w 2001.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: