Gadamer. Uniwersalność problemu hermeneutycznego.pdf

Pami ħ tnik Literacki, LXVIII, 1977, z. 4

HANS-GEORG GADAMER

UNIWERSALNO ĺĘ PROBLEMU HERMENEUTYCZNEGO

Dlaczego w dzisiejszych dyskusjach filozoficznych centralne miejsce zaj Ģ ł

problem j ħ zyka, tak jak przed około 150 laty poj ħ cie my Ļ lenia czy te Ň my Ļ lenia

my Ļ l Ģ cego o sobie? Tym pytaniem chciałbym po Ļ rednio odpowiedzie ę na

pytanie, które nale Ň y okre Ļ li ę jako zasadnicze pytanie nowo Ň ytno Ļ ci, nasuwa je

bowiem istnienie nowoczesnej nauki. Mam na my Ļ li pytanie o stosunek naszego

naturalnego obrazu Ļ wiata — do Ļ wiadczenia Ļ wiata, jakim dysponujemy jako

ludzie, prze Ň ywaj Ģ cy dzieje i los swego Ň ycia — do tego niepoj ħ tego i

anonimowego autorytetu, jaki reprezentuje głos nauki. Pocz Ģ wszy od XVII w.

wła Ļ ciwym zadaniem filozofii stało si ħ godzenie tych nowych mo Ň liwo Ļ ci

człowieka w dziedzinie wiedzy i praktycznego działania z całokształtem

ludzkiego do Ļ wiadczenia Ň yciowego. Wyra Ň a si ħ to na wiele sposobów i

obejmuje tak Ň e prób ħ podejmowan Ģ przez dzisiejsze pokolenie, które w

centralnym punkcie filozofii umieszcza temat j ħ zyka — podstawowy sposób

spełniania si ħ naszego bytu-w- Ļ wiecie, wszechogarniaj Ģ c Ģ form ħ porz Ģ dku

Ļ wiata. Uwzgl ħ dniamy przy tym wyniki nauki utrwalone w znakach niej ħ zyko-

wych oraz zadanie powi Ģ zania Ļ wiata przedmiotów, jaki nauka przekazała do

naszej dyspozycji i pozostawiła naszej wolnej woli — Ļ wiata, który zwiemy

technik Ģ — z niezale Ň nym od woli, podstawowym ładem naszego bytu, którego

nie mo Ň emy tworzy ę , lecz tylko podziwia ę .

Chc ħ wytłumaczy ę kilka prostych rzeczy, unaoczniaj Ģ cych uniwersalno Ļę

tego punktu widzenia, który — zgodnie z terminologi Ģ wczesnych prac

Heideggera, a tym samym z perspektyw Ģ wywodz Ģ c Ģ si ħ pierwotnie z

protestanckiej teologii, a przekazan Ģ naszemu stuleciu przez Diltheya —

nazwałem hermeneutycznym.

Co to jest hermeneutyka? Za punkt wyj Ļ cia chciałbym przyj Ģę do Ļ wiadczenie

alienacji, zwi Ģ zane z dwiema doniosłymi dziedzinami naszego istnienia. Mam na

my Ļ li do Ļ wiadczenie alienacji Ļ wiadomo Ļ ci estetycznej

[Przekład według: H.-G. Gadamer, Die Unwersalitdt des hermeneutischen Problems. W:

Kleine Schriften I. Philosophie — Hermeneutik. Tübingen 1967, s. 101— 112.]

HANS-GEORG GADAMER

oraz Ļ wiadomo Ļ ci historycznej. To, co chc ħ przez to powiedzie ę , w

przypadkach mo Ň na wyrazi ę w kilku słowach. ĺ wiadomo Ļę estetyczna

realizuje mo Ň liwo Ļę — której jako takiej nie mo Ň emy zaprzeczy ę ani

ę jej warto Ļ ci — krytycznego albo aprobuj Ģ cego stosunku do

ci dzieła artystycznego. Przy tym s Ģ d, który sami wydajemy, decy

duje ostatecznie o sile wyrazu i wa Ň no Ļ ci tego, co os Ģ dzamy. To, co od

rzucamy, nic nam nie mówi, albo te Ň odrzucamy to, poniewa Ň nic nam

nie mówi. Charakteryzuje to nasz stosunek do sztuki w najszerszym zna

czeniu tego słowa, które - jak wiadomo od czasów Hegla — obejmuje ju Ň cały

wiat greckiego poga ı stwa, jako sztuka-religia, jako sposób

wiadczania tego, co boskie w twórczej replice człowieka. Je Ň eli tedy cały ten

ı wyobcowuje si ħ jako przedmiot s Ģ du ostatecznego, to Ļ wiat ten traci

cie swój pierwotny, bezsporny autorytet. Wszelako nie ulega w Ģ tpliwo Ļ ci,

wiat artystycznego przekazu, wspaniała jednoczesno Ļę wielu ludzkich

wiatów, z jakimi obcujemy dzi ħ ki sztuce, jest dla nas czym Ļ wi ħ cej ni Ň tylko

przedmiotem swobodnej akceptacji lub odrzucenia. Czy w rzeczywisto Ļ ci nie jest

sunku do tego, co raz poruszyło nas jako dzieło sztuki, nie mo Ň emy

ę si ħ na dystans, nie mo Ň emy tego z cał Ģ swobod Ģ akceptowa ę b Ģ d Ņ

? Ponadto: czy Ň nie jest tak, Ň e te dzieła ludzkich zdolno Ļ ci, trwaj Ģ ce

Ģ clecia, z pewno Ļ ci Ģ nie po to były tworzone, aby sta ę si ħ przedmiotem

takiej estetycznej akceptacji lub odrzucenia? Je Ļ li artysta przenikni ħ tych religi Ģ

kultur przeszło Ļ ci tworzył co Ļ , to wył Ģ cznie w intencji, by jego dzieło, to-, co ono

przedstawia, zostało przyj ħ te i wł Ģ czone w Ļ wiat, w którym współ Ň yj Ģ ze

ludzie. ĺ wiadomo Ļę sztuki, Ļ wiadomo Ļę estetyczna jest zawsze wtórna

wobec bezpo Ļ redniego roszczenia do prawdy wysuwanego przez dzieło sztuki.

gdy oceniamy co Ļ pod wzgl ħ dem jako Ļ ci estetycznej, nast ħ puje

wyobcowanie czego Ļ , co w rzeczywisto Ļ ci przyswoili Ļ my sobie o wiele gł ħ biej.

Takie wyobcowanie w formie s Ģ du estetycznego zachodzi zawsze, gdy kto Ļ si ħ

uchyla, nie stawia na wezwanie tego, co go porusza. Dlatego za punkt wyj Ļ cia

moich rozwa Ň a ı przyj Ģ łem m. in., Ň e estetyczna suwerenno Ļę , która ceniona jest w

Ļ wiadczenia sztuki, stanowi wyobcowanie wobec wła Ļ ciwej

Ļ ci do Ļ wiadczanej przez nas w wypowiedzi artysty.

Około 30 lat temu problem tu rozwa Ň any uległ wypaczeniu, gdy na-

rodowosocjalistyczna polityka w dziedzinie sztuki, realizuj Ģ c własne polityczne

zamysły, usiłowała krytykowa ę formalizm czysto estetycznej kultury, mówi Ģ c o

sztuce narodowej. Otó Ň mimo wszelkich nadu Ň y ę , jakie st Ģ d wynikały, nie sposób

ę , Ň e frazes o „sztuce narodowej" odnosi si ħ do jakiej Ļ rzeczywisto Ļ ci.

dej prawdziwej twórczo Ļ ci przyporz Ģ dkowana jest jaka Ļ wspólnota, której nie

Ň samia ę z wykształcon Ģ elit Ģ , informowan Ģ i terroryzowan Ģ przez

artystyczn Ģ .

Drugim typem do Ļ wiadczenia alienacji jest to, co nazywamy Ļ wiado-

UNIWERSALNO ĺĘ PROBLEMU HERMENEUTYCZNEGO

311

mo Ļ ci Ģ historyczn Ģ , owa z wolna kształtuj Ģ ca si ħ zdolno Ļę krytycznego stosunku

do samego siebie w wyniku uwzgl ħ dniania Ļ wiadectw minionego Ň ycia. Znane

sformułowanie Rankego o eliminacji indywidualno Ļ ci upowszechniło ethos

my Ļ lenia historycznego 1 , nakazuj Ģ cy Ļ wiadomo Ļ ci historycznej rozwa Ň a ę

Ļ wiadectwa danej epoki zgodnie z jej własnym duchem, oddziela ę je od

absorbuj Ģ cych nas aktualno Ļ ci, rozpoznawa ę przeszło Ļę bez moralnego

besserwisserstwa, bo i w niej przecie Ň Ň yli ludzie. Gło Ļ na rozprawa Nietzschego

o po Ň ytkach i szkodliwo Ļ ci nauki historii dla Ň ycia mówi o sprzeczno Ļ ci mi ħ dzy

ujmowaniem historii z dystansu a bezpo Ļ redni Ģ wol Ģ formowania, która zawsze

cechuje tera Ņ niejszo Ļę . Nietzsche ukazuje te Ň pewne nast ħ pstwa owej osłabionej

— aleksandryjskiej, jak j Ģ okre Ļ la — Ň yciowej woli formy, jak Ģ reprezentuj Ģ

współczesne nauki historyczne. Przypomnijmy jego oskar Ň enie o niedoł ħŇ no Ļę

warto Ļ ciowania, któr Ģ dał si ħ zarazi ę nowoczesny duch, poniewa Ň tak bardzo

przywykł wyst ħ powa ę w coraz to innym, zmiennym Ļ wietle, Ň e, o Ļ lepiony,

zatracił zdolno Ļę wła Ļ ciwej oceny tego, co mu si ħ objawia, zdolno Ļę zaj ħ cia

okre Ļ lonego stanowiska wobec tego, z czym si ħ styka. ĺ lepota ocen cechuj Ģ ca

historyczny obiektywizm sprowadzona jest tu do konfliktu mi ħ dzy

wyobcowanym Ļ wiatem przeszło Ļ ci a Ň ywotnymi siłami tera Ņ niejszo Ļ ci.

Zapewne, w Ļ wiadectwie Nietzschego pobrzmiewa ton patosu, ale do-

Ļ wiadczenia, jakim dzieje ostatniego stulecia poddały Ļ wiadomo Ļę historyczn Ģ ,

pouczyły nas dobitnie o trudno Ļ ciach zwi Ģ zanych z t ĢŇ e Ļ wiadomo Ļ ci Ģ i jej

pretensjami do obiektywizmu. Nasze do Ļ wiadczenie naukowe nie pozostawia

w Ģ tpliwo Ļ ci, Ň e wybitne dzieła historyczne, które zdaj Ģ si ħ w pełni czyni ę zado Ļę

postulatowi autoeliminacji indywidualno Ļ ci, mo Ň na mimo wszystko bezbł ħ dnie

przypisa ę politycznym tendencjom czasów, w jakich dzieła te powstawały.

Czytaj Ģ c Mommsenowsk Ģ histori ħ Rzymu wiemy, kto mógł to napisa ę ; tzn.

wiemy, jaka była polityczna sytuacja w czasie, gdy historyk ten organizował głosy

przeszło Ļ ci w sensown Ģ , cało Ļ ciow Ģ wypowied Ņ . Wiemy to samo o Treitschkem i

o Sybelu — aby przytoczy ę tylko par ħ naprawd ħ znamiennych przykładów

historiografii pruskiej. A wi ħ c w tej samo Ļ wiadomo Ļ ci metody historycznej

najwidoczniej nie dochodzi do głosu cała rzeczywisto Ļę do Ļ wiadczenia dziejów.

Bezsprzecznie słuszne jest kontrolowanie przes Ģ dów tera Ņ niejszo Ļ ci, tak by nie

uniemo Ň liwiały one zrozumienia Ļ wiadectw przeszło Ļ ci. Ale z pewno Ļ ci Ģ nie

wyczerpuje to zadania zrozumienia przeszło Ļ ci i jej; 1 przekazów. By ę mo Ň e nawet

— a prze Ļ ledzenie tej my Ļ li jest w istocie jednym z pierwszych zada ı

narzucaj Ģ cych si ħ przy krytycznej analizie tej samo Ļ wiadomo Ļ ci — tylko zupełnie

b ł a h e przyczynki pozwalaj Ģ zbli Ň y ę si ħ do ideału całkowitego wykluczenia

indywidualno Ļ ci, natomiast wielkie, płodne osi Ģ gni ħ cia naukowe zachowuj Ģ

zawsze co Ļ z błyskotliwego czaru bezpo Ļ redniego odbijania si ħ tera Ņ niejszo Ļ ci w

przeszło Ļ ci i przeszło Ļ ci w tera Ņ niejszo Ļ ci. Tak Ň e to drugie do Ļ wiadczenie,

przyj ħ te

312 HANS-GEORG GADAMER

.tu za punkt wyj Ļ cia — historia jako nauka — wypowiada tylko cz ħĻę tego, czym jest dla nas

nasze prawdziwe do Ļ wiadczenie historyczne, tzn. nasz kontakt z dziejow Ģ tradycj Ģ , i zna je tylko

w wyobcowanej postaci. Przeciwstawiaj Ģ c temu Ļ wiadomo Ļę hermeneutyczn Ģ jako szersz Ģ mo Ň -

liwo Ļę , któr Ģ nale Ň y rozwin Ģę , trzeba wpierw wyj Ļę poza uproszczon Ģ wersj ħ teorii nauki, wersj ħ ,

w jakiej to, co tradycyjnie zwane było „nauk Ģ hermeneutyki", wł Ģ czone zostało do nowoczesnej

idei nauki. Gdy odwołamy si ħ do hermeneutyki Schleiermachera, przywódcy romantycznej

szkoły historycznej, a zarazem czujnego stró Ň a interesów teologów chrze Ļ cija ı skich o tyle, o ile

hermeneutyka jako ogólna technika rozumienia mogła słu Ň y ę szczególnemu zadaniu

odczytywania Pisma Ļ wi ħ tego - to okazuje si ħ , Ň e jego perspektywa takiej dyscypliny

hermeneutycznej została przez nowoczesn Ģ ide ħ nauki swoi Ļ cie ograniczona. Schleiermacher

definiuje hermeneutyk ħ jako sztuk ħ unikania bł ħ dnego rozumienia. Z pewno Ļ ci Ģ nie jest to

opaczny opis hermeneutycznych wysiłków, aby to, co obce, co wskutek dystansu czasowego,

przemiany zwyczaju j ħ zykowego, w ħ drówki znacze ı i sposobów przedstawiania prowadzi do

nieporozumie ı , wykluczy ę przez kontrolowany, metodyczny namysł. Ale pojawia si ħ pytanie:

Czy zjawisko rozumienia b ħ dzie wła Ļ ciwie zdefiniowane, je Ň eli powiem, Ň e „rozumie ę " znaczy

„unika ę bł ħ dnego rozumienia"? Czy w rzeczywisto Ļ ci podło Ň em wszelkiego niezrozumienia jest

jakie Ļ „podstawowe porozumienie"?

Chciałbym w tym miejscu odwoła ę si ħ do naszego Ň yciowego do Ļ wiadczenia. Mówimy np., Ň e

zrozumienie i niezrozumienie zachodzi mi ħ dzy Ja i Ty. Ale samo sformułowanie „Ja i Ty"

Ļ wiadczy ju Ň o ogromnym wyobcowaniu. Co Ļ takiego nie istnieje. Nie ma czego Ļ takiego jak Ja

albo Ty, bywa tylko mówienie Ty przez jakie Ļ Ja i mówienie Ja wobec jakiego Ļ Ty. S Ģ to

jednak Ň e sytuacje, które zawsze poprzedza porozumienie. Wszyscy wiemy dobrze, Ň e mówienie

do kogo Ļ per „ty" zakłada uprzednie gł ħ bokie porozumienie. Sytuacja taka opiera si ħ na trwałej

podstawie. Tak Ň e przy próbach porozumienia si ħ w sprawie, na któr Ģ mamy odmienne pogl Ģ dy,

podstawa ta zawsze odgrywa jak ĢĻ rol ħ , cho ę bardzo rzadko sobie to u Ļ wiadamiamy. Otó Ň

hermeneutyka jako nauka chce nas przekona ę , Ň e pogl Ģ d, który mamy zrozumie ę , jest czym Ļ

obcym, co usiłuje nas doprowadzi ę do nieporozumie ı , oraz Ň e nale Ň y przez kontrolowany proces

historycznej edukacji;, przez historyczn Ģ krytyk ħ i podlegaj Ģ c Ģ kontroli metod ħ w powi Ģ zaniu z

psychologiczn Ģ sił Ģ wczucia wykluczy ę wszystkie momenty pozwalaj Ģ ce wkra Ļę si ħ bł ħ dnemu

rozumieniu. Jest to, jak mi si ħ wydaje, w jakim Ļ fragmentarycznym aspekcie wa Ň ny, ale te Ň

bardzo fragmentaryczny opis wiele w sobie mieszcz Ģ cego fenomenu Ň ycia, jaki ustanawia My,

którym wszyscy jeste Ļ my. Wydaje mi si ħ , Ň e nale Ň y wykroczy ę poza przes Ģ dy le ŇĢ ce u podstaw

Ļ wiadomo Ļ ci estetycznej, Ļ wiadomo Ļ ci historycznej i Ļ wiadomo Ļ ci hermeneutycznej, ograniczo-

nej do techniki unikania bł ħ dnego rozumienia, oraz przezwyci ħŇ y ę zawarte w nich momenty

wyobcowania.

UNIWERSALNO ĺĘ PROBLEMU HERMENEUTYCZNEGO

313

Czym Ň e zatem jest to, co umyka nam w tych trzech rodzajach do Ļ wiadczenia

i dlaczego tak silnie odczuwamy jego odr ħ bno Ļę ? Czym jest Ļ wiadomo Ļę

e s t e t y c z n a wobec bogactwa tego, co zawsze do nas przemawiało i co w

sztuce okre Ļ lamy jako „klasyczne"? Czy w ten sposób nie przes Ģ dza si ħ raz na

zawsze, co do nas przemawia, co uwa Ň amy za znacz Ģ ce? Wszystko, o ozym z

instynktown Ģ — cho ę by i myln Ģ , ale obowi Ģ zuj Ģ c Ģ dla naszej Ļ wiadomo Ļ ci —

pewno Ļ ci Ģ mówimy „to jest klasyczne, to pozostanie", wszystko to ju Ň z góry

ukształtowało wszak nasze mo Ň liwo Ļ ci wydania o czym Ļ s Ģ du estetycznego. Nie

istniej Ģ czysto formalne kryteria, według których mo Ň na by swobodnie ocenia ę i

aprobowa ę poziom kompozycji albo stopie ı plastycznego ukształtowania.

Tkwimy wewn Ģ trz estetycznej przestrzeni naszej zmysłowo-duchowej

egzystencji i przestrze ı ta rezonuje wci ĢŇ docieraj Ģ cymi do nas głosami — oto

zało Ň enie wszelkich wydawanych przez nas s Ģ dów estetycznych.

Podobnie rzecz si ħ ma ze Ļ wiadomo Ļ ci Ģ h i s t o r y c z n Ģ . Tak Ň e tu,

zgodzimy si ħ niezawodnie, i Ň jest bardzo wiele kierunków bada ı historycznych,

które nie maj Ģ Ň adnego zwi Ģ zku z nasz Ģ własn Ģ tera Ņ niejszo Ļ ci Ģ i gł ħ bi Ģ jej

dziejowej Ļ wiadomo Ļ ci. Zarazem wydaje si ħ niew Ģ tpliwe, Ň e rozległy horyzont

przeszło Ļ ci, z której czerpie pokarm nasza kultura i nasza tera Ņ niejszo Ļę , wywiera

swoje pi ħ tno na wszystkim tym, czego pragniemy, czego si ħ spodziewamy i

czego si ħ obawiamy na przyszło Ļę . W Ļ wietle tego nastawienia na przyszło Ļę , i

tylko w tym Ļ wietle, uobecniaj Ģ si ħ dzieje. Nauczył nas tego Heidegger ukazuj Ģ c,

czym jest owo nastawienie na przyszło Ļę dla mo Ň liwo Ļ ci pami ħ tania i

zachowywania, a przeto dla cało Ļ ci naszych dziejów.

Heidegger mówił o płodno Ļ ci hermeneutycznego koła. Do tego samego odnosi

si ħ moje sformułowanie, Ň e o naszym bycie rozstrzygaj Ģ nie tyle nasze s Ģ dy, ile

nasze przes Ģ dy. Jest to sformułowanie prowokacyjne, poniewa Ň przywracam tu do

praw pozytywne poj ħ cie przes Ģ du, wyparte przez francuskie i angielskie

O Ļ wiecenie. Mo Ň na mianowicie wykaza ę , Ň e poj ħ cie przes Ģ du miało pierwotnie

nie tylko ten sens, jaki dzi Ļ z nim wi ĢŇ emy. Przes Ģ dy nie musz Ģ bynajmniej by ę

bezzasadne i mylne w tym sensie, Ň e przeinaczaj Ģ prawd ħ . Z dziejowo Ļ ci naszej

egzystencji wynika, Ň e przes Ģ dy — przed-s Ģ dy — wyznaczaj Ģ pierwotne

ukierunkowanie całej naszej zdolno Ļ ci do Ļ wiadczania. Przes Ģ dy uprzedzaj Ģ i

warunkuj Ģ nasz Ģ otwarto Ļę na Ļ wiat, dzi ħ ki przes Ģ dom mo Ň emy w ogóle czego Ļ

do Ļ wiadcza ę , dzi ħ ki przes Ģ dom to, z czym si ħ stykamy, co Ļ nam mówi. Z

pewno Ļ ci Ģ nie oznacza to, Ň e otoczeni murem przes Ģ dów pozostawiamy tylko

w Ģ sk Ģ furtk ħ temu, co zarzeka si ħ nie mówi ę nic nowego. Przeciwnie — mile

widziany b ħ dzie wła Ļ nie ten go Ļę , który naszej ciekawo Ļ ci obiecuje nowiny. Ale

po czym poznajemy wpuszczanego go Ļ cia jako takiego, który ma co Ļ nowego do

powiedzenia? Czy Ň tak Ň e nasze oczekiwanie i nasza gotowo Ļę usłyszenia

c z e g o Ļ n o w e g o nie s Ģ z konieczno Ļ ci okre Ļ lone przez to, co stare, czym

jeste Ļ my ju Ň przenikni ħ ci?

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: