SYTUACJA KOBIET NA RYNKU PRACY WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO, CZYLI CIĄGŁA POGOŃ ZA RÓWNOUPRAWNIENIEM - Piecha.doc

Hanna Piecha

Socjologia rok II

SYTUACJA KOBIET NA RYNKU PRACY WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO, CZYLI CIĄGŁA POGOŃ ZA RÓWNOUPRAWNIENIEM

Problemem, nad którym chciałabym się zastanowić w mojej pracy, są trudności, na jakie napotykają kobiety na rynku pracy. Już od jakiegoś czasu jedna myśl nie daje mi spokoju: czy kiedykolwiek kobiety doczekają się równości w sferze zawodowej? A jeżeli poprawa ta jest możliwa, to gdzie należy szukać pomocy w walce z tym wciąż zdominowanym przez mężczyzn światem? To, że dyskryminacja płci pięknej występuje, jest faktem niezaprzeczalnym i jak pokazują badania nie jest to wyłącznie wymysł feministek. Ponad połowa kobiet doświadczyła dyskryminacji w pracy. Przejawia się ona m.in. w niższych zarobkach, mniejszym odsetkiem płci żeńskiej na stanowiskach kierowniczych, w trudnościach z uzyskaniem zatrudnienia w pewnych zawodach, molestowaniu seksualnym w pracy. Zanim zastanowię się nad tym, co trzeba zmienić, aby zwalczyć dyskryminację płci w sferze zawodowej, spróbuję przeanalizować jak płeć piękna radziła sobie w przeszłości oraz jak to wygląda dzisiaj.
              W minionych epokach występował zdecydowany podział na role męskie i żeńskie. Zadaniem mężczyzny było zdobycie środków na utrzymanie rodziny (praca), podczas gdy jego żona musiała urodzić dzieci, wychować je, posprzątać dom, ugotować posiłek dla zmęczonego pana domu i zacerować skarpetki. O ich karierze zawodowej nie było mowy. Jedynym zawodem, który był wyłączne domeną kobiet, była prostytucja-najstarszy zawód świata - jednak nie cieszył się on powszechnym poważaniem. Z biegiem lat panie mogły pracować jako guwernantki, nauczycielki, pielęgniarki, a po rewolucji przemysłowej również w fabrykach przy masowej produkcji, jednak zawsze była to praca o niższych zarobkach i prestiżu społecznym niż w przypadku pracy mężczyzn. W XIX w dyskryminacja ta została zauważona, co doprowadziło do narodzin feminizmu. Prawdziwa rewolucja feministyczna miała jednak miejsce na Zachodzie dopiero w latach 60. i 70. XX w. kiedy to Betty Friedman wydała swoją książkę pt. „Mistyka kobiecości”. Cóż było w niej takiego, że poderwała kobiety do walki o swoje prawa? Pozycja ta analizowała ankietę przeprowadzoną wśród amerykańskich kobiet, z której wynikało, że wcale nie są one tak szczęśliwe jak sądzono. Badane miały poczucie, iż zostały zepchnięte na margines życia społecznego przez sprowadzenie ich roli społecznej wyłącznie do sfery życia rodzinnego. Od tego momentu, kobiety wciąż walczą o poprawę swojej życiowej sytuacji, a nad rezultatem tej walki spróbuję zastanowić się później.
              Teraz zobaczmy, co w tym czasie działo się w Polsce. W jednym z artykułów spotkałam się ze stwierdzeniem prof. Elżbiety Mazur [1], że sytuacja kobiet w naszym kraju była zawsze lepsza. Wg niej było to skutkiem tego, iż ich mężowie ciągle prowadzili wojny i przesiadywali na sejmikach (co jest jednoznaczne z faktem, że to mężczyźni rządzili). Tym samym kobiety posiadały większą władzę w gospodarstwach i na folwarkach. Poza tym słaba płeć wychowywała patriotów, walczących w kolejnych powstaniach narodowo-wyzwoleńczych. W późniejszych latach można było spotkać kobiety pełniące role kurierek, agitatorek oraz przemytniczek broni. Wiele osób- również same feministki- uważają, że sprzyjającym dla kobiet okresem był komunizm. Jak pisze w swojej książce „Świat bez kobiet” Agnieszka Graff[2] „Komuna-ta wiedźma! ta dziwka- wysłała go [mężczyznę] na emigrację wewnętrzną, z Prawdziwego Mężczyzny robiąc działkowicza, majsterkowicza, pantoflarza. Zamknięto go w paranoicznym babskim świecie(...) A Kobieta? Kobieta- powiada narodowa baśń- walczyła o byt”. Trzeba zaznaczyć, że tą walką o byt były wówczas kolejki sklepowe, a zakupy postrzegano jako „polowanie”, które zawsze było uważane za męską sferę życia.

Przed przełomem 1989 roku kobiety były bardziej aktywne zawodowo, a ich pozycja na rynku pracy bardziej stabilna. Podejmowały pracę głównie z pobudek ekonomicznych, ponieważ pensja męża nie wystarczała na utrzymanie rodziny. Nie zmienia to jednak faktu, że kobiety rzadko zajmowały stanowiska kierownicze, chociaż wykształceniem i umiejętnościami często dorównywały mężczyznom, a ich płace były zdecydowanie niższe niż zarobki kolegów, zajmujących te same stanowiska .Poza tym wzrost aktywności zawodowej kobiet nie zlikwidował jej odpowiedzialności za rodzinę, co było dla nich poważnym obciążeniem.

              A jak obecnie wygląda sytuacja kobiet w tej dziedzinie życia?. Jakie trudności czekają na panie, pragnące zrobić karierę zawodową? Odpowiedź na te i na inne pytania możemy odnaleźć w książce Henryka Domańskiego[3] pt. „Zadowolony niewolnik idzie do pracy” [4].Przyjrzyjmy się najpierw ogólnej sytuacji kobiet pracującej w naszym kraju.

Ok. 62% Polek pracuje zawodowo. Kobiety aktywne zawodowo uważają, że grozi im większe niż mężczyznom ryzyko utraty posady - głównie z powodu ich podwójnej roli: domowej i zawodowej. Większe szanse na obronienie stanowiska ma jej kolega z pracy, czego przyczyną jest funkcjonujący w naszym społeczeństwie stereotyp, iż to właśnie on, mężczyzna, jest głową rodziny, którą musi utrzymać. Poza tym, niezależnie od poziomu wykształcenia i od wieku, wskaźnik bezrobocia wśród kobiet jest znacznie wyższy (12%) niż wśród mężczyzn (8,7%). Co więcej, kobiety dłużej pozostają bez pracy i trudniej jest im znaleźć nowe źródło dochodów. Jeżeli już je znajdą, to bardzo często jest to praca na niepełnym etacie, która związana jest z mniejszymi zarobkami oraz z mniejszym prestiżem społecznym.

Czym jest dyskryminacja płci? Według Domańskiego dyskryminację „definiuje się jako utrzymywanie się nierówności między mężczyznami i kobietami(w zarobkach, pozycji zawodowej, stanowisk), nawet wówczas, gdy reprezentanci obojga płci nie różnią się między sobą pod względem rozmaitych obiektywnych wskaźników, które mogłyby obniżać pozycję kobiet”. Często kobiety spotykają się już z nią w trakcie ubiegania się o dane stanowisko[5]. Nierzadko przegrywają konkurencję z mężczyzną mimo tego, że mają takie same wykształcenie i staż pracy. Dzieję się tak, ponieważ pracodawcy boją się, że młoda kobieta, która właśnie ukończyła wyższą uczelnię, zapragnie po roku założyć rodzinę. W teraźniejszych czasach liczy się dyspozycyjność, a jej brak często jest zarzucany kobietom. Ciąża, a później urlop macierzyński(nie wspominam już o urlopie wychowawczym) odciągają kobietę od pracy i tym samym pracodawca traci pracownika, ponosi kolejne koszty na zatrudnienie oraz szkolenie nowego. Czasami kandydatka na pracę zmuszana jest do podpisanie oświadczenia, że w czasie zatrudnienia nie zajdzie w ciążę! Jeżeli tego nie podpisze, to niestety nie zostaję przyjęta na daną posadę.

Kolejnym problemem są zarobki. Domański wskazuje na jeden niezaprzeczalny fakt: kobiety zarabiają mniej. Niektórzy mogą zadać pytanie: czy niższe wynagrodzenie od razu musi świadczyć o dyskryminacji? Może badania nie uwzględniły tego, iż kobieta może mieć niższe kwalifikacje lub mniejsze doświadczenie niż mężczyzna, zajmujący te samo stanowisko? Niestety, jak się okazuje nawet wtedy, gdy te różnice w ogóle nie występują, to kobiety przeciętnie zarabiają 50-70% tego, co otrzymują ich koledzy. Z niższymi płacami przedstawicielek płci żeńskiej związana jest jeszcze jedna warta wspomnienia kwestia. Mimo tego, że są one coraz bardziej widoczne na rynku pracy, to często zatrudniane są w zawodach uznanych za typowo „kobiece”, w takich jak np. pielęgniarki, nauczycielki, przedszkolanki, sekretarki. Zawody te, nierzadko są związane z niską pensją. Stosunkowo mniej jest kobiet, które pracują jako lekarki, adwokaci[6], menadżerowie, informatycy czy specjaliści w jakieś dyscyplinie nauk technicznych- zawodach, które najbardziej liczą się na obecnym rynku i cieszą wysokim prestiżem społecznym, a co się z tym wiąże-wysokim wynagrodzeniem.

A co się dzieję, gdy ambicje zawodowe pań nie kończą się na posadzie podrzędnego pracownika, ale pragną one osiągnąć wyższe stanowiska? Niestety badania wykazują, że jest zdecydowanie mniejszy odsetek kobiet, zajmujących kierownicze stanowiska. W swojej karierze zawodowej napotykają na tzw. „szklany sufit”, czyli bariery uniemożliwiające im zajmowanie wysokich, kierowniczych –i tym samym wysoko opłacanych- stanowisk. Z badań, przytoczonych w książce „Zadowolony niewolnik idzie do pracy” , wynika, że tylko co trzecia osoba, zajmująca wysoką pozycję społeczną jest płci żeńskiej, a w 1990 r najwyżej płatne stanowiska dyrektorów i urzędników zajmowało wyłącznie 0,5% kobiet! Dlaczego nie jest ich więcej? Duży wpływ na taką sytuację mają stereotypy, funkcjonujące w społeczeństwach. Wiele jest różnych opinii dotyczących kobiet-dyrektorów, że się nie nadają do rządzenia, że mają zbyt, „miękkie serce” lub, że brak im zdecydowania i stanowczości. Kobietom-szefom zarzuca się również obłudę i skłonność do intryg. Przebadani pracownicy[7]- zarówno kobiety jak i mężczyźni- stwierdzili, że lepiej się czują, gdy są rządzeni przez mężczyzn. Najbardziej mnie zaskoczyło, iż również kobiety są negatywnie nastawione do szefowych, ponieważ w innym badaniu zdecydowanie podkreślały, że liczba szefów płci pięknej powinna wzrosnąć. Jedno jest pewne: kobiety na wysokich stanowiskach w dalszym ciągu źle wypadają w oczach opinii społecznej. Z tego powodu współcześnie o wiele łatwiej kobiecie założyć własną firmę, niż uzyskać stanowisko dyrektorskie w drodze awansu.

Przy omawianiu sytuacji kobiet w sferze zawodowej, chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na jeden zasadniczy problem. Jest nim molestowanie seksualne, które jest różnie definiowane- od złego spojrzenia w pewnych sytuacjach po gwałt. Niezależnie od jego formy, może ono występować zarówno ze strony współpracowników, jak i ze strony przełożonego. Jeżeli w pierwszej sytuacji kobieta ma pewną szansę na ukaranie sprawcy, opowiadając o wszystkim przełożonym, tak w drugim przypadku jest to z pewnością trudniejsze. Wiąże się to z lękiem o swoje stanowisko, a wiadomo, że w dzisiejszych czasach o pracę jest coraz trudniej. Ostatecznie sprawa kończy się biernością ofiary oraz bezkarnością szefa. Domański w swojej książce pisze, iż w Polsce z molestowaniem seksualnym w pracy spotkało się ok. 15,4% kobiet. Pocieszające jest nagłaśnianie tego problemu przez media oraz coraz częstsze rozprawy sądowe, wymierzane swoim krzywdzicielom przez molestowane kobiety. Pozostaje nam tylko mieć nadzieję, że ten problem zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn (tutaj też on istnieje!) w przyszłości będzie całkowicie rozwiązany.

Jak widać kobiety, które posiadają inne ambicje niż opieka nad rodziną i domem wcale nie mają łatwego życia. Pozostaje pytanie: czy tak musi być? Czy istnieje jakakolwiek szansa na całkowite zlikwidowanie segregacji zawodowej ze względu na płeć? Wraz z rozwojem ustrojów demokratycznych, coraz częściej nalega się na wprowadzenie równouprawnienia w każdej dziedzinie życia, niezależnie od tego, jaki ktoś ma kolor skóry, płeć czy jakiego jest wyznania. Dąży się do powszechnej równości, ale czy jest możliwe równouprawnienie kobiet i mężczyzn, gdy w świadomości ludzi tkwi przekonanie o „naturalnej różnicy płci”, która to z kolei warunkuje podział na zajęcia typowo męskie i typowo kobiece?

Na początek chciałabym przytoczyć 2 fragmenty konstytucji:

*„Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.”

*„Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń. „

Również w Kodeksie Pracy możemy odnaleźć wymóg równego traktowania kobiet i mężczyzn. Mimo tego, wciąż są zawody „zakazane” dla płci żeńskiej. Tłumaczy się to szkodliwym wpływem warunków pracy na ich zdrowie. Znajduje to swoje uzasadnienie w przypadku kobiet w ciąży lub karmiących piersią, ale czy również w pozostałych przypadkach? Przecież dla mężczyzn warunki pracy nie są mniej szkodliwe, a z pewnością współcześnie nie jedna pani jest silniejsza i zdrowsza od swojego kolegi i tym samym bardziej pod względem zdrowia nadaje się do pracy w cięższych warunkach. Pocieszające jest to, że pomalutku do Kodeksu Pracy wprowadzone są coraz to nowe „poprawki”, które są „na rękę” pracującym kobietom. Ważne jest również to, że na gruncie prawa coraz rzadziej kobieta jest przypisywana do domu i rodziny. Odzwierciedla się to np. w możliwości korzystania z urlopu wychowawczego lub zwolnień na chore dziecko zarówno przez matkę jak i przez ojca. Kiedyś urlop ten przysługiwał wyłącznie matkom, co zmuszało je do wyłączenia się z rynku pracy. Ważne jest również prawny zapis o tym, iż kobieta (mężczyzna również) wracając z urlopu wychowawczego ma zagwarantowaną dawną pozycję w pracy. Niestety nie zawsze pracodawcy chcą ten zapis wprowadzać w życie i często w niedługim czasie po powrocie dana osoba dostaję wypowiedzenie z pracy.

              Z pewnością prawne zagwarantowanie równouprawnienia jest konieczne do wprowadzenia zmian, jednak ono samo nie wystarczy. O wiele ważniejsze i trudniejsze jest, aby zmienić podejście społeczeństwa do aktywności zawodowej pań, w szczególności mam tu na myśli stosunek do niej samych zainteresowanych, czyli kobiet. Domański wskazuje na wzrost tolerancji wobec tej kwestii, ale wciąż pozostaje odsetek pań, opowiadających się za tradycyjnym modelem rodziny, gdzie mężczyzna pracuje, a kobieta zostaje w domu. Trzeba uświadomić im, że to głównie od nich zależy jak będzie wyglądać ich sytuacja, że mają wybór i muszą walczyć o godziwe traktowanie w miejscu pracy. Przedstawicielki płci żeńskiej czeka jednak walka ze stereotypami funkcjonującymi w powszechnej opinii. Przykładem na istnienie takich fałszywych obrazów kobiet pracujących może być strona w Internecie, na którą się natknęłam szukając materiałów, mogących mi pomóc w pisaniu tej pracy. Była ona zatytułowana „Kobieta w pracy- podręczny poradnik”. Znalazłam tam „6 typów kobiet pracujących”: zrzęda, oportunistka, dusza towarzystwa, karierowiczka, wszystko wiedząca i plotkara. Był tam opis zachowania charakterystycznego dla każdego „typu” oraz podane antidotum- wypracowana strategia postępowania z każdym z tych „przypadków”. Zaciekawiło mnie to, że nawet wtedy, kiedy kobieta wywiązywała się należycie ze swoich zawodowych obowiązków, to i tak była postrzegana negatywnie.

Jak wskazuje Domański, najlepszą drogą do uświadomienia kobiet, w jakiej sytuacji się znajdują, jest edukacja. Z badań wynika, że kobiety, które posiadają wyższe wykształcenie są bardziej świadome występowania segregacji zawodowej, niż te, które ukończyły szkołę podstawową czy zawodową. Na szczęście coraz więcej kobiet studiuje i edukacja zaczyna odgrywać coraz większą rolę w ich życiu. Poniekąd do poszerzania swojej wiedzy zmusza je (mężczyzn również) sytuacja gospodarcza w naszym kraju. Wysokie bezrobocie wymaga wysoko wykwalifikowanych specjalistów i tym samym wszyscy, którzy chcą kiedyś podjąć pracę, muszą się uczyć. To, że większą wagę przywiązuje się do wykształcenia pracownika oraz do jego cech osobowościowych, np. umiejętność współpracy w grupie, może w przyszłości przysłużyć się do poprawy sytuacji kobiet w pracy. Nie bez znaczenia jest również modyfikacja charakteru samej pracy: w dobie komputerów i Internetu, coraz częściej możliwa jest praca w miejscu zamieszkania, co umożliwia kobiecie powrót do pracy np. zaraz po porodzie, lub w czasie ewentualnego urlopu wychowawczego.

              Nie bez znaczenia dla polepszenia możliwości zawodowej kobiet, są zmiany, jakie zachodzą w ich życiu osobistym. Coraz więcej kobiet rezygnuje z zakładania rodziny na rzecz kariery zawodowej lub też odsuwają ten moment na późniejszy okres. Wzrastające koszty posiadania dziecka, sprawiają, iż wielodzietne rodziny przechodzą do przeszłości. Pociechy często pozostawiane są pod opieką osób trzecich, np. babci, opiekunek czy w żłobkach, aby nie odrywały rodziców od zarabiania pieniędzy. Co więcej, większą przychylność opinii publicznej zyskuje partnerski model małżeństwa, gdzie obowiązki domowe podzielone są pomiędzy małżonków, co nie obciąża dodatkowo pracujących kobiet. Poza tym, coraz większa liczba rozwodów, konkubinatów i samotnych matek sprawia, że wzrasta samodzielność kobiet i ich sytuacja wymaga podjęcia pracy.              

Moja wizja przyszłości kobiet na rynku pracy jest dosyć optymistyczna. Uważam, iż w końcu doczekamy się traktowania na równi z mężczyznami, jednak jeszcze długa i ciężka droga przed nami. Sytuacja kobiet poprawia się. Niezaprzeczalnym faktem jest, że mężczyzna z biegiem lat ma coraz mniejszą władzę nad światem. Na koniec chciałabym przytoczyć wypowiedź psychoterapeuty Wojciecha Eichelberga, autora książki pt. „Mężczyzna też człowiek”, który w wywiadzie przeprowadzonym przez Karolinę Monkiewicz[8] na pytanie; „Komu jest trudniej?” odpowiedział: „Obie strony konfliktu nie za bardzo wiedzą co robić. Ale kobiety mają przynajmniej ideologię i poczucie słuszności. Robią rewolucję. Natomiast mężczyznom przypada rola zdemoralizowanego, zmurszałego dyktatora, który musi ustąpić, bo nie ma w nim już ducha.” Kiedy jednak segregacja zawodowa przejdzie do historii? Tego nie wiem, czas pokaże. Mam tylko nadzieję i liczę na to, iż stanie się to jak najszybciej.

Bibliografia:
[1] Henryk Domański, Zadowolony niewolnik idzie do pracy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999 r.
[2] Agnieszka Graff, Świat bez kobiet, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2001 r.
[3] Urszula Nowakowska i Anna Swędrowska, Kobiety na rynku pracy z raportu Kobiety w Polsce w latach 90.
[4] Krystyna Lubecka, Kobiety na szczeblu, „Polityka” nr 23/2003
[5] Joanna Podgórska, Feministki: Czy jest o co palić staniki?, „Polityka” nr 32/2000

8