Problematyka "Potopu" H, Sienkiewicza
Główne wydarzenia w utworze: prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach, pobyt w Lubiczu, Zemsta na Butrymach, porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego, Kapitulacja pod Ujściem, Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła,
Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów, Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica, Kmicic u Bogusława Radziwiłła, Przełom duchowy Kmicica, Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów, Obrona Jasnej Góry, Babinicz, Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem, powrót króla do kraju, Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie, Kmicic na czele oddziału Tatarów, Ocalenie Anusi Borzobohatej, Bitwa pod Sokółką, uratowanie Soroki przez Kmicica, Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu, Bitwa pod Warką, zdobycie Warszawy, Prostki, Oleńka u Bogusława w Taurogach, Walki podjazdowe Kmicica, Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmonotowicz, Ocalenie Wołmontowicz przez Kmicica, Ranny Kmicic w Lubiczu, Rehabilitacja Andrzeja Kmicica.
Postacie historyczne i ich rola w akcji utworu:
-> postacie historyczne biorą udział nie tylko w wątku historycznym "Potopu", ale i w romansowym; autor wprowadza je w sytuacje całkowicie zmyślone, natomiast osobiste przeżycia i perypetie postaci ikcyjnych wplata umiejętnie w wir wypadków wojennych, i tak wątek historyczny wiąże się ściśle z romansowym w mistrzowski sposób,
-> duży wpływ na wydarzenia historyczne wywiera w utworze głównyjego bohater, Andrzej Kmicic - znakomita i typowa dla XVII wieku postać; Pasek w "Pamiętnikach" podaje, że w 1658 roku pułkownik Samuel Kmicic (a nie Andrzej), "żołnierz dobry", służył w wojsku litewskim pod Sapiehą, dostał się do niewoli rosyjskiej, stąd wydostał go Czarniecki; wszystkie pozostałe wydarzenia z życia Kmicica, a więc służba u Radziwiłła, udział w walce ze Szwedami, wysadzenie kolubryny zostały zmyślone przez pisarza,
-> treść "Potopu" stanowi kontynuację dziejów wielu bohaterów, w tym również historycznych, jak Chmielnicki czy Czarniecki, znanych z I części "Trylogii", których losy splatają się z losami Kmicica, Oleńki i kilku nowych bohaterów,
Obraz spoŁeczeństwa polskiego wieku XVII w "Potopie":
Magnateria jej reprezentanci: Radziwiłłowie (Janusz i Bogusław), Radziejowski, Opaliński,
-> jej cechy: egoizm, pycha, samowola, warcholstwo, obojętność na losy kraju,
-> prowadzi politykę na własną rękę,
-> wydaje cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany), przechodząc na stronę szwedzką dla własnych korzyści materialnych lub na skutek osobistej urazy,
-> są również wśród niej patrioci stawiający często dobro ojczyzny ponad interesy osobiste, ale i oni nie są ideałami, np, Sapieha, Lubomirski, Zamoyski,
Szlachta zamożna:
-> warcholska, butna, niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, przekupna, zaślepiona, bezmyślna politycznie, uległa wobec magnaterii, obojętna wobec potrzeb ojczyzny,
, poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów, -> szybko godzi się z nowym położeniem, np, kiedy Opaliński
oznajmił o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski, wznosi natychmiast okrzyki na cześć króla szwedzkiego,
, do zdrady ojczyzny skłaniają obietnica przywilejów stanowych ze strony króla szwedzkiego, np, stryj Oleńki, Billewicz, mówi: "Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można",
-> na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i gwałty; każdy z jego kompanów był osądzony i skazany przez sądy na utratę czci i życia, ale wszyscy grasują nadal bezkarnie, bo prawo i sądownictwo w państwie jest za słabe; sam Kmicic dał się ugnieść jak wosk w rękach zdrajcy hetmana,
-> wśród szlachty są też i jednostki prawe, gotowe do poświęceń, ale tychjest znacznie mniej, jak np, Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy,
, oprócz szlachty zamożnej ukazuje Sienkiewicz w "Potopie" szlachtę ubogą, zaściankową, np, laudańską, Kmicic przejeżdża cały kraj i wszędzie widzi upadek i upodlenie, w które naród polski wtrąciła lekkomyślna kapitulacja oraz spostrzega trzy rodzaje ludzi:
- jedni czekają od Szwedów własnych korzyści, np, starostw, majątków itp,,
- drudzy sądzą, że Polska dopiero pod nowym królem doczeka się potęgi,
- a jeszcze inni poddają się woli Bożej,
Lud miejski i wiejski, jego patriotyzm:
-> prosty lud cechuje: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki ze Szwedami,bierce on w swe ręce sprawę obrony kraju przed Szwedami, sprawę walki wyzwoleńczej; ruch partyzancki obejmuje cały kraj, , lud ma najwięcej chęci do oporu, np, gdy najeźdźcy zapędzają go do robót, do wzmacniania wałów obronnych, woli znosić chłostę i więzienie, a nawet śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzenia potęgi szwedzkiej,
-> Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego; lud występuje bezimiennie, alejest chętny i gotowy do walki
-> dwukrotnie tylko ukazuje z bliska chłopskie męstwo i patriotyzm:
- gdy górale tatrzańscy ratują życie króla, wracającego do kraju, ścierając w górskim wąwozie potężny oddział szwedzki, - gdy Michałko, kilkunastoletni chłopak pańszczyźniany,
naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, wprowadzając w podziw nawet zatwardziałą szlachtę,
-> o ucisku ludu Sienkiewicz nadmienia tylko przelotnie, ukazując śluby lwowskie Jana Kazimierza, w których król zobowiązuje się uroczyście, iż po zakończeniu wojny ze
Szwedami poprawi położenie pospólstwa, ażeby "wolne było od wszelkiego okrucieństwa" - ale ślubów później nie dotrzymał,
Rozkład moralny społeczeństwa i stopniowe jego odradzanie się:
-> na początku "Potopu" ukazuje Sienkiewicz upadek moralny społeczeństwa polskiego, zdradę, zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą własnego kraju, odstępowanie od władcy, przechodzenie na stronę Szwedów, apatię i rezygnację dochodzącą do szczytu, piętnując zdradę magnatów przeciwstawionych patriotycznej szlachcie, mieszczaństwu i ludowi,
-> Wrzeszczowicz, cudzoziemiec, wypowiada o Polakach takie oto słowa, podsłuchane przez Kmicica:
"Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można [,,,] Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił,,, Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni tę ziemię zamieszkują"
-> później następuje punkt zwrotny, zmieniający nastroje w społeczeństwie i budzący wiarę; następnie podźwignięcie się narodu i stopniowe jego odradzanie się duchowe,
-> przy końcu powieści widzimy już odrodzenie moralne całego społeczeństwa; nawet Szwedzi nie mogą się nadziwić zmianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał im żadnego oporu,
, motyw odrodzenia narodu w powieści "Potop" - to tylko właściwie powrót do stanu wyjścia; zbrodnia, zło zostaje ukarane, a satysfakcja osobista, moralna, dotyczy tych, którzy wiernie trwali przy królu i Rzeczypospolitej lub tych, którzy - jak Kmicic - okupili swoje niegodne czyny,
Obrazy życia obozowo-rycerskiego:
->"Potop"jest powieścią wojenną; na obraz życia społeczeństwa polskiego XVII wieku składają się głównie fakty ukazujące jego życie obozowo-rycerskie, wojenne, np, cnoty rycerskie, sposób formowania chorągwi, zbiorowe kwaterunki wojsk, pospolite ruszenie, turnieje i opis bitew, których obrazy są tak plastyczne, iż wydaje się nam, że oglądamy je na własne oczy,
-> życie wewnętrzne narodu potraktowanejest w powieści tylko ogólnikowo, niewiele dowiadujemy się, np, o stosunkach społecznych i życiu kulturalnym społeczeństwa,
Życie domowe i obyczajowe:
-> oglądamy ciche życie, uczty, zabawy hulaszcze w dworkach szlacheckich, bójki w karczmach, samotną chatę leśną itp,, , sceny zbiorowe, np, uczta w Kiejdanach, podobne są do barwnego obrazu malarskiego,
Postać Kmicica, jego dzieje:
-> typowy przedstawiciel szlachty XVII wieku, potomek zubożałego rodu szlacheckiego, niegdyś zamożnego,
-> patriota, niezwykle szlachetny, odważny, wesoły, bujny temperament, zdolny do szlachetnych odruchów serca oraz do wielkiej miłości i gwałtownej nienawiści; zabijaka, straszny w gniewie, natura awanturnicza, "w gorącej wodzie kąpany", gorąca krew wrze w nim zawsze; porywczy, skłonny do "bitki i wypitki", co psuje mu reputację; butny - duma i buta przebija nawet przez religijną pokutę Babinicza; awanturnik, wychowany w potyczkach pogranicznych, nawykł do ryzyka i gwałtów, pospolity hulaka, ceniący sobie dobraną kompanię i swawolne życie,
-> swym zachowaniem się w wesołej kompanii w Lubiczu, a następnie w Upicie i w Wołmontowiczach, które puszcza z dymem, wycinając w pień jej mieszkańców, popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci stopniowo dobre imię, Oleńkę i zaufanie przyjaciół,
-> formuje następnie oddział i porywa narzeczoną, stając ponownie w ostrej kolizji z prawem, do dawnych zbrodni dodając nową i pokonany przez Wołodyjowskiego w pojedynku oraz ciężko ranny nie ma już właściwie żadnego wyjścia,
-> pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach przynoszą hetmańskie listy zapowiednie, polecające mu formowanie oddziału; wówczas nie może już być pociągnięty do odpowiedzialności przez sądy zwykłe, ma możność odzyskania dobrego imienia,
Upadek moralny Kmicica:
-> oddaje się pod komendę Janusza Radziwiłła i składa mu przysięgę wierności; wpada w jego sidła zanim ten zdążył
opowiedzieć się po stronie Szwecji,
-> gdy Radziwiłł publicznie na uczcie w Kiejdanach oświadcza gościom o oddaniu Litwy Szwedom, staje oniemiały
i rozpacza, co zrobił, ale buławy nie rzucił i na czele oddziału konnicy tłumi bunt żołnierzy uwięzionych przez Radziwiłła oficerów - Skrzetuskiego, Wołodyjowskiego i Zagłoby, rozbijając przeciwników księcia,
-> służba jego przy boku Radziwiłła w oczach ludzkich, Oleńki również, jest hańbą i dowodem zdrady ojczyzny; jest uznany za zdrajcę, chociaż nim naprawdę nie jest, zdrada jego jest nieświadoma, nie potrafi samodzielnie rozeznać si w prawdziwych intencjach książęcej polityki, wierzy nadal, że, shzżąc Radziwiłłowi, przyczynia się do ratowania ojczyzny, dlatego w dalszym ciągu wypełnia gorliwie jego polecenia,
-> ma do wyboru: złamać przysięgę, plamiąc tym samym honor rycerski lub być wiernym przysiędze, stając się zdrajcą
ojczyzny w oczach ludzi,
Punkty zwrotne w losach Kmicica, jego czyny oraz zachodzące w nim przemiany duchowe:
-> w rozmowie z Bogusławem w Pilwiszkach, kiedy ten osłania przed nim zdradziecką grę swego stryja, słysząc z jego ust porównanie Rzeczypospolitej do czerwonego sukna, za które mogą ciągnąć wszyscy, dostrzega Kmicic przewrotność postępowania Radziwiłłów, otwierają mu się oczy, uświadamia sobie tragiczną pomyłkę, którą popełnił,
zawierzając Januszowi i widzi już, że shzży zdrajcom, którzy dla osobistych korzyści i wygórowanych ambicji gubią ojczyznę,
-> wypowiedź Bogusława stanowi punkt zwrotny w dziejach Kmicica; świadom już głębi swego upadku, w pierwszym
rzędzie postanawia zemścić się na nim; pod pozorem wypróbowania ścigłego rumaka wyjeżdża z nim poza
Pilwiszki w stronę lasu i usiłuje porwać księcia, aby dostarczyć zdrajcę królowi polskiemu,
-> czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę ojczyźnie, wypowiada shxżbę Januszowi Radziwiłłowi i przysięga mu zemstę za to, że został przez niego oszukany,
-> przeistacza się w Babinicza i przemierza szlak bojowy z Litwy przez Warszawę, Częstochowę, Śląsk do Małopolski, a później na Podlasie, pod Warszawę i ponownie na Litwę, walcząc ze Szwedami i wsławiając się szczególnie w obronie Jasnej Góry, gdzie organizuje obronę klasztoru i z narażeniem życia wysadza szwedzką kolubrynę; ponownie naraża życie, ratując z opresji króla polskiego w górskim wąwozie podczas jego powrotu do kraju,
-> motywacją jego działania jest służba w obronie Rzeczypospolitej, pragnienie jej ratowania i działanie dla jej dobra oraz chęć odzyskania dobrego imienia, zrehabilitowania się w oczach narodu i ukochanej, by odzyskać jej serce i zdobyć rękę,-> najważniejsze czyny odradzającego się duchowo Kmicica: - ostrzeżenie wojsk konfederackich przed niebezpieczeństwem grożącym im ze strony Radziwiłłów,
- ocalenie starosty Łuszczewskiego,
- ostrzeżenie księdza Kordeckiego o grożącym klasztorowi niebezpieczeństwie ze strony Szwedów,
- udział w obronie Jasnej Góry,
- udział w ocaleniu króla w Tatrach,
- walka podjazdowa ze Szwedami na czele oddziału Tatarów, - ocalenie Wołmontowicz,
- walki z wojskami Rakoczego,
Odrodzenie i rehabilitacja Kmicica:
-> z hulaszczego zawadiaki, warchoła, awanturnika i sługi zdrajcy przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swojego narodu, człowieka zdolnego do pełnej poświęcenia shxżby Rzeczypospolitej i w bohatera narodowego, który potrafi postawić obowiązek służby dla kraju ponad głosem serca; po walce ze Szwedami wyrusza na południe Polski na wojnę z Rakoczym bez zobaczenia się z Oleńką,
-> jego losy symbolizują losy ojczyzny; jego moralnemu upadkowi odpowiada upadek narodu, który przez swą lekkomyślną kapitulację wtrącił się w wielką otchłań, zapomniał o swoich obowiązkach, zatryumfowała w nim prywata i anarchia; dopiero dzięki bohaterstwu mas ludowych odniósł ostateczne zwycięstwo nad Szwedami,
-> jego upadek moralny zbiega się czasowo z upadkiem Rzeczypospolitej, a jego wewnętrzna przemiana z jej odnową; świadectwem wewnętrznej jego przemiany i równocześnie przejawem odradzania się patriotycznych sił narodu jest obrona Jasnej Góry, zajmująca centralne miejsce w powieści; scena w kościele w Upicie, kiedy po nabożeństwie został odczytany list królewski ogłaszający rehabilitację Kmicica, zbiega się z ostatnim zwycięstwem nad Szwedami, które rehabilituje Polaków w ich własnych oczach i w oczach Europy,
-> czynami patriotycznymi, udziałem w walce ze Szwedami zmazał grzechy z przeszłości i rehabilitacja, jakiej szybko się doczekał, zostaje połączona z nadaniem mu starostwa i pozwala mu zdobyć serce i rękę Oleńki, którą teraz już może poślubić; ona ze łzami szczęścia godzi się być jego żoną,
Porównanie Kmicica z Jackiem Soplicą:
-> historia grzechów i pokuty Kmicica - Babinicza i tragiczne losy Jacka Soplicy - księdza Robaka
- ich zawadiacka młodość,
- ich przełom moralny i wewnętrzna przemiana duchowa, - okupienie win poprzez służbę ojczyźnie,
- ich rehabilitacja,
-> nagroda w postaci ręki ukochanej, jak spotyka Kmicica, nie stała się udziałem ani Jacka, ani żadnego innego bohatera romantycznego,
Wątek romansowy w utworze - miłość Kmicica i Oleńki:
-> małżeństwo Kmicica i Oleńki zaplanowali przodkowie-przyjaciele: dziadek panny i ojciec młodzieńca, -> młodzi przypadają sobie do gustu i pokochawszy się "od pierwszego wejrzenia", natrafiają na przeszkody wynikłe z dwóch przyczyn:
- różnicy ich charakterów; on hulaka i zabijaka a panna spokojna, opanowania (zob, dalej),
- z powodu powikłań politycznych,
-> Kmicic rozłącza się z ukochaną na długi okres, rzucając się w wir walki ze Szwedami (po uświadomieniu sobie tragicznej pomyłki, jaką popełnił, służąc Januszowi Radziwiłłowi i po nieudanej próbie porwania Bogusława, na próżno usiłującego później zbałamucić Oleńkę),
-> po wsławieniu się w walkach z najeźdźcą, okupieniu win i zakończeniu wojny ze Szwedami i Rakoczym Kmicic spotyka się z ukochaną, by szczęśliwie połączyć się z nią węzłem małżeńskim,
Oleńka:
-> poważna, stateczna, dumna, energiczna, samodzielna, opanowana, zachowująca spokój nawet w najgorszych chwilach, dobrze wychowana, w postępowaniu swym zawsze poprawna, bez zarzutu; uosabia typ kobiety niemal idealnej, wzór patriotki, wiernej królowi i ojczyźnie,
-> zakochawszy się "od pierwszego wejrzenia" w zuchwałym junaku, staje się moralną jego wychowawczynią, brzydzi się zdrajcą, usiłuje go oderwać od Radziwiłłów i nie chce odstąpić od postawionych mu warunków, gotowa wybaczyć mu wszystko, gdy odpokutuje za swoje winy,
-> umie panować nad sobą i utrzymać równowagę ducha, opiera się zwycięsko Bogusławowi i woli wybrać klasztor, niż jemu oddać rękę, nie kochając go, ale na szczęście zostaje panią Kmicicową,
chlebaczek