wizytki - architektura i historia - Ewel.doc

Ewel S.

OPIS  ARCHITEKTONICZNY  KOŚ.  WIZYTEK

[w sumie wg tego, co mówiła nam Renata na I roku – stąd też te cyfry rzymskie – wg schematu opisu inwentaryzacyjnego]

I. kościół zakonny sióstr wizytek

Pod wezwaniem Nawiedzenia św. Elżbiety i Opieki św. Józefa

IV. późnobarokowy

V. orientowany

VI. murowany, otynkowany wewnątrz i na zewnątrz z elementami kamiennymi w fasadzie

VII. częścią prezbiterialną połączony z zabudowaniami klasztornymi

- 1-nawowy z kaplicami wzdłuż nawy niższymi od niej – gdyż przęsła boczne wyraźnie artykułowane, choć z szerokimi przejściami - podział przez system kolumnowy

[ewentualnie 3-nawowy z nawami bocznymi ukształtowanymi z rzędów kaplic – bo duże przejścia między nimi]

-brak transeptu

- prezbiterium trochę węższe od nawy, tej samej wysokości; 1-przęsłowe, zamknięte prosto

- przy prezbiterium od płn. zakrystia i przedsionek poprzedzony niewielką prostokątną kruchtą; od płd. chór zakonny o nieregularnym kształcie

- w ścianie zachodniej na przedłużeniu kaplic 2 składziki na planie prostokąta

VIII. krypta pod nawą

IX. nawa otwarta do kaplic arkadami zamkniętymi półkoliście; flankowanymi półkolumnami o kapitelach w typie korynckim, na cokole obiegającym całą świątynię.

Łuk tęczowy oparty na analogicznych kolumnach, takie też przy wsch. narożnikach prezbiterium

Na tych podporach wsparte belkowanie gierowane o bardzo wysuniętym gzymsie

Chór muzyczny w przęśle zachodnim wsparty na 4 filarach, w części środkowej przedsionek

W ścianach kaplic wydzielone arkady wsparte na kolumnach jońskich

Gzyms przeciągnięty wszędzie na wysokości impostu

Sklepienie kolebkowe z lunetami na cokole, z gurtami na osi podpór; gurt wydzielający łuk tęczowy bardziej wydatny

Kaplice przekryte eliptycznymi kopułami na pendentywach

W pozostałych pomieszczeniach strop

W nawie i prezbiterium okna w lunetach, zamknięte łukiem odcinkowym w profilowanym obramieniu, zwieńczone gzymsem o rokokowym ornamencie

Analogiczne, mniejsze okna w ścianach tarczowych kaplic (w 1. kaplicy lustro zamiast okna). W ścianie  zachodniej okno arkadowe.

Ponadto 3 otwory w ścianach prezbiterium.

WIZYTKI – ARCHITEKTURA  & HISTORIA

Historia zakonu

- 1654 – sprowadzone do Polski przez kr. Ludwikę Marię Gonzagę

- 1664 – kamień wegielny pod murowaną świątynię – prymas Polski, Wacław Leszczyński

- 1695 – kościół spłonął przed wykończeniem

2 gł. fazy budowy [za dr Janiną Kraszewską - 1937 – w BHSiK dr J.Kraszewska ogłasza wyciągi z kroniki klasztornej i rachunków budowy koś. Wizytek]

- pocz. 1727 (data projektu)

Fundacja  - Ela Sieniawska z Lubomirskich (zm. 1730 – odtąd trudności finansowe i pomoc jej córki Marii Zofii Czartoryskiej)

roboty od 1728

-          1733 – przerwanie robót – były już mury magistralne po wysokość gzymsu koronującego, nakryte dachem; brak sklepień i urządzenia wnętrza

- II etap 1754-63  [potwierdzają to rachunki – także dotyczące pełnego wyposażenia – m.in. ambona J.J.Plerscha]

-          X 1754 – zawalenie się prowizorycznego dachu na skutek przegnicia belek

-          1754 – ‘Pan Architek’ (? – tak nazywany w dokumentach) rekontynuuje prace – pomoc materialna Alka Augusta Czartoryskiego, wojewody ruskiego

- sama fasada gotowa już 1754-56 - warszawskie rokoko

[J.Lepiarczyk – uwaga na fasada a koś. rzymskie & jednolitość fasady i wnętrza;

T.Jaroszewski i J.Kowalczyk – zwracają uwagę że fasada – analogie z arch rzymska  i fr.

-          rzym. – zaokrąglone pionowe występy między kolumnami – petro da Cortona (SS.Martina e Lucca, S.Maria della Pace);

-          rzym – artykulacja ng. gł. występy między kolumnami (jak manieryzm flor. – rzym. przejęty przez barok);

              & kolumnu w kapl. – mowa juz o nich 1727 – tylko dekor rokoko po poł XVIII w.]

- konsekracja 20 IX 1761 przez bp.-a Józefa Andrzeja Załuskiego

1765 – zarysowanie sklepień – konieczność wymurowania skarp bocznych

Konserwacje dalsze – ale bez strat wojennych!

[ 1697-1706 i 1709-1733 August II Mocny

1733-63 – August III Sas]

Architekci:

początkowe typy wg analizy porównawczej:

-          J.Bellotti [ten co zmarł 1708 – Józef Szymon???)

-          Jakub Fontana [ 1710-73]

-          Franciszek Placidi [1710-82]

bryła arch – koncepcja czysto barokowa poch. rzymskiego

rzeźby fig. w zwieńczeniu fasady i lekka wstrzemięźliwa dekor. – późne rokoko

I etap

CARLO ANTONIO BAY   [zm. 1740]

potem opublikowana i dyskutowana w maju 1958 umowa z Baiem

-          Bay – od publikacji dr Kraszewskiej [BHS s.371:] „który otrzymał trzy raty i część czwartej <<według kontraktu>> za budowę kościoła w latach 1728-1733”.

ALE wg jej badań – data projektu to 1727 i wg niej włoski projektodawca. Ale ze względu na wysoki poziom wielu uważa że projekt kogoś lepszego a Bay był przedsiębiorcą budowlanym; bay budował też wtedy pałac w Wawie dla Sieniawskiej – mogła go polecić

to co zrobiono w I etapie można wyodrębnić przez dok. znalezione przez mgr Irenę Malinowską ze zbiorów Czartoryskich w Krakowie [Archiwum Gospodarcze, nr Ew. 408, pakiet pt. „Sprawy techniczne... w dobrach Czartoryskich”] – to kopia kontraktu fundatorka, Ela z Lubomirskich Sieniawska (zm. 1730 – odtąd trudności materialne i opóźnienie prac) a Karol Bay – ale nie przesądza czy to artysta / przedsiębiorca  - choć są sformułowania ze to ‘architekt’

Analiże porównawczą uniemożliwiaj ą

-brak jego większych prac

Tu opis (w tym. Dokumencie)

-fasady – 3 kond.

- wnętrze z prezbiteriu,, kruchtą i chórem muz. i kapl. bocznymi i pomieszczeniami przy kruchcie, zakrystia i chór zakonny (2 ost. zaliczane już do partii klasztornej)

Bay, bo [Renata]

              - artykulacja fasady kolumnami

              - tu fasada w oparciu o linie proste – a miękkie traktowanie przęsła często u niego (np. zaokrąglone naroża)

Carlo Antonio BAY – Arch. Króla i RP  1718 – 1740

- wg źródeł – umowa – to jego dzieło – kontrakt opublikowano 1959 – ale mowa o abrysie niejednoznaczna: „kontrakt właściwie zobowiązywał architekta do skrupulatnej realizacji projektu dostarczonego przez fundatorkę” – z wł. Że przełożona wizytek, matka Maria Baglewska, w liście do niej pisze że nie ufa ani Bayowi ani Fontanie (aby wykonali już gotowy abrys [sic.!])

- z nim wiązana tzw.. ‘warszawska grupa kolumnowa’

(ale np. koś w Leśnej inne formy)

PN. s.167: „Jednym z najdoskonalszych, późniejszych nieco warszawskich rozwiązań kolumnowych, o mistrzowskim wpuszczeniu kolumn we wnęki w murze, jest fasada i wnętrze warszawskiego koś. Wizytek, 1727-34 Karol Bay [też – wiązany z nim – koś. Św. Marcina na Piwnej]

- za stworzenie tej całej ‘szkoły ‘ warszawskich zabytków prawdopodobnie stoi on – bo: artysta płn. włoski ale pewnie znał Rzym; pewnie prawdziwe nazwisko to ‘Baio [PN s.168]”, notowane w tym brzmieniu wśród artystów dzisiejszego kantonu Wicino, alpejskiej krainy (…) Otóż był Bay na miejscu w warszawie przez cały czas rozkwitu tej ‘szkoły’, zmarł dopiero w 1740r.”

GAETANO  CHIAVERI

-za 1978 Jerzy Lileyko [1].

- nie wiadomo co robił przez 10 lat pobytu w Polsce ale był znaczącym arch.

[2 ćw. XVIII w. pracował dla Augusta II i III – Polska i Saksonia]

- wzmianki źródłowe że Francesco Placidi pracował z nim w 40. XVIII. W Dreznie przy bud. Hoffkirche – potem (???) razem do Polski

- np. pewne związki z inwencjami w budowie skrzydła saskiego Zamku Królewskim

PN. s.167: „Wysunięto ostatnio hipotezę, że koś. Wizytek mógł projektować znakomity europejski obieżyświat – Gaetano Chiaveri’ {po wsch. Skrzydle zamku powołany do Drezna] „Jeśli nawet tak, to zastał Chiaveri już istniejącą w stołecznym środowisku odrębną, oryginalną wersję architektury, właśnie te mięsistą, kolumnowa i światłocieniową, o skomplikowanej, przestrzennej, powyginanej i falującej bryle.”

II etap - zwieńczenie / szczyt i wzmocnienie sklepień

Z kolei kronika Klasztorna i rachunki 1754-62 nie wymieniają nazwiska kontuynuatora, modernizatora – zrobił też oł. gł. , chor, oł. boczne i ornamentykę rokokoko; na pewno też 3 kon. fasady nie tylko zronbion a ale zaprojektowana 1754 – nie wg 1727

-          Jakub Fontana (1710-73)– np. wg Z.Rewskiego:

              - bo dużo bud. sakralnych robił

              - dla Adama Czartoryskeuigeo przebudowa Pałacu Błękitnego 1766-67

              - ale za mało znana twórczość by zrobić analizę por.

              - bliżej rokoka niż bay

                            - centralna część powtarza bayowskie zaokrąglenie narożników między                                          - operuje samymi pilastrami z płynną linią

                            - kolumnami w dole (ale tu przesłonięte przez wydrążenie niszy na rzeźby

-          wg. St. Lorentza może Efraim Schroeger [ur. 1727. od 1743 studia w W-wie u Jana Zygmunta Deybla, 1753 – ‘królewski konduktor budowlany’; jego prace – koś. ewangelicko-augsburski – Toruń 1755, ołtarz 1756; Dom. Obserwanci w Warszawie od 1760 – no i na pewno pracował dla Czartoryskich, np. od 1770 przebudowa pałacu Błękitne go dla Adama Czartoryskiego; rekomendowany też Wizytkom w 1727 przez Sieniawską] – czyli może autor projektu fassady i wnętrza (oł. Gł.)

ARGUMENTY:

– schroeger – por. niezrealizowany projekt szpitala Dzieciątka Jezus w W—wie 1754 – są w projekcie kaplicy szpitalnej 2osobowe grupy rzeźbiarskie (Misjonarz i chory , anioł i chory?). zaś u wizytek – projekt tez w 1754 i tu niezrealizowany proijekt 2os. gr. rzeźb.: 3 cnoty teologiczne W,N, M i uskrzydlona Slawa

– schroeger- ołtarz gł. – projekt z 1754-7 : nadstawa w formie baldachimu na 4 silnych wolutach i silnie sfałdowana kotara – por. oł ewangelicki w Toruniu. Rama do obrazu Kuntzego – por. późniejsza rama obrazu w wlk. ołtarzu Kolegiaty Łowickiej projektu Schroegera. więc możevsch./ też ambonę i cale wnętrze – bo jednolite. a putto w zwieńczeniu obrazu Wlk. Ołtarza – por. putta w uchwytach waz na fasadzie

– schroeger – podobne do fasady Dom/ Obserwantów w swej ost. redakcji. s. 383: „To dwie najbliższe sobie fasady w arch. naszej z lat 50. – 60. XVIII w.” – też podobne do fasady karmelitów też sch.

– schroeger – absyda w wnętrze kapl. Komorowskiego przy kolegiacie w Łowiczu

– schroeger – podobieństwo wieżyczki na sygnaturkę z 1760 na chórze zakonnic przy koś. Wizytek a hełmy wież przy absydzie kat. w Poznaniu z 1779 Schrögera

ZAKON WIZYTEK

- odnowa religijna we Francji w duchu potrydenckim – za sprawą Franciszka Salezego: m.in. w 1610 wraz z Joanną Franciszką de Chantal założyciel I klasztoru Wizytek (w Annecy, nowej stolicy bp-ów genewskich

Salezy beatyfikowany 1661, kanonizacja 1665 – AJB s. 141 „czyli w okresie powstania klasztoru w warszawie, pierwszego na terenach RP”

Władek IV po wstąpieniu na tron 1644 zaczął poszukiwać porozumienia Francją, co osiągnął przez małżeństwo z księżniczką fr. Maria Ludwiką Gonzagą w 1645

AJB s.142 „Królowa Ludwika Maria Gonzaga przed przybyciem do Warszawy zetknęłasięwe Francji z Wincentym à Paolo i kierowanym przez niego ruchem. Na prośbę królowej w 1651 roku skierował on do Polski małą grupę misjonarzy, z jednym z najbliższych swoich współpracowników, Lambertem aux Cocteau.”

AJB s. 146 ; „dzięki protekcji królowej misjonarze uzyskali stałe podstawy egzystencji w postaci parafii Św. Krzyża w warszawie. Osiedlając wizytki w pobliżu misjonarzy i królewskiego pałacu a szarytki na Tamce, królowa doprowadziła do wytworzenia się w stolicy francuskiego ośrodka zakonnego o silnym potencjale kulturotwórczym”.

AJB s. 148: „Sprowadzając wizytki do warszawy w 1654 roku, zapewniła im swe poparcie i znaczne uposażenie” – ważny nacisk na funkcje szkolno-charytatywne zakonu. „W XVII wieku powstały jeszcze klasztory w Krakowie i Wilnie, a w 1723 w Lublinie”.

BIBLIOGRAFIA:

Baranowski A.J., Królewska fundacja klasztoru wizytek na tle rywalizacji francusko-habsburskiej w Warszawie, „Rocznik Warszawski”, 33 (2005), s. 139-150

Guttmejer K., Bay czy Chiaveri? Kto zaprojektował kościół wizytek w Warszawie, „Rocznik Warszawski”, 33 (2005), s. 201-209

Karpowicz M., Piękne nieznajome, PIW, Warszawa 1986

Malinowska I., Nieznana umowa o budowę kościoła pp. wizytek w Wrszawie, BHS, 21 (1959), nr 3-4