Funanse2.doc

1. Charakterystyka rynków i instrumentów finansowych

1. Rynki i pośrednicy finansowi

System finansowy pełni podstawową rolę w każdej gospodarce. Odpo­wiada za kreację i przepływ środków finansowych oraz koordynuje funkcjo­nowanie wielu instytucji pośredniczących w tym procesie. Składa się z in­strumentów finansowych - zobowiązań i roszczeń majątkowych, rynków oraz instytucji finansowych, oraz zasad ich funkcjonowania . Główne funk­cje pełnione przez system finansowy to:

•      funkcje pieniężne - usługi związane z obiegiem pieniądza;

•      funkcje kapitałowe - pośrednictwo w przepływie środków finanso­
wych do sfery realnej;

•      funkcje kontrolne - kreowanie i egzekwowanie określonego ładu go­
spodarczego (corporate governance).

System finansowy możemy podzielić, ze względu na kilka kryteriów, na mniejsze, specjalistyczne segmenty. Przy wyodrębnianiu poszczególnych rynków i instrumentów finansowych, podstawowym kryterium jest czas, ryzyko (które determinuje zysk) oraz płynność, czyli szybkość i pewność wymiany dowolnego instrumentu na gotówkę.

Rynki finansowe pośredniczą w wymianie aktywów finansowych między podmiotami gospodarczymi, zapewniając wzrost efektywności gospodarczej, mobilizację kapitału, jego efektywniejszą alokację i wycenę oraz rozkład i zarządzanie ryzykiem.

Najważniejsze rynki finansowe to:

•       pieniężne i kapitałowe;

•       pierwotne i wtórne;

•       bazowe i pochodne.

Kryterium podziału na rynek pieniężny i kapitałowy jest czas dyspono­wania środkami przez podmiot gospodarczy i cel, na jaki podmiot przezna­cza środki. Rynek kapitałowy, w przeciwieństwie do krótkoterminowego rynku pieniężnego, to rynek kapitałów średnio- i długoterminowych prze­znaczonych na finansowanie inwestycji. Rynek pierwotny jest rynkiem emi­syjnym, na którym dokonuje się zasilenie emitenta w kapitał, rynek wtórny zaś służy głównie zapewnieniu płynności wcześniej wyemitowanych instru­mentów. Rynek pierwotny nie mógłby istnieć, gdyby nie było rynku wtórne­go, zapewniającego obrót wcześniej wyemitowanymi papierami wartościo­wymi. Rynkowa wycena na rynku wtórnym jest także ważnym źródłem in­formacji o kondycji spółki.

Emisja papierów wartościowych jest bardzo ważnym źródłem pozyskania nowego kapitału przez spółkę. Jest to proces sformalizowany i kosztowny. Koszt zależy też od tego, czy spółka szuka kapitału poprzez ofertę publiczną i zamierza w przyszłości notować akcje na podstawowym parkiecie giełdy, rynku równoległym, wolnym, lub tańszym rynku pozagietdowym; czy też sprzedaje akcje w ofercie zamkniętej, adresowanej do wąskiej grupy inwe­storów. W zależności od doświadczenia'spółki i jej pozycji na rynku, emisja może być własna lub obca-za pośrednictwem subskrybenta (iWeru'n7<?ra), np. banku czy domu maklerskiego. Pośrednik ten zobowiązuje się do umie­szczenia na rynku oferowanych akcji i zebrania tą drogą uzgodnionej kwoty. W Polsce często underwriter rozumiany jest jako gwarant zamknięcia emisji - zobowiązujący się do objęcia niesprzedanej w ofercie publicznej części emisji, za opłatą. Warunkiem przeprowadzenia emisji jest zatwierdzenie prospektu emisyjnego przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd, któ­ra dopuszcza papiery wartościowe do obrotu.

Cena emisyjna jest określona z góry lub też ustalona poprzez przetarg między potencjalnymi nabywcami. Obie drogi mają wady i zalety. Na ogół cena stała zachęca drobnych inwestorów, może jednak przynieść mniejsze zyski niż cena przetargowa, która zwykle stosowana jest w okresie dobrej koniunktury (hossy). Gwarancja emisji przez domy maklerskie lub banki jest konieczna, kiedy powodzenie emisji jest wątpliwe. Gwarancja zamknięcia emisji, w znaczeniu funkcjonującym na rynku polskim, nie jest jednak rów­noważna ze skomplikowanym procesem underwritingu na rynkach zachod­nich.

Na poszczególnych rynkach używamy odpowiednich instrumentów fi­nansowych — kontraktów, które precyzują prawa i obowiązki oraz sposób

kontaktu stron kupujących i sprzedających dany instrument. Papiery warto­ściowe to ogólna nazwa na różnego typu instrumenty dające prawa mająt­kowe, jak akcje, obligacje, czeki, weksle czy instrumenty pochodne2. In­strumenty te mogą mieć charakter wierzycielski (dłużny), własnościowy i terminowy. Instrumenty finansowe służą głównie celom inwestycyjnym, jednak grupa stosunkowo nowych instrumentów - pochodnych - ma inny cel i charakter funkcjonowania. Celem emitowania i obrotu instrumentami pochodnymi jest, w przeciwieństwie do instrumentów podstawowych, za­rządzanie ryzykiem.

Transakcje na rynku papierów wartościowych zawierają zarówno osoby indywidualne, jak i inwestorzy instytucjonalni - różnorodne instytucje finan­sowe, jak banki, fundusze emerytalne i ubezpieczeniowe, oraz fundusze zbiorowego inwestowania. Są to podmioty, których aktywa stanowią w większości środki finansowe. Najważniejszym pośrednikiem na rynku finansowym jest bank - instytucja depozytowa, która charakteryzować się może różną skalą, zakresem i stopniem specjalizacji działania (bank uniwer­salny, komercyjny, spółdzielczy itp.)- Wśród instytucji niedepozytowych szczególnie ważną rolę odgrywają banki inwestycyjne, oferujące usługi na rynku kapitałowym. Są to instytucje nastawione na zysk, podejmujące znaczne ryzyko w swojej działalności i koncentrujące się na emisji oraz han­dlu papierami wartościowymi {trading activitieś), jak również na obsłudze korporacyjnej (banking activities). W finansowaniu małych, potencjalnie dochodowych, ale bardzo ryzykownych firm, np. z sektora hi-tech, ważną rolę ogrywają tz\v. venture capital Jirrns, które współuczestniczą nie tylko w finansowaniu, ale i w początkowych etapach rozwoju firmy.

Inni istotni pośrednicy działający na tynku finansowym to fundusze zbio­rowego inwestowania, które inwestują zebrane publicznie środki pieniężne w papiery wartościowe lub inne wierzytelności, nieruchomości i prawa z nimi związane. Stanowią podstawę pozyskiwania i obracania kapitałem na rozwi­niętych rynkach finansowych. Umożliwiają rozłożenie zysków i strat na wielu inwestorów oraz koncentrację kapitału inwestycyjnego. W Polsce, zgodnie z Ustawą o funduszach inwestycyjnych z 1997 roku, fundusz inwestycyjny jest osobą prawną i ma ściśle określony przedmiot działania — lokowanie środków pieniężnych zebranych publicznie w określone papiery wartościowe i inne prawa majątkowe. Nie może powstać samoistnie - podmiotem tworzą.-cym fundusz jest Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych, które jest jego or­ganem zarządzającym i reprezentantem funduszu na zewnątrz3

Ze względu na konstrukcję, fundusze dzielą się na:

•       otwarte (open-end) - które stale obracają wyemitowanymi jednost­
kami uczestnictwa. Ilość jednostek uczestnictwa jest zmienna, a ich wartość
zależy od bieżącej wartości aktywów netto funduszu, W Polsce działają
głównie tego typu fundusze, np. rodzina funduszy Pioneer,

•       zamknięte (ctosed-end) - mają często postać spółki akcyjnej o stałym
kapitale. Raz emitują udziały (certyfikaty inwestycyjne) i nie są zobowiąza­
ne do ich odkupienia - można je zbyć jedynie poprzez odsprzedaż, np. na
giełdzie. Wartość udziałów zależy więc od popytu i podaży na nie, np. no­
towań funduszu na giełdzie, stąd silna presja na wysoki zwrot z kapitału, np.
dzięki wykorzystaniu dźwigni finansowej (instrumentów pochodnych). Fun­
dusze zamknięte działające w Polsce nie mają najczęściej formy spółki ak­
cyjnej (jeśli nie liczyć Narodowych Funduszy Inwestycyjnych w programie
masowej prywatyzacji). Są to raczej fundusze zawiązywane na realizację
określonego programu inwestycyjnego, emitujące certyfikaty inwestycyjne.

Ze względu na politykę inwestycyjną wyróżniamy fundusze akcji, obli­gacji, mieszane lub agresywne, stałego dochodu, zrównoważone, itp.

Zasady działania rynku kapitałowego reguluje ustawa Prawo o publicz­nym obrocie papierami wartościowymi z 1997 roku. Zakłada ona:

-   równy dostęp do informacji na rynku publicznym;

-   centralizację obrotu (rynek regulowany);

-   dematerializację obrotu;

-   pośrednictwo domów maklerskich w obrocie papierami wartościowy­
mi;

-   konieczność zgody na wprowadzenie papierów wartościowych do ob­
rotu.

Nadzór nad giełdą i rynkiem papierów wartościowych pełni w Polsce Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG), która jest organem administracji państwowej. Jej przewodniczącym jest Jacek Socha. Do jej głównych zadań naieży:

-              wydawanie zezwoleń (licencji) na działalność maklerską;

-   zatwierdzanie prospektów emisyjnych i dopuszczanie papierów warto-1
ściowych do publicznego obrotu;

-   ochrona inwestorów i regulacja rynku kapitałowego;

-   nadzór nad rynkiem kapitałowym i giełdą;

-   nadzór efektywności rynku i jego promocja.

Obrót papierami wartościowymi w Polsce i większości innych krajów jest zdematerializowany, a ruch akcji to tylko zmiana zapisów księgowych. Nabywca akcji otrzymuje  jedynie   poświadczenie z biura maklerskiego,

a akcje zdeponowane są w Krajowym Depozycie Papierów Wartościo­wych (KDPW), gdzie również dokonuje się rozliczania transakcji giełdo­wych. Utworzony w 1994 roku KDPW to spółka akcyjna, zawiązana przez Skarb Państwa, GPW, domy maklerskie, NBP i banki, posiadające akcje imienne, nieuprzywilejowane (bez dywidendy). Odpowiada za:

-   rejestrowanie i przechowywanie papierów wartościowych dopuszczo­
nych do publicznego obrotu;

-   rozliczanie transakcji na rynku publicznym.

2. Instrumenty rynku pieniężnego i kapitałowego

Główną cechą każdego instrumentu finansowego jest spodziewany zysk i potencjalne ryzyko. Dla danego poziomu ryzyka, inwestor poszukuje in­strumentu o największym zwrocie. Instrumenty publicznego obrotu papie­rami wartościowymi możemy podzielić według wielu kryteriów na przykład na:

-   wierzycielskie i własnościowe;

-   o starym i zmiennym dochodzie;

-   krótko- i długoterminowe (rynku pieniężnego i kapitałowego);

-   rzeczywiste (bazowe) i pochodne.

Rynek pieniężny cechuje się dużą dynamiką rozwoju i wieloma instru­mentami, głównie o charakterze wierzycielskim.

Instrumenty rynku pieniężnego to bezwarunkowe, krótkoterminowe zobowiązania dłużnika na ustaloną kwotę i o określonym terminie umorze­nia. Najpopularniejsze to bony - krótkoterminowe, o terminie wykupu poni­żej jednego roku, papiery dłużne na okaziciela, sprzedawane z dyskontem, jak:

•      bony skarbowe - wierzycielskie papiery wartościowe na okaziciela,
sprzedawane z dyskontem i emitowane przez Skarb Państwa, reprezentowa­ny przez Ministra Finansów. Finansują deficyt Skarbu Państwa krótkotermi­nowo (w przeciwieństwie do obligacji skarbowych - papierów długotermi­nowych). Agentem emisji jest NBP, który sprzedaje je na drodze przetar­gów;

bony pieniężne - to krótkoterminowe papiery wartościowe, emitowa­ne przez NBP i sprzedawane aukcyjnie bankom w ramach operacji otwarte­go rynku jako instrument prowadzenia polityki pieniężnej;

• bony komercyjne (papiery komercyjne, commercialpapers) - to krót­koterminowe papiery dłużne (KPD), emitowane przez przedsiębiorstwa na bazie prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi (ustawa o obli­gacjach) lub na podstawie prawa wekslowego lub kodeksu cywilnego . Wy­stępują zarówno bony dyskontowe, jak i kuponowe, na okaziciela lub imien­ne.

Na rynkach globalnych bony komercyjne sąjednym z podstawowych in­strumentów rynku pieniężnego, nabywcami zaś są duże fundusze, banki lub inni inwestorzy instytucjonalni. Pozwalają na alternatywne w stosunku do kredytu bankowego zasilenie przedsiębiorstw w kapitał inwestycyjny. Emi­towane są zazwyczaj przez firmy o wysokim ratingu (wiarygodności kredy­towej). Na polskim rynku dotychczas żadna z emisji KPD nie miała charak­teru oferty publicznej, a największą popularnością cieszą się krótkotermino­we papiery dłużne zabezpieczone aktywami pożyczkobiorcy, emitowane przez firmy komercyjne na podstawie prawa wekslowego, np. weksle własne czy KWIT (komercyjne weksle inwestycyjno-terminowe).

Banki komercyjne emitują specyficzne instrumenty finansowe, jakimi są certyfikaty depozytowe (certificate of deposits - CD) - instrumenty na oka­...