Okupacja Zamojszczyzny we wspomnieniach jej mieszkańców.pdf

Okupacja Zamojszczyzny we wspomnieniach jej mieszkańców.

Żołnierze września 1939 roku (w środku Feliks Smoter z Czarnegostoku)

praca zbiorowa pod redakcją Reginy Smoter Grzeszkiewicz i Bogusława Garbacika

Wspomnienia. Cicha noc, Długi Kąt śpi, nagle łomot w drzwi.

Ciemno dookoła.. lus ,lus. ktoś woła, mamo tato co się dzieje.

Niemiec w drzwiach, ze strachu w oczach ciemnieje.

Ojciec z matką słowem się nie odezwali, tylko cichutko zapłakali.

Matka bochenek chleba zawinęła w ścierkę,

ubrała nas i poszliśmy na poniewierkę.

Na plac nas zegnali i czekać kazali.

Patrzę i nic nie rozumiem, wygnana z domu gubię się w tłumie.

Halt! Hene ho! słychać strzały.... gdzieś ty dziecko szło?

Zabili, bo myśleli, że ucieka, zabili tak małego człowieka.

Tysiące ludzi z okolicznych wsi, czekało na rozstrzelanie, a wśród nich i my.

Nastała rozpacz i trwoga, ratuj nas Panie Boże, tak prosili Boga.

Pan Bóg zapłakał, los ludzi odmienił, niemiecki oficer rozkaz zmienił.

Potem nas jak zwierzęta ponumerowali, wsadzili do wagonów i jechać kazali.

To jest moja historia, jedna z wielu, zdarzyła się naprawdę mój przyjacielu.

Dziewięć lat miałam, gdy to wszystko przeżyłam...

(Danuta Miksza z Długiego Kąta)

Wspomnienia byłych żołnierzy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich

Ferdynand Orzechowski. Oddziały partyzanckie 9 pp. Armii Krajowej.

Dzieje Ziemi Zamojskiej w latach II wojny światowej – to jednocześnie dzieje legendarnych już

dzisiaj oddziałów partyzanckich Armii Krajowej "Podkowy", "Norberta", "Groma", "Ciąga" i

innych. Oddziały te powstawały już od 1940 roku jako sekcje a później plutony szturmowe, w

ówczesnej nomenklaturze zwane Oddziałami Dywersji Bojowej (ODB). W latach 1943 – 1944

przekształciły się one w kompanie i bataliony odtwarzanego 9 pp Legionów . 1

Na przeznaczonej do wynarodowienia i zniemczenia Zamojszczyźnie powstał "Niemiecki Okręg

Osiedleńczy" organizowany przez samego Heinricha Himmlera. 2 Pierwsze wysiedlenia nastąpiły

późną jesienią 1942 roku i spotkały się z natychmiastowa reakcja zbrojnego podziemia. Bataliony

Chłopskie a następnie Armia Krajowa przystąpiły do otwartych działań i w październiku stoczyły

pierwsze walki zwane później "Powstaniem Zamojskim". Początkowo Niemcy ustąpili ograniczając

się swoje działania do zasiedlenia już wysiedlonych wiosek, ale już latem następnego roku podjęli

zdecydowaną akcje mająca na celu zniszczenie siedlisk partyzantów przez likwidację śródleśnych

wiosek, niszcząc je i zabierając ich ludność "za druty" 3 jak to się wówczas mówiło. Spalenie przez

lotnictwo całej wsi Sochy i wymordowanie wszystkich jej mieszkańców spowodowało

konieczność odwetu. W kilka dni później (6 czerwca 1943 roku) oddziały partyzanckie uderzyły na

zasiedloną Niemcami wieś Siedliska, położoną kilka kilometrów od Zamościa. I tym razem

wydarzenie to spowodowało czasowe zaniechanie przez Niemców, tym bardziej, że przypadek

zdarzył iż pod lufy erkaemów ubezpieczających akcję w Siedliskach nadjechał samochód, w

którym zginął szef komisji wysiedleńczej, esesman Nerold . 4

Kierowane głównie przeciwko ludności cywilnej barbarzyńskie pacyfikacje nie złamały ducha

tej ludności a oddziały partyzanckie niszczyły załogi policji niemieckiej i ukraińskiej a nawet

zajmowały tamtejsze miasta, Biłgoraj i Janów Lubelski. Na drogach wylotowych z miast ostrzegały

Niemców specjalne tablice ustawione przez okupantów z napisami " Achtung Banditen" odnoszące

się do partyzantów chroniących się w wielkich kompleksach leśnych. Sytuacji tej – o nieznanej na

innych obszarach ówczesnego Generalnego Gubernatorstwa aktywności ruchu partyzanckiego

sprzyjała w tym przypadku słaba sieć drogowa i kolejowa, prowadziła tędy zaledwie jedna linia

kolejowa Lublin – Lwów. Linia ta była często niszczona przez partyzantów a od 9 maja 1944 roku –

po wysadzeniu przez wzmocniony oddział por. "Podkowy" transportu z amunicją koło ówczesnej

stacji Krasnobród – nie była czynna do końca okupacji.

Odtworzony 9 pp. Leg. operował na ogromnym terenie, od Bugu do rzeki Tanwi i Sanu aż po

Janów i Kraśnik – stwarzało to bardzo duże niebezpieczeństwo dla Niemców szczególnie wobec

zbliżającego się frontu wschodniego. Aby temu zaradzić w czerwcu 1944roku przeprowadzili

Niemcy wielką operację wojskowa pod nazwa "Sturmwind" przy użyciu frontowych dywizji, broni

pancernej i lotnictwa. Olbrzymie okrążenie zaciągnięte od Krasnegostwu, Janowa i Tomaszowa

spychało oddziały partyzanckie w głąb bagnistych terenów Puszczy Solskiej. Z tej bardzo trudnej

sytuacji, spowodowanej przede wszystkim olbrzymią przewagą wojska niemieckiego, ale też

słabym rozpoznaniem naszego wywiadu, jedynym wyjściem dla okrążonych oddziałów polskich i

sowieckich było desperackie natarcie na zaciskającego pierścień wroga. Niestety inny kierunek

pułk piechoty polskiej okresu II Rzeczpospolitej Polskiej, stacjonował w garnizonie Zamość; 3 batalion tegoż Pułku

w Tomaszowie Lubelskim.

by mógł powstać ludność z Zamojszczyzny należało wysiedlić. Formalną podstawę do wysiedleń stanowiła

dyrektywa Heinricha Himmlera z 20 lipca 1941 o utworzeniu na terenie Zamojszczyzny Niemieckiego Okręgu

Osiedleńczego; na kierownika całej akcji wyznaczony został dowódca SS i policji dystryktu Lublin - Odilo

Globocnik.

obozy przejściowe ("za drutami") znajdowały się w: Zamościu, przy ulicy Okrzei - 27 września 1942 roku

przywieziono tu pierwszy transport rodzin przesiedleńców z Zamojszczyzny), w Zwierzyńcu – obóz powstał na

przełomie 1940/41 roku, początkowo jako obóz dla jeńców francuskich

zginął z ręki "Norberta" (Jana Turowskiego)

wybrali Rosjanie, jeszcze inny alowcy a nasze oddziały dowodzone po śmierci inspektora majora

"Kaliny" 5 przez ppor. "Wira" (Konrad Bartoszewski), uderzyły na okopanych nad rzeką Sopot

Niemców. Partyzanci ponieśli jednak duże straty i w tym miejscu, we wsi Osuchy znajduje się

cmentarz partyzancki z przeszło trzystoma grobami poległych żołnierzy AK i BCh. Od końca lat

siedemdziesiątych w kolejne rocznice bitwy – 24 czerwca – odbywają się tam spotkania z

uroczystą msza św. i z udziałem przedstawicieli władz gminnych z Łukowej. Od czasu powstania

III Rzeczpospolitej, od 1989 roku, uroczystości te odbywają się z udziałem władz powiatowych i

państwowych .

***

Wejście wojsk sowieckich i działającego z ich nadania PKWN- u przyniosły - wkrótce po

rozbrojeniu – aresztowania, początkowo tylko przez NKWD ale po zorganizowaniu z członków

Armii Ludowej UB – obydwie te organizacje zapełniły więzienia, przeprowadzały wywózki na

"Sybir", ich też dziełem były morderstwa sądowe i bez sądów. Zginął wówczas - we wrześniu

1944 roku – zamordowany na Zamku Lubelskim – bez sądu – dowódca 9 pp. Armii Krajowej major

"Adam" (Stefan Prus), żołnierz września z 4. p[ułku] podhalańskiego. Znów podobnie jak w czasie

okupacji niemieckiej rozpoczęło się ukrywanie, tajemne kontakty, samoobrona. W rezultacie

zaistniała sytuacja przedłużyła na kilka lat działania organizacji niepodległościowych pod

znamiennymi nazwami: Ruch Oporu AK, Wolność i Niezawisłość (WIN), Armia Wolnej Europy

(do której teraz wchodzimy) i wiele innych. Powstawały też organizacje młodzieżowe w szkołach.

Wspomniany już por. "Podkowa" (Tadeusz Kuncewicz) o cały rok przedłużył działania zbrojne

swego oddziału – 2 komp. OP 9 – i zakończył je w Czechosłowacji, w miejscowości Cheb,

składając broń przed amerykańską 3 Armią. Skończyło się to niestety, tragicznie, z wielu poległymi

i zmarłymi w czeskich więzieniach. Ci którzy ocaleli – skazani zostali przez sąd PRL, wśród nich

sam "Podkowa", na długoletnie więzienia.

****

Na zakończenie chciałbym podać zupełnie nieznany epizod z więzienia na Zamku Lubelskim. W

lutym 1945 roku z tego więzienia uwolniono jedenastu oficerów Armii Krajowej, skazanych na

śmierć i trzymanych przed wykonaniem wyroku na czwartym oddziale koło baszty. Wśród nich

uwolniony został cichociemny "Leszcz" (Mieczysław Skwarczyński) z kompanii "Podkowy". Było

to zupełnie wyjątkowe wydarzenie, jak na silną ochronę więzienia, akcja udała się ponieważ wzięło

w niej udział kilku żołnierzy z kompanii wojskowej przeznaczonej do ochrony zamku – zresztą byli

to dawni żołnierze Z Armii Krajowej, wśród nich – plut. Józef Mazurkiewicz o pseudonimie z AK

"Ryszard" z Janowa Lubelskiego. Przez to wyjątkowe poświęcenie żołnierze ci stali się w tym

momencie wyjętymi z pod prawa bandytami a Józkowi Mazurkiewiczowi uratowało życie

stawienie go przed sądem wojskowym po amnestii w 1947 roku. Nie był zresztą sam, na salę

sądową wniósł na rękach rannego w obydwie nogi brata. Obydwaj opuścili więzienie w 10 lat

później i obydwaj wkrótce zmarli.

Warszawa 27. III. 2001 r.

komendant Obwodu Biłgoraj ZWZ AK w okresie listopad 1941 – grudzień 1942, Inspektoratu Zamojskiego

Inspektoratu AK (grudzień 1942 – czerwiec 1943), dowódca zgrupowania partyzanckiego AK – BCh, poległ pod

Osuchami; spoczywa na cmentarzu w Zwierzyńcu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: