Etykieta językowa.pdf

Etykieta językowa

Definicja. Typy aktów etykiety językowej. - Struktura dialogo\\'a. - zróżnicJ'anic for-

maInojęzykowe. - Zróżnicowanie pragmatycznojęzykowe. - Tendencje wz",Jiowc pol-

skiej etykiety językowej w XX wieku.

DEFINICJA

TYPY AKTÓW ETYKIETY JĘZYKOWEJ

Etykieta językowa, jako część etykiety ogólnej (nazywanej tr; dycyjnie

fÓwnież savoir-vivrem, bon tonem, kodeksem towar7yskim. zasaqlami do-

brego wychowania), stanowi zbiór przyjętych w danej społeczności ww-

rów językowych zachowań grzecznościowych,

kowanych określonym sytuacjom pragmatycznym.

Polska etykieta językowa jest wyrazem aprobowanego społeC'-nie mo-

delu grzeczności, na który składają si x dwie podstawowe normy:

l) okazywanie szacunku partneraMi dialogu (zwłaszcza osob)m star-

szym, kobietom, przełożonym, osobom pełniącym ciesz;lce się społecz-

nym prestiżem funkcje), z jednoczesnym

roli własnej

osoby;

2) przejawianie zainteresowania sprawami ważnylni dla part era oraz

jego najbliższej rodziny, głównie małżonka (zwłaszcza stanem zdrowia,

działalnością zawodową, aktualnymi wydarzeniami rt)dzinnymi i zawodo-

wymi). i J

Rozwinięciem tych norm są zasady bardziej szczegółowe, takie jak:

a) zasada współodczuwania (w sytuacjach dla partllera i pOIll),ślnych, i

niepomyślnych), i i

b) zasada aprobaty i życzliwości dla poczynali part!nera, ,

c) zasada demonstrowania chęci przebywania w towarzystwie partnera,

d) zasada deklarowania pomocy partnerowi,

e) zasada składania dowodów pamięci,

f) zasada dyskrecji, obejmująca na ogół niektóre choroby partnera, jego

życie intymne, wysokość dochodów itp.

Normy grzecznościowe należą do norm typu obyczajowego, przeciwsta-

wiających się zasadniczo ze względu na rodzaj sankcji nonnom religij-

nym, moralnym i prawnym. Podlegające im zachowania grzecznościowe

zwyczajowo prz porząd-

umniejszaniem

(będące częścią kompetencji kulturowej) usankcjonowane są przez wiele

nieformalnych presji społecznych, takich jak brak akceptacji, dezaprobata

czy bojkot towarzyski.

Kryterium stosowności aprobowanych społecznie zachowaJl grzeczno-

ściowych można w skrócie nazwać "nie wypada nie". Zgodnie z nim sto-

sowne jest to zachowanie grzecznościowe, którego nie wypada zaniechać,

a więc na przykład pozdrowienie znajomego na ulicy, przeproszenie za

nieumyślne potrącenie, podziękowanie za prezent, gdyż nie wypada nie

zachować się w ten sposób. O stosowności bądź niestosowności określo-

nych zachowań rozstrzyga ponadto konkretna sytuacja mówienia oraz ce-

chy partnerów interakcji i ich wzajemne relacje (np. wiek, status

społeczny, zawodowy, stopie!l zażyłości); te uwarunkowania pragmatycz-

ne mogą modyfikować sposób realizacji nadrzędnych norm grzecznościo-

wych.

Wszystkie wyrażenia językowe pełniące funkcję grzecznościową (~.

funkcję realizującą normy i zasady wchodzące w skład polskiego modelu

grzeczności) dzielą się zasadniczo na dwa typy.

Pierwszy, podstawowy typ stanowią wyrażenia o mocy predykatywnej

(orzekającej), sprowadzające się do wskazywania podyktowanych konwe-

ncją grzecznościowych relacji między partnerami komunikacji językowej.

W rozwoju języka i obyczajów wykształciły się takie akty mowy, które

użytkownicy języka bez trudu rozpoznają i jednoznacznie określają. Są to

podziękowania, powitania, pożegnania, przeproszenia, życzenia, pozdro-

wienia, gratulacje, kondolencje, toasty, przedstawianie się (przedstawianie

kogoś komuś), dedykacje. Można je nazwać a u t o n o m i c z n y m i

a k t a m i e t y k i e t y. Oto przykłady: podziękowania - Dzięh~ję z

całego serca, Dzięki, Bardzo jestem pani wdzięczna, Świetnie!; powitania

- Dzieli dobly, Witam szanownego pana, Czdc~ Siem(/sz; życzenia -

Z okazji imienin życzymy pani zdrowia, szczęścia i wszelkiej pomyślności,

Szczęśliwego Nowego Roku, Najlepszego, Stopy wody pod kilem.

Drugi typ to wyrażenia same na ogół nie mające mocy predykatywnej,

będące jedynie składnikami aktów, których przedmiotem orzekania są in-

ne relacje niż relacje grzecznościowe między partnerami komunikacji.

Obrazowo można powiedzieć, że wyrażenia językowe uznawane za grze-

cznościowe stanowią jedynie obudowę innych aktów - można je nazwać

e t y k i e t a l n ą o b u d o w ą i n n y c h a k t ó w.

Należą do nich przede wszystkim formy adresatywne (tj. formy nazy-

wania rozmówcy) występujące w różnych kontekstach: Panie profesorze,

przynoszę pracę; Siostro, proszę o gazę; Co się stało, moi kochani? Za

grzecznościowe uznawane są części orzeczeń złożonych (np. Pozwolę so-

bie przypomnieć, że jest pan zaproszony; Bądź uprzejmy pamiętac< o mej

p ro.(bie, Gdyby pani zechciała poszukać ... , Ośmielę się zapytać ... ). Także

zdania skladnikowe wypowiedzeń złożonych (np. Jeieli pan pozwoli, to

usiądę na chwilę, Czy nie sprawiłoby panu kłopotu, gdyhym pr;ypr(}\\'(/-

dziła tu swoją sio.~trę?, Wybacz, że zapytam o cel tej \I'izyty.), oraz nie-

które modalne konstrukcje składniowe, np. tryb pytaj,!cy w funkcji trybu

rozkazującego (Czy może mi pan skasoll'ac: bilet?), w tejże funkcji tryb

pytający utworzony przy użyciu form trybu przypuszczaj,!cego (CZY m(igł-

by mi pan skasować bilet?), także przy użyciu zanegowanych form trybu

przypuszczajqcego (Czy nie mógłby mi pan skaso\l'ać hiletu?l.

Autonomiczne akty etykiety stanowiq ze wzglC;du na funkcje; (nie for-

mę) zbiór zamknięty. Akty współtworzone przcz ctykictaln4 obudowe; S4

zaś zbiorcm otwartym. Spośród wykształconych w rozwoju obyczaj(lw i

języka aktów, najczęściej etykietalnie obudowywanych. wymienić należy

głównie prośby (we współczesnej polszczyźnie występuj'lce w duicj rM-

norodności formalnej), ponadto rady, propozycje, sugestie. zaproszenia.

pocieszenia, także wymówki, pouczenia itp. Wszystkie one OTzekajq - jak

zostało już powiedziane - o innych relacjach n~iędzy partnerami niż

zgodne z obowiązuj,lcymi konwencjami obyczajowymi relacje grzeczno-

ściowe. Najczęściej realizują impresywn'l funkcję mowy, która 1- niejako

z definicji - jest "niegrzecZlla", gdyż narusza suwcr;'enność part 'Ikra. skło-

nionego do zaehowałl zgodnych z wołą nadawcy. Dlatego sZC7n~ólnic te

akty obudowywane S'l w sposób grzecznościowy. aby nie WY\li'nł)'wać u

partnera niechęci do współdziałania.

Autonomiczne akty ctykiety mogą również zawierać oblldowe;! elykietal-

n'l. co w efekcie daje formy bardziej ceremonialne (wymagane w niektó-

rych sytuacjach), np. Zechce pan przyją( \l'yrazy szczerego II'.\INIczucia.

Akty etykiety językowej, spe1niaj'lce z założenia fatyczn;! (tj. s lIż;lq na-

wiązaniu i podtrzymaniu kontaktu) funkcje; mowy, realizują si zasadni~

czo w dialogu. Większość aktów zakłada dwie role komunikacyjne parti-

nerów: rolę nadawcy (mówiącego) i rolę adresata (tj. osoby. do którq.i

zgodnie z intencją nadawcy skieroVllltle jest mówienie). Role te moglI hyc

odgrywane zarówno w bezpośredmm kontakcie partnerów (tYlu face t~)

face), jak w kontakcie pośrednim, tzn. z udziałem medium przel rniotowci-

go (list, telefon, telegram) lub osobowego (pośrednik reprezen uj;lcy na-

dawcę Iubli adresata).

Autonomiczne akty etykiety mają na ogół hudoo/ę dwudziel Ją: składa

się na nią kwestia nadawcy (np. Przepraszal/l) i replika adresat l (np. Nic

1110 za co). Zarówno wypowiedź nadawcy. jak i adresata, może r1YĆ zasUI-

piona skonwencjonalizowanym

gestem (np. podniesienie dłoni) ICzy wyra-

zem twarzy (np. uśmiech).

Dotyczy to najczęstszych

'zachowali

grzecznościowych,

takich jak: powitania. pożegnania. podl.it;kowania.

r ,.ow>:

ZRÓŻNICOWANIE FORMALNOJł~ZYK0'iE

__ _ _ _ _ _ _ _ _

_ -'R"ŻNleow ANIE fOR"ALNO]

przeproszenia. Niezależnie jednak od werbalnej b'ldź nicwerbalnej formy

dialogu partnerzy autonomicznych aktów etykiety ustanawiają między so-

bq relacje grzecznościowe, tzn. nie informują się o żadnej innej rzeczywi-

stości, poza tq, którą stwarza polski model grzeczności.

Zasady dobrego wychowania wymagają natychmiastowego replikowania

aktów autonomicznych występujących w kontakcie bezpośrednim i po-

średnim telefonicznym. Replikami mogą być: akty etykiety tego samego

typu - tak jest np. w wypadku powitań, pożegnań, bqdź innego typu, np.

gratulacje, kondolencje wymagają podziękowall, bqdź akty łqczone, np. na

życzenia składane z okazji świąt powszechnie obchodzonych (Boże Naro-

dzenie, Wielkanoc) odpowiada się zwykle podziękowaniem oraz złoże-

niem analogicznych życzeń. Replikami są ponadto akty będqce przejawem

grzecznościowej skromności ~ np. podziękowania i przeproszenia mogel

być replikowane w formie nie ma za co itp.

Forma repliki świadczy o przyjęciu lub nieprzyjęciu danego aktu przez

adresata, czyli o skuteczności bądź nieskuteczności podjętych przez mó-

wiącego działań słownych. Na przykład o skuteczności przeproszenia

świadczą odpowiedzi w rodzaju: nie szkodzi, nic się nie stało, nie ma za

co, nie gniewam się (także repliki realizowane za pomocą środków poza-

językowych, takich jak uśmiech, skinięcie głową, gest uniesienia dłoni).

Natomiast o nieskuteczności tego samego aktu - wyrażenia tak najłatwiej

powiedzie(, to nie wystarczy (także milczenie z nieprzyjazną miną czy

odwrócenie się tyłem do mówiącego). W odniesieniu do każdego typu ję-

zykowych zachowań grzecznościowych reakcja adresata w postaci milcze-

nia z nieruchomą twarzą jest przejawem nieskuteczności aktu.

Forma repliki może też być wyrazem aprobaty bądź dezaprobaty adre-

sata wobec osoby mówiącego. Na przykład reakcja na powitanie Niech

będzie pochwalony Jezus Chrystus w formie wyrażenia Dz.ieli dobry może

świadczyć o dezaprobacie adresata wobec zamanifestowanych przez na-

dawcę przekonań religijnych; skwitowanie powitania Cze.\'ć formą Dzieli

dobry pa/lU może być świadectwem ochłodzenia stosunku adresata do na-

dawcy (w obu wymienionych wypadkach akt powitania jest skuteczny).

Kontakt pośredni (zazwyczaj listowny), uchodzący obecnie za bardziej

ceremonialnq formę interakcji, eliminuje niektóre repliki wymagane w

kontakcie bezpośrednim. Adresat nie jest na ogół bezwzględnie zobowią-

zany do odpowiadania na podziękowania, przeproszenia, kondolencje. W

wypadku życzeń i pozdrowień przyjęta jest forma rewanżu w postaci ana-

logicznego zachowania, również w kontakcie pośrednim.

Forn~y. komu?ikacji jG.zykowcj, będ,~c~ jGz~~owymi zac~10waniflllli gr~c~

cznosclOwynll, stanowl'l w polszczyznie zblOl' w zasadzie otwarty. ktorx

dzieli się na cztery - krzyżujące się wzajemnie - podzbiory. S'I o miano+

wicie'

a) ~kty bezpośrednie - akty pośrednie,

b) akty szablonowe - akty niesza""mowe.

Jako bezpośrednie akty etykiety traktuje się takie akty. którYł.Cl funkcj.l

(np. podziękowanie, przeproszenie) wyrażona jest explicite w 'amej idj

formie. Oto przykłady: Dziękuję pani serdecZ/lie, Przepras;:a /I cię al

spóźnienie, Witam szanownych gości, Życzę ci wszystkiego /laj lepszego l

Składam ci najlepsze z~)'czelli([, Pragnę złoi.)'«( 1)([1111II0je kondolem(jc, Po·

zwólcie, i~ erzedstawię wam mojego .oj~·a, . Ten tOIll. ded ....•.

kllję {o'1111i

prol('~

SOl' WolskIC}, Wznoszę toast za zdroWie jllbllata, MOJe grat/lIIlC:/(I'

Większość aktów etykiety może wystqpić w for/nic bezpośr~dniej. co

związane jest zwykle z bardziej oficjalną sytuacj'l k()l11unikowanla.

Pośrednie akty etykiety to akty, których funkcja Ilie jest wyrażona ex-

plicite, lecz odczytywana przez adresata bqdź na j)odst,l\vie znajomości

zwycząju językowego (który każe wyrażenie Nlljl~'pszego intcq1)Ttować

jako akt powinszowania), bądź na podstawie konkretnej sytuacji mówie-

nia (w której np. Oj! może pełnić funkcję przeproszenia).

Akty pośrednie - jeśli są jednocześnie aktami szablonowymi. tzn.

utrwalonymi w powielanej powszechnie fOflllie językowej, której na stale

przypisana jest określona funkcja etykietalna - nic wymagaj'l od adresata

skomplikowanych zabiegów interpretacyjnych. Każdy rodzimy użytkow-

nik polszczyzny rozpoznaje w wyrażeniu Moja \\'d;:ięczno.\'«( nie lila gra-

nic - akt podziękowania, w wyrażeniu Ogrolllnie III i pr;:ykro - akt

przeproszenia, w No to bywaj, Do j/ltra - akty pożegnania. w D;:icJI do-

bry, Kogo to widzą lIIoje piękne oczy? - akty powitania.

We współczesnej polszczyźnie mówionej spotkać można przeniesienie

funkcji z jednego szablonowego aktu pośredniego na inny lub wrGcz

skrzyżowanie dwóch funkcji. I tak wyrażenie Powod;:enia. interpretO\vane

w większości wypadków jako życzenie, może niekiedy służyć do wyraże-

nia pożegnania bqdź i życzenia, i pożegnania. Sposób odczytania intencji

mówiqcego przez adresata przejawia się w jego replice: odczytanie aktu

Co słychac<? jako powitania implikuje replikę typu Cze.\'«, akt />o\l·o</:.(,lIi(/

jako pożegnanie wywołuje replikę typu Do II' id;:ellia, a jako i.yczenia i

jednocześnie pożegnanie - replikę Dziękuję. Do widzenia.

Z teoretycznego punktu widzenia najtrudniej zanalizować pośrednie

akty nieszablonowe. tj. takie, które nic S'l utrwalone w okrcślonej forrnie

zwi'lzanej na stałe l określoną funkcją. Wymagaj;1 one od adresata doko-

nania wielu zahicg()\\ iIlIL'lprctacyjllyc1J. k{('\Ic maj'l na celu odczytanie

_ _ _ _

--- ----------~--------

--- --------~--~---

ZRÓŻNICOWANIE

I'HAGl\IATYCZNO./I·;ZYKOWE

277

aktu zgodne z intencją nadawcy. Dzięki tym zabiegom, uwzględniającym

takie składniki aktu mówienia, jak cechy wewnętrzne i zewnętrzne mó-

wiącego, jego stosunek do adresata, ich wz,*mną hierarchię oraz dystans

konwersacyjny, a także miejsce, świadkowie i sposób mówienia - adresat

może zinterpretować np. wyrażenie Wiem, jak bardzo kochała.\' (~jca jako

pośredni. nieszablonowy akt kondolencji.

Współcześnie obserwuje się daleko posunięt'l schematyzację formalnel

językowych zachowań grzecznościowych. Dochodzi do niej zarówno w

oficjalnych, jak i nieoficjalnych sytuacjach mówienia. Z materiału empiry-

cznego wynika, że w sytuacjach oficjalnych każdemu typowi aktu odpo-

wiada kilka zaledwie schematów

Zarówno tendencja do uproszczeń, jak i tendencja do Illod)i fikacji szab-

lonowych aktów etykiety językowej - to próby odświeżenia /'orln grzecz-

nościowych. Z podobnej potrzeby zrodziło się d'lżenie do m dania aktom

etykiety znamion szczerości i wiarygodno~ci intencji nadawc y (zacho\va-

nin grzecznościowe odczuwane są na ogół jako nicnaturalne. igdyi. wymu-

szone przez konwencję). Znalazło ono wyraz w pojawiajJcych się w

zasobie leksykalnym form grzecznościowych I11 n dyfik;J!nr()\\, i typu nonra-

wdę. szczerze, szczere, najszczersze, np. Naprawdę przepras; 1111. S;cz(;rze

pani współczuję, Przesyłam najszczersze g ratll/acje. Lecz i t formy t1le-

gły obecnie schematyzacji.

formalnych.

wypełnianych

duść

jednolitym materiałem leksykalnym. Oto przykłady:

- podziękowania: (Bardzo, serdecmie, pięknie itp.) dziękl!;ę (paTistwu,

panu doktorowi, ko/eiance itp.) (za przybycie, za iycz.liwe przyjęcie, za

poiyczkę itp.); Składam (pwistwu itp.) (serdecme itp.) podziękmvanie (za

przybJ'cie itp.); Jestem (pOIistwII itp.) (ogromnie itp.) wd;:.ięcma (za przy-

bycie itp.);

- powitania: Witam (pOlistwa, panią pn~resm~ koleiankę dyrektor itp.)

(serdecznie, gorąco, z prawdziwą przyjelllllo.\'cią itp.); Chciałabym (serlie-

cmie itp.) powitać (pOlistwa itp.);

- pożegnania: Żegnamy (pana ministra, dostojnych go§Ci itp.) (bardzo

gorąco, z ialem itp.); Chcieliby.\'my (jak najserdeczniej itp.) poiegnać (pa-

na ministra itp.);

- przeproszenia: (Bardzo, serdecznie, jak najmocniej itp.) przepraszam

(panią, pOlis twa, księdza itp.) (za spóźnienie, za to niedopatrzenie, za ma-

ją nieuwagę itp.); Chciałbym (panią itp.) (bardzo itp.) przeprosić (za

spóźnienie itp.);

- życzenia: Z okazji imienin (,Świąt Boiego Narodzenia, jubileuszu itp.)

życzę (panu profesorowi, ojcu, koledze itp.) zdrowia, szczę.\'cia, pomy.\'lno-

§Ci (wszystkiego dobrego itp.); W dniu imienin (urodzin itp.) pragnę zło-

żyć (panu itp.) życzenia wszystkiego najlepszego (sukcesów w pracy

zmmdowej i szczę.\'cia w iyciu osobistym itp.).

W sytuacjach nieoficjalnych, zwlaszcza w interakcjach partnerów pozo-

stających ze sobą w zażyłych stosunkach, obserwuje się uproszczenie

form etykietalnych oraz - głównie wśród ludzi młodych - ich liczne mo-

dyfikacje, nieraz humorystyczne. Na przykład:

- podziękowania: (wielkie, serdecme itp.) dzięki; jeste.< bardzo miły; w

dechę jeste.<; Bóg zapłać (dobl}' człowieku);

- powitania: czdć (wam, Janusz itp.); serwus; kłaniam się (pięknie, ni-

sko itp.); dzie1ldoberek;

- pożegnania: czek (wam, Janusz itp.); baj, baj; pa (damskie pożegna-

nie); do zobaczenia (we wtorek, za miesiąc itp.); bymlj (do soboty itp.);

sielllasz;

ZRÓŻNICOWANIE •

PRAGMATYCZNOJĘZYKOWE

Polskie językowe zachowania grzecznościowe, zarówno w Jostaci auto-

nomicznych aktów etykiety, jak i aktów z obudową etykictaljn11, stanowią

zbiór zróżnicowany pod wieloma względami. Do, najważniejsh'ch czynni-

k?w różnicujących zalicz~ się: rodz1~ sytuacj~ m1:viclli<~ (ofi~~aln1~. nieo~-

cJalna, neutralna), rodzaj kontaktu (bezposredl1l, posredllli). łllcrarcłllę

partnerów (zawodow'l, społeczną, intelcktualnąj intymn'l. [)kazjonalną),

miejsce zamieszkania partnerów (duże miasto, 1l1iasteczko, *ieś). wiek i

pleć partnerów, liczba adresatów Ueden. kilkul audytorium). obecność

bądź nieobecność świadków, dystans konwersadyjny. miejsce m<'l\vienia,

cele mówienia, cechy indywidualne uczestnikó\v i świadków mówienia.

Tego typu kryteria (rozmaicie hierarchizowane w konkretnych sytuacjach

mówienia) każdorazowo wyznaczają uczestnikom grzecznościowych inter-

akcji ściśle określone role i strategie. Gry grzecznościowe (oprócz gier in-

nego typu), prowadzone na co dzień przez członków każ.dej społeczności

(por. Goffman, 1981), zależą więc od tak wielu czynników pozajęzyko-

wych, że ich opis stratyfikacyjny, abstrahujący od indywidualnych sytu-

acji mówienia, musi zawierać niezbędne uogólnienia.

I tak dwiema podstawowymi i w największym stopniu spolaryzowany-

mi warstwami omawianych zachowaJl jest war s t w a o f i c j a l n a

i war s t wall i e o f i c j a I n a (por. przykłady pr;ytoczolle w

punkcie 3. Zróżnicowanie formalnojęzykowe). W obrębie każdej z obu

tych warstw mamy do czynienia z dalszym uwarstwieniem. w zwi;IZku z

cz.ym mówić można np. o etykiecie skrajnie oficjalnej. do której zalicza

- przeproszenia: tak mi (bardzo itp.) przykrd (głupio, ł."'Io itp.): (to)

moja wina; nie popisałem się; sory;

- życzenia: wszystkiego dobrego (najlepszego) (na lwięta. na Im/o/iny

itp.); najlepszego; najlepsze (najserdeczniejsze itp.) życzenia: fOll1y.I'ln.o.<Ci;

wesołych lwiąt; wesołego jajka; złamania karku.

się zachowania przewidziane protokołem dyplomatycznym, i o etykiecie

skrajnie nieoficjalnej, do której należą zachowania spotykane w stosun-

kach intymnych. Plynną w rzeczywistości granicę między etykietą oficjal-

ną a nieoficjalną teoretycznie wyznacza relacja bycia partnerów "na

pan/pani" albo "na ty".

Polska etykieta wyjątkową wagę przywiązuje do przestrzegania dystan-

su istniejącego między partnerami. Zwrócenie się na przykład do przeło-

żonego w takiej formie, jak do kolegi (Cze.{({! Co slychać'?), traktowane

jest jako poważne uchybienie towarzyskie. Istnieją środowiska zawodowe,

w których używanie form adresatywnych (zob. Tomiczek, 1983) oznacza-

jących stanowiska, stopnie lub tytuły naukowe (np. panie doktorze, panie

mecenasie. księże prałacie, siostro przelożona, pani magister, panie pul-

kowniku) jest przyjęte zwyczajowo. Dotyczy to zwłaszcza lekarzy, pra-

wników, pracowników naukowych, wojska, policji, duchownych. Uży-

wanie tych form, dotyczących przede wszystkim stanowisk cieszących

się prestiżem społecznym, przenoszone nieraz bywa na stosunki poza-

służbowe.

Między oficjalną i nieoficjalną warstwą etykiety znąjduje się sfera neu-

tralnych zachowaJI grzecznościowych, obejmująca interakcje zachodzące

w miejscach publicznych (tj. na ulicy, w sklepie, u lekarza, na poczcic

itp.), między partnerami nie znającymi się ze sobą lub znającymi się tyl-

ko z widzenia. W skład tych zachowań wchodzi niewiele typów aktów

etykiety (są to głównie powitania w formie DzieJ! dobly, pożegnania w

formie Do widzenia, przeproszenia i podziękowania), mających na ogół

prostą, nie nacechowaną ekspresywnie postać językową.

Poza omówionymi warstwami etykiety istnieją jeszcze inne j~j war-

stwy, ale są one znacznie mniej wyraziste, niemniej możemy tu wymienić

kobiece i męskie językowe zachowania grzecznościowe. Jak wynika z

prowadzonych na ten temat badań empirycznych, akty etykiety formuło-

wane przez kobiety zawierają więcej elementów redundantnych (nadmia-

rowych), w związku z czym ich forma jest bardziej rozbudowana, np.

damska prośba: Czy byłby pan uprzejmy skasow{l(( lIli bilet? w opozycji

do męskiej: Może pan skasować? Nie można tu jednak czynić daleko idą-

cych uogólnień, gdyż o formie kobiecych i męskich zachowaJl decyduje

ponadto wiele innych czynników pragmatycznych. Męskie zachowania

grzecznościowe adresowane do kobiet może cechować werbalizowana po-

stawa szacunku; takie akty, jak powitanie lub pożegnanic w forrnie całuję

rączki, archaiczne już dzisiaj padam do nóżek czy serwilistyczne polecam

się l1a przyszłość są aktami typowo męskimi.

Istnieje również warstwa zachowań, które można by nazwać zachowa-

niami "inteligenckimi", "miejskimi" lub zachowaniami "ludzi dobrze wy-

chowanych" i - na drugim biegunie - warstwa zachowań "nieinteligenc-

kich ", "prowincjonalnych"

nych". Zachowania "nieinteligenckie" to najczęściej droblle odchylenia od

pewnych schematów występujących zwłaszcza w dialogach grzecznościo-

wych. Akt przekazywania pozdrowiell np. w fonnic Pozd1'l'ill' (ode lIll1ie)

mamę, Kłaniaj się (od lias) rodzicom wymaga od pośrednika m.in. po-

dziękowania w imieniu adresata. Zaniechanie przez partnera dialogu ta-

kiego zachowania i ograniczenie się tylko do obietnicy prwkazania po-

zdrowielI może go zdyskredytować w oczach interlokutora. jeśli ten nic

uznaje upraszczaj;lcych się obecnie form etykiety.

Istnieje również - niezależnie od poprzednio wymienionych - warstwa

religijnych zachowali grzecznościowych. Językowe zachowania tego ro-

dzaju nic pozostają w opozycji do zachowaJi nicreligijnych, lecz je wzbo-

gacają bądź zastępują. Formuły typu (Niech będde) pochwalolI.\' (Je:lls

Cll/ystus) (w funkcji powitania bądź pożegnania), Na wieki (wic/.;{;II')

(amen) (w funkcji odpowiedzi na powitanie b'ldź pożegnanie), Nin'h cię

Bóg prowadzi (w funkcji pożegnania-życzenia), S:czę.{(: Bo:'e (w funkcji

powitania-życzenia), Bóg zapłać (w funkcji podziękowania) używane s;1

albo przez osoby duchowne wobec siebie i wobec osób świeckich. albo

przez osoby świeckie wobec osób duchownych (/.właszcza w sytuacjach

oficjalnych) i wobec siebie (Zw/as/Cla w starszym pokoleniu mieszkaj'l-

cym na wsi l.

TENDENCJE ROZWOJOWE POLSKIEJ

ETYKIETY JĘZYKOWEJ

W XX WIEKU

Wiek XX jest wiekiem rewolucyjnych (nic ewolucyjnych) pl7.dll1ian w za-

kresie polskiej etykiety ogólnej, w tym etykiety językowej. *akOl1czcnie

pierwszej wojny światowej oraz dokonane w korlsekwencji d~go wielkie

zmiany polityczne i społeczne pociągnęły za sob;1 równic wic kic zmiany

w dziedzinie obyczajowości. Degradacja społeczno-zawodowa niektl'Jrych

dotychczasowych elit z jednej strony i awans społeczny niże usytuowa-

nych grup z drugiej doprowadziły do s\voistcj fuzji obyczaj()\\ .. co w efe-

kcie uprościło, a nawet wyeliminowało wiele zachowalI glzecznoscio-

wych. (Ubolewali nad tym autorzy ówczesnych

albo zachowań "ludzi niestarannie wychowa-

podręcznik< \\' dobrego

wychowania: "Etykieta poterana, pożółkła, z cerami na łokciae l i z łatami

na dziurach, przeżyła się i zdziadziała." Rościszewski. 1930. s 7 l. '

Znacznie większe uproszczenie etykil:ly nasl,!piio po Jlu~iej woj~ie

światowej (uproszczenie zwi'lzane - tak jak poprzednio - z 1.~gronlllY'lli

zmianami politycznymi i społecznymi). Wielki awans grup ~'POłcCIllYFh

robotników i chlopów (uznanych za klasy dominujące), z je noczesn~1l1

upodrzędnieniem społecznym i ekonomicznym dziedziczącej p Jlsk,i trad.y-

cję obyczajow;l inteligencji. cloprllvadził nic tylko do upros czenia e~y-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: