Tekst.pdf

Pojęcie tekstu. - Zdanie w tekście. - Tekst - całościowy kOl11unikat. - f\lr -hani/m)"

spójności tekstu. - Typy tekstów i gatunki mowy. - Tekst jako przedmiot bada l rMnych

dyscyplin naukowych.

Tcrmin t e k s t kojarzy się powszechnic z przckazami pisanymi. Gdy

myśli się o komunikatach ustnych, nasuwa się raczej okrcślcnie \. Y P 0-

w i e d Ź. W tcorii tckstu oba te tcrminy lliYWiłlH' hywaja wy lliennie.

Ale istnieje też dąŻJ10ŚĆ do odróżniania tego, co ogólne i typow (wów-

czas stosowany jest termin tekst), od tego, co konkretnc, jednostkowe. co

jest egzemplarzem danego typu (w tym odniesieniu mówi się o \V 'powic-

dzi). A więc wypowiedź to pewien określony tekst, przekazywał y przcz

określon'l osobę w danym akcie komunikacji.

W potocznym użyciu slowem t edl. s t określa się takżc ta ic ciqgi

wyrażeli językowych, które są fragmentami pełnej wypowicdzi. lp. mó-

wić można o "tekście utrwalonym na skrawku papirusu". W teor i tekstu

termin ten oznacza wyłącznie wypowiedzi całościo~ve, będ'lce pełnym

wyrazem intencji komunikacyjnej mówi'lcego. Jest. to więc za llknięty

układ znaczący - układ, którego ełementy poddane są OkreślonCłtlll upo-

rządkowaniu. Jego całościowy sens zależy od lego, gdzie usytuO\ ',\IlC zo-

stały granice komunikatu i jakie wewnętrzne relacje wi'lżq jego llSZCZC-

gólne elementy składowe. 1

Definicje tekstu uwydatniają dwie własności tej złożonej jcdn\)slki ję-

zykowej. Według jednych definicji tekstem jest ur\orz'ldkowarlY zbiór

wyrażeli wzajemnie Powi'lzanych; zanik tych powi'IZilll wskazuje! na gra-

nice tekstu. Inne - objaśnIają zjawisko tekstu bez (~dwoływanq się do

wskaźników nawiąza6; tekstem jest ciąg językowy, którego kolejne cle-

menty uzyskują sens przez nakładanie się ich znaczcli na znaczenia ele-

mentów wcześniej zakomunikowanych i zinterpretowanych. Ci'lg laki

może nie mieć żadnych widocznych wykładników powi'IZaIl międzyzda-

niowych. Ważne jest, jak się z nim postępuje. Jest on mianowicie

przeznaczony do kompleksowego odbioru, przy którym zachodzi ku-

mulowanie sensów podległe zasadzie tworzenia ci'lgów niesprzecznych.

przy takim definiowaniu tekstu uwzględnia się nie tylko znaczenie ele-

mentów językowych w nim użytych, ale także rolę czynników sytuacyj-

nych, wpływ uświadamianej wspólnej wiedzy nadawcy i odbiorcy na zin-

tegrowany sens wypowiedzi.

W obu wypadkach mówi się, że tekst jest spójny, ale już na pierwszy

rzut oka widać, jak różne są te dwa rodzaje spójności. Pierwsza bywa na-

zywana s pój n o ś c i ą I i n e a r n ą czy s t r u k t u r a I n ą;

odpowiada jej angielski termin c o h e s i o n. Druga określana jest ja-

ko s pój n ość s e m a n t y c z n a czy g I o h a I n a; stosowa-

ny też by\va termin k o h e r e n c j a (ang. coherence) (de Beaugran-

de, Dressler, 1990).

Większość badaczy jest zdania, że wygodniejsze byłoby przyjęcie "sła-

bej" definicji tekstu, zakładającej, że jest to jednostka koherentna, ale nie-

koniecznie wykazująca spójność strukturalną wyznaczaną określonymi

wskaźnikami zespolenia. W Polsce stanowisko takie reprezentują Maria

Renata Mayenowa (\979) oraz Andrzej Bogusławski (Dobrzyt1ska, Janus,

1983). W takim ujęciu tekst stanowi zadanie wymagające od odbiorcy in-

wencji i domyślności. Nie jest gotowym układem powiązanych sensów.

Nie przekreśla to oczywiście zainteresowania wykładnikami spójności li-

nearnej stosowanymi w różnych typach wypowiedzi. Tyle tylko, że nie

uznaje się ich za nieodzowne. Ich obecność w wypowiedzi ułatwia jej od-

bi6r, ujednoznacznia relacje zachodzące międzyposzczeg61nymi

kompo-

częsc, w której mówiący informuje o pewnych ccchach przypisywanych

owemu przedmiotowi. A więc, niezależnie od stopnia złożoności budO\vy

składniowej, zdanie użyte w wypowiedzi poddawane jest dwuczłonowemu

podziałowi. Obecnie podział ten nazywany bywa a k t u a l n y m

r o z c z ł o n k o w a n i e m z d a n i a (termin Vilcma rvlathesiu·

sa), w lingwistyce brytyjskiej i amerykańskiej używany jest odpowicdnio

termin p c r s p e k t Y w a f u n k c j o n a I n a z d a n i a (jilllc'

tional Sef/tence perspectil'e). Ów podział zauważano już w latach trzy-

dziestych naszego wieku; mówiuno w6wczas o obecności w zdaniu

"podmiotu psycho!ogil'ltlego" i "orzel'lenia psychologicznego". Kategorie

te znane były polskim uczonym - Stanisławowi Szoberowi (llJ32. IlJ.l3) i

Stanisławowi Jodłowskiemu (1934).

O aktualności rozczlonkowania zdania przekonuje fakt. że jedno i to

samo zdanie może w różnych użyciach być wypowiedzi'l o czymś innym,

może stanowić odpowiedź na różne pytania. Na prZYfład Piotr kU/IiI 1//0-

łego fiata może być odpowiedzi,! na pytanie Co u \\'as słyclu/('? ale takie

na kilka innych pytaJl: Co porabia Piotr?, Co Piotr kupił za (I', (11fl. II'Y-

grane) pieniądze?, Kto kllpił 1l1ałego fia. ta? Jakiego 11.a((/ ku/)il pi[)(r:> Za-

uważmy, że - stając się odpowiedzi'l na te różne pytania - zdanie

podlega za każdym razem przeobrażeniu. Jeśli jest to zdanie wYI owiada-

ne, zmienia sit; jego kontur prozodyjny: gdzie indziej sytuuje sit.~podział

między intonacją wznosząC<! (antykadencj,p i intonacj'l opadaj'lc;1 (kaden-

cją), w innym miejscu pojawia sit; ewentualna pauzll weWl1ąlrl.lf.ldaniowa

oraz na innym członie umieszczony zostaje akcent frazowy. Pon~ dto cZG-

ści zdania mogą wystt;pować w różnej kolejności. Ta zmiana szy 'u pozo-

staje jedynym środkiem wyrażania jego aktualnego rOlczłonko "ania \v

tekstach pisanych. I

To, o czym sit; w danym zdaniu ml1wi. IElZ)",'.':mc jest t e 111 ,:1 t e m.

część zaś, która podaje informacje o lemacie, nazywana jest 1'1 e m a-

t e m (terminy te w Polsce wprowadził Andrzej Boguslawski 1977).

Wśród badaczy zajmujących się tymi zagadnieniami wystt;pujJ pewne

kontrowersje co do tego, czy podział zdania jest faktycznie dWI~dziclny.

Istniej'l zwolennicy podziału trójczło~wego (np. Jan Firbas). Pro 1\cmy le

są żywo dyskutowane. Badania kon~ntruj'l się też na środkach jGzyko-

wych służących sygnalizowaniu aktualnego rozczłonkowania zdaJ. W ra-

mach tych badań zwr6cono uwagę, że temat irenHlt Illogą odlegać

dodatkowemu uwydatnieniu. Uwydatnienia rematu były dawniej' nane ja-

ko "emfaza", Przykładem uwydatnienia rematu w zdaniu komuni i uj1lcym.

że małego fiata kupił Piotr, będzie taki spos6b wypo. wiedzenia t(gO zda-

nia, z którego wynika, że to Piotr, a nie kto inny kupił ten sal1och6d:

Małego fiata kupił Piotr. Przykładem zdania z uwydatnieniem teni alu 1l10-

że natomiast być następuj'lcy wariant analizowanego zdania: Je,</i c!loli;i

o Piotra, to kupił II/ałego pata. W obu wypadkach uwydatnienie polega

nentami, nie jest jednak cechą konstytutywną tekstu.

Aby m6c postępować dalej z tekstem jako z koherentną sekwencją wy-

rażeń, musimy w tej sekwencji rozpoznać jeden całościowy komunikat -

pewną funkcjonującą dla określonego celu komunikacyjncgo całość, wy-

dzieloną z potoku innych zdarzct1 językowych i pon~jGzykowych. Istnie-

nie tekstu, możliwość jego interpretacji zależą od wyrazistości granic

ciągu. Do kwestii spójności tekstu i jego delimitacji wrócimy w dalszych

rozważaniach.

ZDANIE W TEKŚCIE

Tekst zbudowany jest ze zdań. Ale zdania występujące w tekście nie sta-

nowią prostej realizacji schematów składniowych przewidzianych w da-

nym języku i wypełnionych jednostkami leksykalnymi przynależnymi do

tego języka. Są one przystosowane do pełnienia funkcji komunikatywnej

- mówienia czegoś o czymś. Służą przy tym do przenoszenia pewnej po-

rcji informacji stanowiącej zazwyczaj cząstkę całego pnlpku informacyj-

nego.

W zdaniu użytym w wypowiedzi wyodrębniona ZO\t;.tjc ta część, która

wskazuje lub nazywa przedmiot: to, o czym się mówi w tym zdaniu, oraz

TEKST - CAUIŚCIOWY KO:.1'NIKAT

na tym, że wyodrębniony zostaje jeden element z pewnego zbioru: Piotr,

a nie ktoś inny kupił małego fiata (tak sparafrazować można przykład na

emfazę w remacie), to Piotr, a nie ktoś inny będzie przedmiotem tej wy-

powiedzi (to parafraza uwydatnionego rematu).

Oprócz normalnych zdall obejmujących temat i remat istnieją też zda-

nia niepodzielne - zdania "czysto rematyczne". Te zdania "z tematem ze-

rowym" (termin Iriny Kowtunowej, 1976) mogą być realizowane zarówno

przez zdania bezpodmiotowe - w rodząju Wi~je, jak i zdania podzielne

składniowo, a więc zawierające podmiot i orzeczenie, np. Zapada wie-

czór, przy czym dla tych ostatnich charakterystyczny jest szyk przestaw-

ny: orzeczenie + podmiot. Taki układ członów zdania stanowi tu normę,

a więc nie może być traktowany jako szyk inwersyjny nacechowany styli-

stycznie.

Ze znaczeniowego punktu widzenia zdania te można scharakteryzować

jako powiadamiające o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych

rzeczy lub zdarzeń. Stąd określane bywają jako "zdania egzystencjalne".

Ich struktura znaczeniowa przesądza o tym, że nadają się na początek

wypowiedzi, choć nie jest to jedyne ich możliwe usytuowanie w tekście.

Przykładem zdań czysto rematycznych mogą być formuły inicjalne wystę-

pujące w baśniach: Była sobie raz królewna, Żył raz petvien młody szew-

czyk. Podobne zdania inicjalne znaleźć można w wielu powieściach i

. opowiadaniach. Mogą też one wprowadzać nowe wątki w obrębie wypo-

wiedzi, jak to ma miejsce w Panu Tadeuszu w opisie rozpoczynającym

się zdaniem Był sad.

Zasada aktualnego rozczłonkowania zdania zakodowana jest w samym

systemie języka. W różnych językach istnieją rozmaite środki służące te-

mu podziałowi. Podział ten jest niezbywalnym czynnikiem komunikacji,

zatem umiejętność wyrażania tego podziału (stosowania odpowiedniego

szyku wyrazów i używania adekwatnych środków prozodyjnych - w za-

leżności od typu wypowiedzi) to podstawowa sprawność językową prze-

sądzająca o komunikatywności i kulturze językowej mówiącego. Podział

tematyczno-rematyczny zdania współtworzy sens wypowiedzi, toteż jest

rzeczą bardzo ważną, by mówiący sygnalizował go w sposób trafny, by

zdawał sobie sprawę z możliwych zmian interpretacyjnych w wypadku

stosowania różnego szyku wyrazów czy różnych konturów prozodyjnych

zdania. Świadomość komunikatywnej funkcji tych czynników jest niezwy-

kle istotna przy odczytywaniu lub wygłaszaniu tekstu reprodukowanego -

w działaniu aktora, recytatora, lektora czy zwykłego czytelnika tekstu

(także czytelnika pogrążonego w cichej lekturze). We wszystkich tych

wypadkach odtwarzanie cudzego tekstu nie jest i nie może być działa-

niem mechanicznym, ponieważ sposób odczytania określa funkcję po-

szczególnych członów zdania przy jego aktualnym rozczłonkowaniu,

przesądza o tym, czy w zdaniach tych wystąpi uwydatnienie tematu bądź

remalu,"~i~-k-i~~;'też -n~daje~CI'ln-i~-'~ha;aktcr ;:d;;nia ~.I')'sto rC;11al t'cznego.

To wszystko współtworzy sens wypowiedzi, powinno więc SłUŻY! odtwo-

rzeniu koherentnej całości i być możliwie zgodne z intencj;1 autor I.

Badania nad perspektyw,} funkcjonalną zdania majq jeszcze jc~len wy-

miar - stylistyczny. Różne rodzaje podziału zdall i ich WYkładnl'ki mogq

się stać podstawą charakterystyki st)jstycznej ró7.IlY.Ch gatunk. 0\ ych od-

mian wypowiedzi, poszczególnych stylów funkcjonalnych oraz ił dywidu-

alnych sposobów kształtowania komunikatów. W tym zakresie p obIema-

tyka ta wzbogaca tradycyjny warsztat literaturoznawcy.

TEKST - CAŁOŚCIOWY KOMUNIKA T

Tekst to skończony i uporządkowany ci,}g elementó\v językowyc l mug'l-

cyc h spełniać łącznie funkcję komunikatywną, a więd stanowiących jeden

globalny znak. Rozumienie tego całościowego znaku loraz wszelkie dalsze

operacje na nim dokonywane, jak streszczanie, parat'razowanie. t'rawesto-

wanie, uwarunkowane są wydzieleniem owego kom~nikatu z pcitoku in-

nych komunikatów i zdarzeń. Z tego względu wyznaczniki poczqtku i

kOlka wypowiedzi spełniają zasadniczą rolę przy ustalaniu statusu ciągu

językowego jako tekstu. To dzięki wyznaczeniu granic komunikatu okre-

ślona zostaje przestrzell, w której wszystkie zdania - nawet te nic wyka-

zujące spójności strukturalnej ze zdaniami sąsiednimi - traktowane maj;\

być przez odbiorcę wypowiedzi jako elementy koherentncj cal ości znako-

wej.

W y z n a c z n i k i d e l i m i t a c j i t e k s t u przybieraj:\

rozmaitą postać w różnych typach i gatunkach wypowicdzi. Ponad wiehl-

ścią zjawisk dają siC;jednak zauważyć pewne prawidłowości og(,lne. Jed-

ną z takich prawidłowości jest pojawianie siC; na pocz4tku i korlcu tekstu

wyrażeń czy zdaJl służących nawiązaniu lub rozwillzaniu kontaktu jc;zyko-

wego, eksponujących komunikacyjny związek nadawcy z odbiorq.

W wypowiedziach tego typu dominuje f u n k c j a f a t y c Z n a.

Nadawca zwraca się w nich do określonego odbiorcy. przyci;lga jego

uwagę i kieruje ją na wypowiadane przez siebie słowa. Pod koniec komu-

nikatu sygnalizuje rozwiązanie kontaktu. Przykładem inicjalnych wypo-

wiedzi o funkcji fatycznej mogą być zwroty do adresata (w tym także

apostrofy literackie), powitania, prośby o uwagę. Na kOłlcU tekstu wystc;-

pować mogą podziękowania za jego odbiór, zwmty do słuchacza lub czy-

telnika zapowiadające koniec wypowiedzi. a także pożegnania. Takic

wstc;py i zakOl1czcllia S,! Iliezbywalnym skladlli"ielll wypowicdzi ustnych:

podobne konstrukcje wyst<;puj'l też w niektórych tekstach pisanych. np.

formuły inicjalne i finalne w listach. W pcwnych gatunkach owe ezc;ści

TEKST - CAI~OŚCI()\\'Y K(r'-W:-;IKAT 289

delimitujące wyodrębniły się kompozycyjnie, np.: wstępy i zakOl1czenia w

rozprawach, słowa wstępne, posłowia i epilogi w powieściach.

Drugą dającą się zauważyć prawidłowością w zakresie kształtowania

początkowych i końcowych fragmentów tekstu jest występowanie w nich

wypowiedzeń "metatekstowych" odnoszących się do całego tekstu. Ter-

min m e t a t e k s t został wprowadzony przez Annę Wierzbicką

(Mayenowa, 1971); oznacza on wypowiedź, której tematem jest sam

tekst. Metatekstowy charakter ujawniają wstępy w tekstach reprezentują-

cych rÓŻne gatunki. We wstępach tych znaleźć można zapowiedź, o czym

będzie mowa w danym tekście, czasem pojawia się komentarz na tCIJlat

jego kompozycji, właściwości stylistycznych, reprezentowanego przez tę

wypowiedź gatunku; podawane bywają powody i okoliczności jej powsta-

nia itp. Funkcję metatekstową pełni też tytuł utworu literackiego, który

jest nazwą pozwalającą identyfikować dany tekst, zarazem zaś stanowi

swego rodzaju komentarz do jego treści lub określa formę gatunkową wy-

powiedzi (Danek, 1972). Podobne konstrukcje metatekstowe zagęszczają

się na kOI1cU tekstu.

Pośród wyrażeń metatekstowych wyróżnić można takie, które funkcję

wskazywania początku i kOl1cU wypowiedzi pełnią w sposób jawny, wy-

korzystując znaczenie elementów kodu językowego. Są to wyrażenia w

rodzaju: Zacznę od..., Na początku tego opowiadania ..., Tu koliczy się hi-

storia ..., SkOllczona bajka!, Koniec itp. - będące sygnałami delimitacji te-

kstu (por. Dobrzyńska, 1974).

Wypowiedzenia inicjalne oraz finalne o charakterze metatekstowym

tworzą wyraźnie wyodrębnione części komunikatu nazywane r a m ą

(Łotman, 1970; Uspienski, 1970; Mayenowa, 1979). Owa rama metate-

kstowa może być zestawiana z analogicznymi zjawiskami kompozycyjny-

mi w całościach znakowych spoza obszaru komunikacji językowej - w

rytuałach, obrzędach, w dziełach plastycznych, muzycznych, teatralnych

itp. Możliwość tworzenia wypowiedzi metatekstowych jest jednak wyłącz-

nie domeną języka.

Wydzielenie metatekstu i ukazanie jego runkcji w wypowiedzi jest

ważne. ponieważ pozwala dokładniej uchwycić i opisać strukturę różnych

wypO\viedzi i form gatunkowych, także literackich. Metatekst odautorski

okazuje się integralnym składnikiem tekstu. Wynika stąd konieczność re-

spektowania tego składnika przez krytyków literackich i wydawców. Ob-

serwowana dość często praktyka wydawnicza pomijania lub skracania i

przetwarzania części metatekstowych okalających utwór literacki prowadzi

do zmiany jego sensu.

Badania struktury tekstu spójnego ujawniły, że pewne charakterystycz-

ne ukształtowania wypowiedzi występują także na skraju wewnętrznej

przestrzeni tekstu objętej ramą. Dotyczy to w szczególności początku te-

kstu. W tej pozycji pojawiają się często (tak jest z zasady w wypowie-

dziach naITacyjnych) omówione już wcześniej zdania egzyst1ncjalne. a

więc nie rozczłonkowane wypowiedzenia czysto rematycznc. \\prowadza-

ją one bohatera opowieści lub rzecz czy zjawisko. kt<lre będzi~ tematem

dalszego ciągu - stqd ich funkcja delimitacyjna. Przykłady ze ali inicjal-

nych czysto rematycznych już przywoływaliśmy.

gatunku i jest obowi~lzuj~lce. .

Druga zauważona właściwość przestrzeni wewnątrzramow j dotyczy

sposobu użycia wyrażeń referencjalnych w PoCZtltkowym zda liu tekstu.

Jeśli jest to zdanie rzeczywiście zaczynające wypo\viedź przedl liotow~l (a

nic ciąg dalszy wcześniejszej wypowiedzi lub pOC7tltek tekstu I ll'rackiego

ukształtowany zgodnie z konwencją rozpoczynania "od środka' - ill lIIe-

dias res), to w zdaniu tym po raz pierwszy m<lwi się () pewny II osohadh

lub rzeczach, a więc odnoszqce się do nich rzeczowniki i zai 111 • i nie md-

gq wystąpić w rornlie określonej. Zatem w poczqtkowym zd~ niu tekst!u

normalnie nic mog~l się pojawiać takie wyrażenia, jak: C;lolI'id. (('/I..j .•

011 ... , W(edy ... itp. W językach mafłcych kategorit; gramatycznh rodzajnI-

ka dobrze zbudowane zdanie poczqtkowe nic powinno zawicrat rodz~~inl-

ków określonych. Na przykład zdanie angielskie: nIe /Ilall is t/CCPillg ill

the 1'00111, nie nadaje się na początek wypowiedzi, l.)()niewai. m wa jcst {v

nim o jakimś znanym mężczyźnie i znanym pokoju - "znany 11" znady

zaś tu tyle, co poznanym z wcześniej zakomunikowanych Il: alI. Skoro

j~dnak zdań takich nic wypowiedziano, użycie OWyUl rorm jest.~lnieupraw-

nlone.

Oprócz omówionych najogólniejszych jt;zykowych właściwo 'ci dclimi-

tacyjnych tekstu istniejtl rózne inne zjawiska związane z graI~iq wypo-

wiedzi. Należą tu m.in. rozmaite literackie konwencje fabularne. jak

zamykanie opowieści w granicach od narodzin do śmierci bohatera. od

wschodu do zachodu słol1ca, od określonej pory ro~lI - przez caly cykl -

do jego zamknięcia, od początku jakiegoś zdarzeni,l czy zjawiska (np. de-

szczu) do jego zakOllczenia itp. Tego typu konwencje wsp{)Itv.·orz~1 St111-

kturę gatunkoWtl utworów literackich i wraz z innymi elementami tej

struktury uczestniczą w ewolucji gatunku. Opis kOl1\vencji delimitacyj-

nych stanowi więc istotny element charakterystyki utworu literackil'go -

także jako ogniwo w rozwoju formy gatunkowej.

Delimitatory przynależne do różnych płaszczyzn tekstu tworz;1 zloi.one

witlZki znakowe sygnalizujtlce lub ujawniajtlce granice wypowiedzi. Także

sam sposób przekazu tekstu - ustny czy za pośrednictwem pisma - pod-

dany jest różnym konwencjom delimitacyjnym. Tekst m<lwiony okolony

jest dłuższymi pauzami, jego zakOl1czeniu towarzysl.y spadek linii intona-

cyjnej, czasem też zwolnienie tempa. Teksty pisane operu.i~l własnym

zróżnicowanym repertuarem znaków, w tym - bogatym zestawem znaków

typograficznych stosowanych w drukach, np. winiety. wytluszclOne litl'ry

W niekl<)r;cII gatull-

inicjalne, układ karty tytułowej. Wszystkie te środki służą zapewnieniu

integralności wypowiedzi - sekwencji wyrażeń językowych tworzą jeden

całościowy znak.

Delimitacja tekstu, jak i inne własności strukturalne wypowiedzi, pod-

dawana być może różnym próbom i eksperymentom komunikacyjnym.

Dziedziną, w której bardzo często wprowadzane są nowe konwencje deli-

mitacyjne, uchylane zaś i przekształcane dawne, jest obszar literatury - z

jego bogatym repertuarem form gatunkowych podległych stałej ewolucji.

Uchylenie delimitatorów jednego typu zwykle nie pozbawia tekstu wyra-

zistego konturu jako odrębnej całości znaczącej, ponieważ - jak mówili-

śmy - punkty graniczne rozpoznane być mogą na podstawie innych

elementów wiązki znaków. Możliwa jest tu jednak pewna gra z tekstem -

gra, w której naruszane są takie konstytutywne cechy wypowiedzi, jak

wyrazistość jej granic. Rezultatem takiej gry jest tekst o zatartym począt-

ku i kOlleU, przybierający postać wypowiedzi fragmentarycznej, a więc

tekst, który zatraca status odrębnego znaku. Ów tekst jest rozchwiany

znaczeniowo, zwielokrotniają się możliwości jego interpretacji - zależnie

od tego, w jaką domniemaną całość komunikacyjną włączy go sam od-

biorca. Ponieważ tych możliwości jest wiele i nie są one w pełni przewi-

dywalne, pewne i ostateczne ustalenia interpretacyjne zostają zawieszone.

Tekst staje się d z i e ł e m o t war t y m (Eco, 1973).

Naruszanie gatunkowych konwencji delimitacyjnych prowadzi więc do

zanegowania integralności znakowej tekstu. Eksperymenty literackie tego

typu zainicjowane zostały przez Lawrance'a Sterna, autora Podróży senty-

mentalnej przez Francję i Włochy (1768; przekł. pol. 1817). Poetyka frag-

mentu uprawiana była na dużą skalę w romantyzmie. Gry z wyznacznika-

mi granic tekstu pozostają istotnym problemem estetycznym do chwili

obecnej.

Koherencja tekstu odtwarzana jest przy jego odbiorze. Odbiorca rekon-

struuje ją poprzez ci'lg wnioskowań i hipotez interpretacyjnych. Skuteczne

odtworzenie związków treściowych w procesie odbioru tekstu zależy od

aktywności odbiorcy komunikatu, który z kolejnych porcji informacji po-

winien zbudować jednolitą całość znakow'l. Te działania interpretacyjne -

wymagające niejednokrotnie znacznej dozy inwencji - poddane są wszak-

że pewnym rygorom: odbiorca kieruje się przede wszystkim obiektywny-

mi wskaźnikami spójności zawartymi w tekście, czyli takimi własnościa-

mi językowymi kolejnych zdań, które przesądzaj'l o ich spójności linear-

nej czy strukturalnej.

N,~iogólniejszą cechą spójnego tekstu jest to, i.e stanowi on komunikat

przekazywany przez jeden podmiot mówiący, którym mOŻe być jeden

c,złowiek lub grupa ludzi (a w pewnych wypadkach także inne istoty).

Ow podmiot pozostaje stale ten sam w toku przekazywania całego kOlllu-

nikatu. Ponadto komunikat kierowany jest stale do tego samego odbiorcy

- indywidualnego bądź zbiorowego.

Jedność nadawcy i odbiorcy znajduje wyraz w tym, że wszystkie wyra-

żenia okazjonalne typu "ja - ty - tu - teraz" (w terminologii Jakobsono-

wskiej - "przcł'lczniki", ang. sh(fters) S'l w kolejnych zdaniach tekstu

skorelowane pod wlgl('c!em referencjalnym. Każde ,.tu" i "teraz" mInie-

sione jest do miejsca i momentu m6wieni,1 sIak Icgll salllego nadawcy do

tego samego odbiorcy. Z lej semantyczno-pragmatycznej właściwości wy-

powiedzi wynika pewna przesłanka istotna dla jej koherentnej interpreta-

cji: tekst usytuowany jest w jednej perspektywie świadomościowej; przy

jego interpretacji aktualizuje się jakiś określony i 05raniczony zas(ib wie-

dzy o świecie, będący w posiadaniu danego nadawcy i przywoływany ze

względu na danego odbiorcę. I

Tekst spójny definiowany jcst jako wypowiedź nil jeden tem;ll. Ta in-

herentna cecha tekstu bywa objaśniana w rozmaity spos6b. M6

r 'i si\: na

lVIECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU

przykład, że wszystkie zdania tekstu stanowią cZ'lstki pe\vnej tl dci glo-

balnej dającej się wyrazić jednym zdaniem. Temat tcgo zdania t( zarazem

temat całego tekstu. Owa jedność przedmiotowa tekstu przes'ld'ra o tym,

że tekst może być streszczany i parafrazowany.

Inny sposób ukazania jedności tematycznej tekstu uwzglętlnia jego

aspekt procesualny - tworzenie spójnego komunikatu. Polega 011( na tym,

że tekst jako całość realizuje pewien cel komunikacyjny, kt<srel~lll odpo-

wiada określony plan - aktualizowany i modyfikowany w trakcit tWOI7:C-

nia kolejnych segmentów wypowiedzi. Nadrzędny cel kOlllunikatu

determinuje cele CZ'lstkowe, które real iZOW;lfH'<:;! PPl'? l1a<:te:;pllja['epo so-'

bie części wypowiedzi, a na poziomie najniższym - zdania.

Kolejne zdania wypowiedzi zespalają się w płaszczyźnie sensu, tworzqc

koherentną całość. Proces ten przebiega przy uwzględnicniu zarówno tre-

ści semantycznej owych zdań (ich znaczenia kodowego), jak i treści pra-

gmatycznych towarzyszących im w danej wypowiedzi. W owym procesie

przywoływana jest więc m.in. relewantna "wiedza o świecie", czyli zespc)ł

przekonali na temat tego, o czym mówi tekst, a takżc wiedza o sytuacji,

w której jest on komunikowany (w tym również o uczestnikach aktu ko-

munikacji). Uwzględniana bywa również ogólna wiedza o zasadach ko-

munikacji - taka chociażby, jaką znamy z rozwaŻali o maksymach

konwersacyjnych Paula Grice'a.

Treść tekstu jest więc zintegrowana i POd.dana hierarchizacji.1oi.na

j;li

-I

przedstawić w postaci pewnej globalnej reprezentacji znacze liowej

19"0). Unc",..,y ukl,,"

"1'(

w tek-

m " k ,." , t , u k t u r y (V"" Dój~

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: