prawo karne ściąga.doc

Pytania z Prawa Karnego

1. Pojęcie prawa karnego i podział prawa karnego.
2. Źródła prawa karnego.
3. Obowiązywanie ustawy karnej wg. czasu, popełnienia, miejsca popełnienia i obywatelstwa (kolizja ustaw, pojecie ustawy uwzględniającej dla sprawcy, miejsca przestępstwa).
4. Zasada represji wszechświatowej.
5. Ogólna definicja przestępstwa i jej elementy strukturalne.
6. przestępstwa z działania i zaniechania. Obowiązek jako przesłanka odpowiedzialności za przestępstwo zaniechania.
7. Pojęcie społecznej szkodliwości czynu i bezprawności.
8. Zakres czynów społecznych szkodliwych a czynów bezprawnych.
9. Pojęcie ustawowych znamion i ich podział 9 podmiot, sprawca, strona podmiotowa, przestępstwo indywidualne, właściwe, niewłaściwe).
10. Stadia realizacji przestępstwa (zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie) Formy stadialne np. podżeganie, pomocnicze, polecające, kierownicze.
11. Element podmiotowy : Wina, pojęcie winy wg. teorii normatywnej i kompleksowej (kryteria).
12. Okoliczności wyłączające przestępność czynu (czyn, bezprawność, społeczna szkodliwość, kontratypy, obrona konieczna (np. przekroczenie jej), stan wyższej konieczności niepoczytalność, błąd co do bezprawności).
13. Pojęcie kary i podział kary.
14. Środki karne.
15. Środki pomocnicze z poddaniem skazanego próbie (np. warunkowe umorzenie, zwolnienie, zawieszenie).
16. Dyrektywy sądowego wymiaru kary.
17. Nadzwyczajne zaostrzenie i złagodzenie kary.
18. Recydywa (powrót do przestępstwa).
19. Środki zabezpieczające np. umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym.
20. Przedawnienie i zatarcie skazania.
21. Przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, bezpieczeństwu w komunikacji (wypadki).
22. Przeciwko rodzinie i opiece.
23. Przeciw działalności instytucji państwowych.
24. Przeciwko wiarygodności dokumentów.
25. Przeciwko mieniu.
26. Przeciw obrotowi gospodarczemu (oszustwa, pranie brudnych pieniędzy).
27. Przeciwko obrotowi pieniędzmi, papierami wartościowymi.

1. Pojęcie prawa karnego i podział prawa karnego.
Prawo karne (materialne) jest dziedziną prawa określającą czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasa¬dy odpowiedzialności karnej.
Prawo karne w szerszym znaczeniu tego określenia obejmuje również pra¬wo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest dziedziną prawa określającą reguły postępo¬wania organów państwowych w procesie karnym, tj. działalności zmierzającej do ustalenia czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo, i do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obo¬wiązki osób uczestniczących w procesie karnym. Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wy¬konawczego wyróżnia się jego część o największym znaczeniu praktycznym, zwaną prawem penitencjarnym, która zawiera przepisy odnoszące się do wy¬konywania kary pozbawienia wolności.
Prawo karne materialne zawarte jest w Polsce głównie w Kodeksie karnym (KK), prawo karne procesowe w Kodeksie postępowania karnego (KPK), zaś prawo karne wykonawcze w Kodeksie karnym wykonawczym (KKW).
W ramach-prawa karnego wyodrębnia się pewne jego części, charaktery¬zujące się odmiennością przedmiotu i sposobu regulacji. Są to: prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe. Prawo karne skarbowe reguluje problematykę odpowiedzialności za prze¬stępstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszające interesy Skarbu Pań¬stwa w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totali¬zatorów. Prawo karne skarbowe zawarte jest w Kodeksie karnym skarbowym z 1999 r. (KKS). Prawo karne wojskowe mieści się w KK jako jego wyodrębniona "Część wojskowa". Określa ono tzw. przestępstwa wojskowe, tzn. przestępstwa żołnierzy łączące się z obowiązkiem służby wojskowej i dyscy¬pliną wojskową (np. dezercja), i wprowadza pewne odmienności od ogólnych zasad odpowiedzialności karnej, mające zastosowanie również w razie popełnienia przez żołnierza przestępstwa niewojskowego.
Dziedziną prawa ściśle wiążącą się z prawem karnym jest postępowanie z nieletnimi, uregulowane w ustawie z 26.10.1982 r. o postępowaniu w spra¬wach nieletnich. Nie jest to część prawa karnego, ponieważ wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje się kar, lecz środki wychowawcze i poprawcze. Podstawą zastosowania tych środ¬ków może być jednak m.in. popełnienie czynu karalnego, zabronionego przez ustawę (głównie KK) jako przestępstwo, stąd ścisły związek postępowania z nieletnimi z prawem karnym.
Dziedziną prawa blisko spokrewnioną z prawem karnym jest prawo o wy¬kroczeniach. Prawo o wykroczeniach określa czyny będące wykro¬czeniami, kary grożące za wykroczenia i zasady odpowiedzialności za wykro¬czenia. KW nie nazywa odpowiedzialności za wykroczenie odpowiedzialnością karną, niemniej istota tych dwóch rodzajów odpowiedzialności jest taka sama, skoro chodzi o wymierzanie kar za czyny zabronione przez ustawę. Prawo o wykroczeniach od prawa karnego różni głównie waga czynów, którymi każda z tych dziedzin prawa się zajmuje. Wykroczenia są czynami karalnymi o niż¬szym stopniu społecznej szkodliwości niż przestępstwa i w związku z tym za¬grożone są łagodniejszymi karami. Granica między tymi dwoma rodzajami czynów jest w pewnym stopniu płynna i zdarza się, że ustawodawca prze¬kształca dotychczasowe przestępstwa w wykroczenia lub odwrotnie.
Wśród nazw dyscyplin prawniczych zawierających przymiotnik "karne" spotykamy również termin "prawo karne międzynarodowe" oraz „międzynarodowe prawo karne”. Najczęściej przez prawo karne międzynaro¬dowe rozumie się przepisy wewnętrznego prawa karnego odnoszące się do przestępstw z elementem obcym (np. popełnionych przez cudzoziemców lub za granicą) oraz do instytucji międzynarodowej współpracy w sprawach karnych (ekstradycja, wykonywanie obcych wyroków skazujących). Natomiast przez międzynarodowe prawo karne rozumie się przeważnie przepisy prawa mię¬dzynarodowego publicznego odnoszące się do przestępstw międzynarodo¬wych, a zwłaszcza do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrod¬ni przeciwko ludzkości.

2. Źródła prawa karnego.
1. Kodeks karny
Prawo karne obowiązujące w Polsce zawarte jest głównie w KK. z 1997 r., stosowanym od 1.9.1998 r. Poprzednikiem obecnie obowiązującego Kodeksu był KK. z 1969 r. Przedtem zaś obowiązywał KK. z 1932 r. Był to pierwszy pol¬ski kodeks kamy, ponieważ w okresie przedrozbiorowym polskie prawo karne nie było skodyfikowane, zaś uchwalony w 1818 r. "Kodeks karzący", stosowa¬ny w Królestwie Polskim do 1847 r. nie obowiązywał w niepodległym państwie polskim. Do czasu wejścia w życie KK. z 1932 r. w Polsce w okresie międzywojen¬nym obowiązywały kodeksy karne państw zaborczych. Na ziemiach byłego za¬boru pruskiego był to KK. niemiecki z 1871 r., w byłym zaborze austriackim ustawa kama austriacka z 1852 r., a w byłym zaborze rosyjskim KK. rosyjski z 1903 r. Na niewielkim obszarze Spiszu i Orawy obowiązywał KK. węgierski z 1878 r.
KK z 1997 r. jest obecnie głównym, ale nie jedynym źródłem obowiązu¬jącego prawa karnego. Przepisy karne zawarte są bowiem również w tzw. usta¬wach dodatkowych. Ustawy te mają dwojaki charakter. Mogą to być ustawy karne szczególne, które zawierają wyłącznie lub prawie wyłącznie przepisy kar¬ne albo też są to ustawy typu administracyjnego, które regulują pewną dziedzinę życia społecznego, ale zawierają też przepisy karne (np. Prawo budowlane).
KK dzieli się na trzy części: część ogólną, część szczególną i część woj¬skową.
l) Część ogólna zawiera głównie przepisy określające zasady odpowiedzial¬ności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzana;
2) Część szczególna zawiera przepisy o poszczególnych typach przestępstw; jest jak gdyby zbiorem definicji poszczególnych przestępstw (szpiegostwa, rozboju, zgwałcenia itd.) i jednocześnie wskazuje, jakie kary grożą za po-szczególne przestępstwa. Przepis części szczególnej składa się więc z dwóch części: dyspozycji (np. "Kto pozbawia człowieka wolności...) i sankcji ("...podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.");
3) Część wojskowa z kolei, zawiera przepisy karne odnoszące się do żołnie¬rzy. Są to zarówno przepisy ogólne, jak i przepisy opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe.

2. Przepisy innych dziedzin prawa
Z faktu, że prawo karne zawarte jest w KK i w ustawach dodatkowych, nie wynika jeszcze, że dla kształtowania odpowiedzialności karnej w konkretnej sprawie, dla stosowania prawa karnego nie mają znaczenia przepisy innych dziedzin prawa. Prawo karne nie funkcjonuje w izolacji, lecz jest częścią całego systemu prawa i cały system wpływa na jego stosowanie.
3. Konstytucja i umowy międzynarodowe
Wszystkie przepisy prawa, w tym i prawa karnego, muszą być zgodne z Konstytucją. Konstytucja wyznacza ramy prawa karnego, których ustawo¬dawcy nie wolno przekroczyć. Prawo karne musi więc odpowiadać pewnym standardom konstytucyjnym. Niezgodność przepisu karnego z Konstytucją może być stwierdzona orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego (TK) i prowadzić do utraty przezeń mocy obowiązującej. W toku konkretnego postępowania karnego przepis sprzeczny z Konstytucją nie może być stosowany. W razie wątpliwości co do zgodności przepisu usta¬wowego z Konstytucją przewidziana jest możliwość kierowania w tej sprawie pytań prawnych do TK.
Umowy międzynarodowe mogą w dwojaki sposób wpłynąć na treść polskiego prawa karnego. Niektóre z nich formułują tylko zobowiązania pod adre¬sem państw-stron, by w określony sposób ukształtowały swe ustawodawstwo. Tego rodzaju postano¬wienia umów wpływają na polskie prawo karne za pośrednictwem ustawodaw¬cy. Szereg umów międzynarodowych zawiera jednak tego rodzaju przepisy, które mogą być stosowane bezpośrednio. Według art. 91 ust. l Konstytucji RP, "Ratyfikowana umowa międzynaro¬dowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy". Z kolei ust. 2 tego arty¬kułu stwierdza, że "Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową."

4. Judykatura i doktryna
Orzeczenia sądów w sprawach karnych nie są w Polsce źródłem prawa kar¬nego. Mimo to orzecznictwo sądowe wpływa na kształt obowiązującego pra¬wa karnego poprzez jego interpretację. Szczególne znaczenie ma tutaj orzecz¬nictwo SN. Orzeczenia SN w konkretnych sprawach, a także uchwały mające na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub różnie stosowanych w praktyce, mają różną moc wiążącą. Głównie jednak orzecznic¬two SN oddziałuje siłą swego autorytetu, nawet jeżeli formalnie nie wiąże podmiotów stosujących prawo.

3. Obowiązywanie ustawy karnej wg. czasu, popełnienia, miejsca popełnienia i obywatelstwa (kolizja ustaw, pojecie ustawy uwzględniającej dla sprawcy, miejsca przestępstwa).
I. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
l. Wejście w życie
Ustawa karna obowiązuje od momentu jej wejścia w życie, który to moment określa ona sama, np. przez użycie zwrotu "z dniem ogłoszenia" lub przez podanie daty. W prawie karnym szczególnie istotne znaczenie ma instytucja tzw. vacatio legis, to jest okresu między opublikowaniem ustawy a jej wejściem w życie. Ustanowienie takiego okresu jest konieczne dla zapoznania się obywateli z no¬wymi przepisami i dostosowania swojego postępowania do wymagań, jakie stawiają. Formalnie rzecz ujmując, ustawodawca nie jest zobowiązany do posługiwania się tą instytucją i może stanowić przepisy karne wchodzące w ży¬cie natychmiast po ich ogłoszeniu. Jednakże w sytuacji wprowadzania nowych zakazów karnych w stosunku do czynów dotąd niekaralnych, rezygnowanie z vacatio legis jest nielojalnością wobec obywateli. W skrajnych przypadkach, gdy adresaci przepisów karnych nie mieli praktycznie szans zapoznania się z nimi dostatecznie wcześnie, by móc ich przestrzegać, rezygnacja z posłużenia się vacatio legis może być uznana za naruszenie art. 2 Konstytucji, stwier¬dzającego, że Rzeczpospolita Polska jest "demokratycznym państwem praw¬nym". Końcowy moment obowiązywania ustawy karnej jest na ogół określany w nowej ustawie regulującej tę samą problematykę, która w związku z tym uchyla ustawę obowiązującą uprzednio.

2. Czas popełnienia przestępstwa

Dla stosowania zasad obowiązywania ustawy karnej pod względem czasu istotne znaczenie ma określenie czasu popełnienia przestępstwa. Obowiązujący KK rozstrzyga tę kwestię, stwierdzając, że "Czyn zabroniony uwa¬ża się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał dzia¬łania, do którego był obowiązany". Sprawa ta ma istotne znaczenie przy prze¬stępstwach, których dokonanie wymaga nastąpienia określonego w ustawie skutku. Zasada określona ta zna jednak wyjątek, odnoszący się do kwestii obliczania terminu przedawnienia przestępstwa. Mianowicie, dla obliczania terminu przedawnienia przestępstw skutko¬wych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku.
3. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
Reguły obowiązywania ustawy pod względem czasu mają zwłaszcza zna¬czenie wtedy, gdy po popełnieniu określonego czynu zmienia się jego ocena w świetle prawa karnego. Wiadomo, że nowa ustawa kryminalizująca czyny dotąd nieprzestępne, nie może mieć zastosowania do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Wynika to z zasady lex retro non agit.. Zasada ta nie rozstrzyga jednak wszystkich sytuacji związanych z pojawie-niem się nowych ustaw karnych.
Jeżeli po popełnieniu przestępstwa, a przed wydaniem prawomocnego wy¬roku w sprawie o to przestępstwo, następuje zmiana ustawy karnej - powstaje problem czy zastosować w procesie ustawę, która obowiązywała w chwili popełnienia czynu, czy ustawę obowiązującą w czasie orzekania. Artykuł 4 1 KK rozstrzyga tę kwestię w ten sposób, że w zasadzie stosuje się ustawę nową (czyli tę, która obowiązuje w czasie orzekania), chyba że ustawa obo¬wiązująca uprzednio jest względniejsza dla sprawcy. Priorytet ustawy nowej wynika z optymistycznego przekonania, że ustawodawca wprowadzając nową ustawę zawsze dokonuje zmiany na lepsze. Z kolei stosowanie ustawy uprzed¬niej (a więc obowiązującej w chwili czynu lub nawet ustawy obowiązującej w jakimś odcinku czasowym w okresie między popełnieniem czynu a wyda¬niem wyroku) ma na celu niepogarszanie sytuacji sprawcy przez ustawę wy¬daną już po czynie. Oceniając, która ustawa jest względniejsza, nie ograniczamy się jednak do porównywania ustawowych zagrożeń karą. Należy brać pod uwagę również wszystkie inne elementy, jak np. możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, długość okresu przedawnienia, możliwość warunkowego zawieszenia kary itd. Trzeba jednak pamiętać, że chodzi tu przez cały czas o wybór jednej z po¬równywanych ustaw. Nie można natomiast zastosować obydwu ustaw jedno¬cześnie, np. wybierając z nich elementy najkorzystniejsze dla sprawcy.
Zmiana ustawy karnej w okresie późniejszym, już po wydaniu orzeczenia w danej sprawie, również stwarza problem wyboru ustawy. Powstaje pytanie, czy należy, w związku z wydaniem nowej ustawy karnej, dokony¬wać przeglądu wcześniej wydanych wyroków i ewentualnie je zmieniać. Gdy¬by konsekwentnie reprezentować optymistyczny pogląd, że nowa ustawa jest zawsze lepsza i sprawiedliwsza od starej, to trzeba byłoby dostosowywać do jej uregulowań wszystkie poprzednio zapadłe orzeczenia. Byłoby to jednak wyjście bardzo trudne do praktycznego zrealizowania, dlatego też polskie prawo karne przyjęło zasadę stabilności wyroków, według której nowa ustawa w zasadzie nie wpływa na wyroki zapadłe przed jej wejściem w życie. Artykuł 4 4 KK przewiduje jednak wyjątek od tej zasady, dotyczący bardzo radykalnej zmiany ustawy, polegającej na tym, że czyn, za który zapadł wyrok skazujący, przesta¬je być zabroniony pod groźbą kary. W takim wypadku wyrok ten traci moc (tzn. nie kontynuuje się jego wykonania), a co więcej, następuje zatarcie skaza¬nia z mocy prawa.
Łagodniejsze zagrożenie karą w nowej ustawie wpływa na za¬padłe już wyroki w dwóch wypadkach. Po pierwsze, ma to miejsce wtedy, gdy według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą. której górna granica jest niższa od kary orze¬czonej. Wymierzoną karę obniża się wówczas do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie. Również wtedy, gdy według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, a w poprzednio zapadłym wyroku karę taką wymierzono, karę wymierzoną zamienia się na grzywnę albo na karę ograniczenia wolności.

4. Ustawy epizodyczne
Prawo karne zna pojęcie ustaw epizodycznych, tj. ustaw obowiązujących tylko przez określony czas w związku z nadzwyczajnymi sytuacjami faktycz¬nymi (np. wojna, klęska żywiołowa). Przy ustawach epizodycznych powstaje problem, czy powinny być one stosowane po utracie przez nie mocy obo¬wiązującej, do czynów popełnionych w czasie, gdy jeszcze obowiązywały. Obowiązujące polskie prawo karne milczy na temat ustaw epizodycznych, tzn. że należy stosować ogólne zasady z art. 4 KK, chyba że same ustawy epi¬zodyczne wprowadzą odmienne reguły. Reguły te mogą przewidywać kontynu¬owanie wykonywania wyroków lub nawet wszczynanie nowych postępowań karnych. Za takim rozwiązaniem może przemawiać fakt, że uchylenie przestęp¬ności czynu związane z utratą mocy obowiązującej przez ustawę epizodyczną nie oznacza zmiany negatywnej oceny takiego czynu, lecz jedynie przekonanie, że czyn taki aktualnie nie wymaga kryminalizacji.

II. Obowiązywanie ustawy pod względem miejsca i osób

¬Prawo karne każdego państwa ma pewien zasięg działania. Zasięg ten określają zasady obowiązywania ustawy karnej pod względem miejsca i osób, wskazujące sytuacje, w których przepisy karne danego państwa mają zastosowanie, i w konsekwencji, w których właściwe są sądy karne danego państwa. Regulowanie zakresu zastosowania ustaw karnych należy do suwerennych uprawnień każdego państwa. Każde państwo może więc ten zakres ustalać do¬wolnie szeroko, chyba że normy prawa międzynarodowego, a zwłaszcza za¬warte przez to państwo umowy międzynarodowe, wprowadzają tu pewne ogra¬niczenia. Zasadę swobodnego ustalania zakresu stosowania ustawy karnej po¬twierdza jednolita praktyka państw, które regulując tę kwestię nie starają się uniknąć zbiegu z kompetencją ustaw karnych innych państw, wskutek czego zbieg taki występuje bardzo często.

4. Zasada represji wszechświatowej.
Zasada represji wszechświatowej (zasada uniwersalna) zamieszczona wart. 113 KK przewiduje stosowanie polskiej ustawy karnej do cudzoziemców i obywateli polskich w razie popełnienia przez nich przestępstw ściganych na mocy zobowiązania wynikającego z umów międzynarodowych. Chodzi tu o przestępstwa, w których ściganiu zainteresowana jest cała społeczność międzynarodowa, jak np. ludo¬bójstwo i inne zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, handel narko¬tykami, fałszowanie pieniędzy, porywanie samolotów. Do ścigania takich prze-stępstw zobowiązują się wszystkie państwa-strony odpowiednich konwencji międzynarodowych. Artykuł 113 KK umożliwia wypełnienie takiego zobo¬wiązania przez Polskę. Nie oznacza to jednak bezwzględnego obowiązku ści-gania każdego z takich przestępstw w Polsce. Istnieje on tylko wtedy, gdy sprawcy (przebywającego w Polsce) nie postanowiono wydać.

5. Ogólna definicja przestępstwa i jego elementy strukturalne.¬
I. Definicja przestępstwa
Obowiązujący w Polsce KK nie zawiera definicji przestępstwa. Artykuł l l KK określa jednak, kto podlega odpowiedzialności karnej. Pośrednio wska¬zuje więc pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu pozwala stwierdzić, że na tle polskiego prawa karne¬go definicja przestępstwa przedstawia się następująco: Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Definicja ta ma mieć w założeniu znaczenie praktyczne, tzn. służyć jako in¬strument odróżniania czynów przestępnych od nieprzestępnych. Przymierzając do niej konkretne zdarzenia dochodzimy do konkluzji co do zaistnienia prze¬stępstwa. Należy przy tym pamiętać, że istotna jest tu określona kolejność sprawdzania elementów definicji. Dopiero po stwierdzeniu, że mamy do czy-nienia z zachowaniem się człowieka, które możemy określić jako czyn, sen¬sowne jest zastanawianie się, czy jest on zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek i czy jest on czynem bezprawnym. W dalszych etapach rozumowania powinna być sprawdzona kwestia winy i społecznej szkodliwości czynu.

II. Przestępstwo jako czyn człowieka
Podkreślenie, że przestępstwem może być tylko czyn człowieka, wydaje się współcześnie zbyteczne, jako mówienie o rzeczy oczywistej. Robimy to tylko dla przypomnienia, że w prawie karnym starożytnym i średniowiecznym ist¬niała możliwość odpowiedzialności karnej zwierząt. Sens istnienia wówczas ta¬kiej możliwości nie jest współcześnie jasny. Wydaje się jednak, że nie chodziło tu o przejawy naiwnej antropomorfizacji, lecz raczej o zaspokojenie potrzeby odreagowania zdarzenia, polegającego np. na tym, że zwierzę spowodowało śmierć człowieka. Mówiąc, że podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek, podkreśla¬my też, że chodzi o osobę fizyczną, a nie o osoby prawne. Współcześnie, w prawie karnym szeregu państw tworzy się wyjątki od tej zasady. W Polsce taki wyjątek wprowadzono ustawą z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności pod¬miotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary .
Zachowanie się człowieka, by mogło być uznane za czyn w rozumieniu pra¬wa karnego, musi być zewnętrznym zachowaniem się zależnym od woli czło¬wieka, musi być sterowane jego wolą. Mówiąc o zewnętrznym zachowaniu się człowieka podkreślamy w ten sposób, że nie chodzi tu o nieuzewnętrznione zjawiska psychiczne (myśli, zamiary, poglądy). Jednak nie każde zewnętrzne zachowanie się człowieka może być nazwane czynem. W szczególności nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego, któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono stero¬wane jego wolą. Od przymusu bezwzględnego należy odróżniać fizyczny lub psychiczny przymus względny, polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale niewykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowa¬niem się. Przykładem tego rodzaju przymusu może być stosowanie groźby lub tortur. Jeżeli osoba torturowana ujawni tajemnicę państwową, jej zachowanie się pozostaje czynem, ponieważ było kierowane przez jej wolę. Podobnie, jest czynem zachowanie się kasjera, który w czasie napadu na bank, pod groźbą za¬strzelenia współdziała z napastnikiem wyjmując pieniądze z sejfu i wkładając je do torby. W obydwu tych przykładach mamy do czynienia z naciskiem na wolę człowieka, któremu trudno jest się oprzeć, mamy do czynienia z ograni¬czeniem możliwości wyboru postępowania, ale nie z całkowitym jej wyelimi¬nowaniem. Nie oznacza to oczywiście, że w tego rodzaju przypadkach osoba po¬pełniająca czyn pod przymusem poniesie odpowiedzialność kamą. Wyklucze¬nie odpowiedzialności nie będzie jednak spowodowane brakiem czynu, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności.
Zachowanie się pod wpływem przymusu absolutnego jest najistotniejszym praktycznie rodzajem sytuacji, w której stwierdzamy brak czynu. Z pojęcia czynu wykluczamy jednak i inne rodzaje zachowań nie sterowane wolą czło¬wieka, np. odruchy bezwarunkowe. Przy przestępstwach z zaniechania będzie¬my mieli do czynienia z brakiem czynu zawsze wtedy, gdy brak jest fizycznej możliwości zachowania się w sposób wymagany przez prawo, np. jeżeli żołnierz nie wykonuje rozkazu przeniesienia przedmiotu, ponieważ przekracza to jego fizyczne możliwości, to nie popełnia on przestępstwa z art. 343 1 KK, bo jego zaniechanie nie jest zależne od jego woli, a więc nie jest czynem.

III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa
Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę kamą, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa (np. znie¬sławienia, paserstwa itd.). Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa, np. dla przypisania przestępstwa z art. 228 KK Konieczne jest stwierdzenie, że: 1) osoba pełniąca funkcję publiczną przyjęła korzyść majątkową lub osobistą; 2) przyjęcie korzyści pozostawało w związku z pełnieniem funkcji; 3) działanie sprawcy było umyślne.
Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmio¬tu .
Istotny, z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego, jest podział znamion na znamiona opisowe i ocenne. Znamiona opisowe to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny. Można tu wymienić przykładowo takie znamiona, jak:. "pieniądz", "uderza", "w postępowaniu sądowym". Znamiona ocenne natomiast wymagają, przy ustalaniu ich występowania w czynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należą tu takie znamiona jak: "istotne zeszpecenie", "pornograficzne", "uporczywie","poniża". Używanie w opisie tego typu przestępstwa znamion ocennych powoduje, że zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźny. Z tego powodu uważa się, że ustawodawca powinien wszędzie, gdzie to jest możliwe, preferować znamiona opisowe.


6. Przestępstwa z działania i zaniechania. Obowiązek jako przesłanka odpowiedzialności za przestępstwo zaniechania.
Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i prze¬stępstwa z zaniechania. Pewne typy przestępstw mogą być popełnione tylko przez działanie, np. zgwałcenie, czynna napaść na funkcjonariu¬sza. Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być po¬pełnione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie o przestępstwie, nieudzielenie pomocy. Do trzeciej grupy zalicza¬my te przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zanie¬chanie. Niektóre z nich już w samych znamionach przewidują te dwie możli¬wości, np. fałszywe zeznania mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub w ten sposób, że zataja prawdę. Szereg ty¬pów przestępstw nie określa jednak wprost tej alternatywy, lecz wynika ona z interpretacji dotyczących ich przepisów. Na przykład, określenie "zabija człowieka" rozumie się w ten sposób, że może być to zabójstwo popełnione przez działanie (np. strzał do człowieka), jak i przez zaniechanie (np. uśmiercenie noworodka przez niekarmienie go).
Przestępstwa z zaniechania
Przestępstwo z zaniechania polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany (formalne przestępstwa z zanie¬chania) lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takie¬go działania (materialne przestępstwa z zaniechania). Jest to więc szczególna grupa przestępstw indywidualnych, ponieważ mogą być one popełnione tylko przez pewien krąg osób, a przynależność do tego kręgu opiera się na kryterium szczególnej cechy podmiotu (bycie zobowiązanym do określonego działania).
Podstawowym problemem przy przestępstwach z zaniechania jest określe¬nie, kiedy taki obowiązek działania zachodzi, a zwłaszcza jakie są źródła tego obowiązku. Źródłem obowiązku działania przy przestępstwach formalnych z zaniechania jest sama ustawa karna. Ten sam przepis karny, który przewi¬duje karę za zaniechanie określonego działania jest jednocześnie źródłem obo¬wiązku takiego działania. Na przykład obowiązek udzielenia pomocy człowie¬kowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie wynika z przepisu, przewidującego przestępstwo nieudzielenia pomocy. Obowiązek zawiadomie¬nia organów ścigania o określonych zbrodniach wynika z art. 240 KK, który ta¬kie niezawiadomienie uznaje za przestępstwo itd. Niekiedy jednak przepis określający przestępstwo formalne odsyła w zakresie ustalenia obowiązku do źródeł pozakodeksowych.
Przestępstwa materialne z zaniechania
Bardziej złożony problem powstaje przy materialnych przestępstwach z za¬niechania. Kwestia ta została w KK uregulowana wart. 2 o brzmieniu: "Odpo¬wiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi". Z przepisu tego wynika, że źródłem obowiązku działania może być:
l) ustawa- ustawa może bezpośrednio zobowiązywać obywateli do określonych działań, np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy zobowiązuje rodziców do opieki nad dziećmi. Jeżeli rodzice przez zaniedbanie tego obowiązku wywołują pewne skutki, np. pozostawiając dziecko bez opieki doprowadzą do tego, że wypadnie ono przez okno i poniesie śmierć, mogą odpowiadać za nieumyślne spowodo¬wanie śmierci. Obowiązek działania może też wynikać z ustawy pośrednio. Jest tak wtedy, gdy wprowadza taki obowiązek akt normatywny niż¬szego niż ustawa rzędu, który jednak jest wydany w granicach upoważnienia ustawowego, a więc formalnie źródłem obowiązku pozostaje ustawa.
2) umowa lub przyjęcie określonej funkcji- mówiąc o tym, że obowiązek działania może wynikać z umowy, mamy na myśli wszelkie rodzaje umów, zarówno sformalizowane, jak i niesfor¬malizowane. Może to być więc zarówno pisemna umowa o pracę, jak i np. umówienie się rodziców ze znajomymi, że przez krótki czas ich nieobecności na plaży znajomi ci zaopiekują się pozostawionym dzieckiem. Ważne jest tutaj faktyczne podjęcie się wykonania pewnego obowiązku. Podobne znaczenie ma podjęcie się obowiązków przez przyjęcie określonej funkcji, nawet jeśli nie byłoby to dokonane w formie umowy, lecz np. przez przyjęcie nominacji na określone stanowisko.
Nie ma wątpliwości, że wtedy, gdy obowiązek działania wynika z ustawy lub umowy - ma on charakter obowiązku prawnego. Nie można bowiem opie¬rać odpowiedzialności za przestępstwo z zaniechania na zobowiązaniu innego rodzaju, np. zobowiązaniu wynikającym z norm moralnych. Co więcej, nie każ¬dy obowiązek prawny może stwarzać podstawę do odpowiedzialności za prze¬stępstwo z zaniechania. W nauce prawa karnego uważa się, że musi to być taki obowiązek prawny, który czyni zobowiązanego gwarantem nienastąpienia pewnego skutku. Na przykład osoba zawierająca umowę dożywocia, z której wynika m.in. obowiązek udzielenia pomocy dożywotnikowi i opieki nad nim w razie jego choroby, staje się w tym zakresie gwarantem nienastąpienia skut¬ków, którym obowiązek ten ma zapobiegać. Podobnie, gwarantem staje się pie¬lęgniarka wynajęta do opieki nad ciężko chorym, i jeżeli - zaniedbując obo¬wiązki (np. nie podając na czas leku) - spowoduje śmierć pacjenta, może odpo-wiadać za przestępstwo z zaniechania.
Natomiast niesolidny dłużnik, który nie zwraca w umówionym terminie pożyczki i spowoduje śmierć wierzyciela, niemającego pieniędzy na opłacenie kuracji, nie poniesie odpowiedzialności za spowodowanie śmierci. Jest tak dla¬tego, że przyjmując prawny obowiązek zwrotu długu w określonym terminie, dłużnik nie stał się jednak gwarantem nienastąpienia skutku w postaci śmierci wierzyciela. Pojęcie gwaranta oznacza więc, że chodzi o szczególne zobo¬wiązania prawne wyraźnie ukierunkowane na zapobieżenie skutkowi, któ¬rego spowodowanie wypełnia znamiona określonego przestępstwa.

7. Pojęcie społecznej szkodliwości czynu i bezprawności.
Społeczna szkodliwość
¬Pojęcie społecznej szkodliwości pełni w polskim prawie karnym różne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji powinno być wskazówką dla usta¬wodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów prze¬stępstw. Zakładamy więc, że typy zachowań opisane przez ustawę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi, to znaczy, że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują narusze¬nie lub zagrożenie określonego dobra prawnego (wolności, własności itd.). Uznanie przez ustawodawcę za przestępstwo czynu, który nie jest społecznie szkodliwy, musiałoby być wynikiem błędnego rozpoznania rzeczywistości lub świadomym odstępstwem od tego kryterium, co może się zdarzać tylko wy¬jątkowo. Oczywiście, istnienie społecznej szkodliwości czynu jest do pewnego stopnia kwestią oceną, a więc ocena ustawodawcy może być przedmiotem kontrowersji.
Z doświadczeń tworzenia i stosowania prawa karnego wynika jednak, że również wtedy, gdy pewien typ zachowania się jest generalnie społecznie szkod¬liwy, konkretnie popełniony czyn tego typu może wyjątkowo tej cechy nie mieć. Inaczej mówiąc, w konkretnym przypadku czyn zabroniony przez ustawę kamą (element formalny) może nie być społecznie szkodliwy (brak elementu meryto¬rycznego) lub być społecznie szkodliwy w stopniu tak minimalnym, że nie zasługuje na potraktowanie go jako przestępstwa. Zatem w takiej sytuacji czyn konkretny, mimo że formalnie narusza przepis karny, nie jest przestęp¬stwem. Kwestia społecznej szkodliwości konkretnego czynu nie jest jednak badana w każdym procesie karnym.
8. Zakres czynów społecznych szkodliwych a czynów bezprawnych.
IV. Bezprawność czynu
Fakt, że jakiś czyn konkretny wypełnia znamiona określonego typu prze¬stępstwa nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestęp¬stwem. Tak jest z reguły. Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają, w pewnym zakresie, na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienie konkretnego czynu wy¬pełniającego znamiona z całym systemem prawa, może prowadzić do wniosku, że czyn ten nie jest bezprawny.
Osobny problem stanowią przestępstwa nieumyślne. Nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania we wska¬zanym wyżej rozumieniu. Kto nieumyślnie spowodował śmierć człowieka lub nieumyślnie popełnił paserstwo - nie może powoływać się na prawny charakter swego działania, trudno bowiem sobie wy¬obrazić, by jakiś przepis prawa upoważniał do wypełnienia znamion przestęp¬stwa nieumyślnego. Byłaby to wewnętrzna sprzeczność. Powstaje tu natomiast inne zagadnienie. Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami z nieostrożno¬ści, tzn. jako przestępstwo nieumyślne może być ocenione tylko takie wy¬pełnienie znamion przestępstwa (nieumyślnego), które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy. Kodeks wart. 9 2 mówi o "niezachowa¬niu ostrożności wymaganej w danych okolicznościach".
Przy niektórych typach przestępstw nieumyślnych nieostrożny charakter za¬chowania się sprawcy sprecyzowany jest już w jego ustawowych znamionach. Na przykład przy przestępstwie spowodowania wypadku w komunikacji sam przepis określa, że zachowanie się sprawcy narusza ,;zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym". Przy innych przestępstwach wynika to z interpretacji przepisów. Ocena, czy zachowanie się sprawcy było nieostrożne, czy też mieściło się ono w ramach wymaganych standardów ostrożności, dokonywana jest w oparciu o obowiązujące reguły postępowania w danej sferze życia społecznego. W zakresie ruchu drogowego wynikają one głównie z przepisów drogowych, w zakresie wypadków przy pra¬cy z przepisów BHP itd. W wielu jednak sytuacjach życia codziennego ocena zachowania się sprawcy, z punktu widzenia ostrożności, opierać się będzie na mniej sformalizowanych regułach, wynikających z doświadczenia życiowego. Na przykład przy rozpatrywaniu sprawy o nieumyślne spowodowanie śmierci dziecka, które wypadło z balkonu, zastanawiać się będziemy, czy było to wyni¬kiem nieostrożnego zachowania się rodziców opiekujących się dzieckiem w czasie, gdy nastąpił wypadek. Rozstrzygając tę kwestię, nie będziemy jednak mogli odwołać się do jakichś sformalizowanych zasad czy wręcz przepisów prawnych.
Ustalenie, że jakiś społecznie negatywny skutek (np. śmierć człowieka) nastąpił mimo zachowania wymaganej w danej sytuacji ostrożności, prowadzi do stwierdzenia, że nie miało tu miejsca popełnienie przestępstwa nieumyślnego.

9. Pojęcie ustawowych znamion i ich podział: podmiot, sprawca, strona podmiotowa, przestępstwo indywidualne, właściwe, niewłaściwe).
Struktura przestępstwa
Przestępstwo jako pojęcie ogólne i jako określony typ przestępstwa może być analizowane z punktu widzenia jego struktury. Takie spojrzenie na przestępstwo prowadzi do wniosku, że do jego najważniejszych elementów należą: podmiot przestępstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestępstwa.

I. Podmiot przestępstwa
1. Wiek sprawcy
Wedug polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat. Czynów popełnianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17, nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialno¬ści karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie o postę¬powaniu w sprawach nieletnich. Od zasady, że granicą wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17 przewidziano w KK dwa wyjątki. W pewnych wypadkach odpowiedzialność kamą może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat. Jest to możliwe przy spełnieniu warunków odnoszących się do rodzaju popełnionego czynu oraz do właściwo¬ści sprawcy i okoliczności sprawy. Katalog przestępstw, których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości to: zamach na życie Prezydenta RP, zabójstwo umyślne zwykłe lub morder¬stwo, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego, umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego, porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i typu kwalifikowane¬go, umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu pod¬stawowego i kwalifikowanego, zgwałcenie zbiorowe, wzięcie zakładników typu podstawowego i kwalifikowanego, rozbój.
Nieletni, który po ukończeniu 15 lat popełnił jedno z wymienionych prze¬stępstw, odpowiadać może według przepisów KK, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Uregulowanie to opiera się na założeniu, że rozwój intelektualny i moralny jednostki przebiega w sposób zindywidualizowany. Jako zasadę przyjmuje się, że pełną zdolność do zawinienia popełnianych czynów zabronio-nych osiąga się z ukończeniem lat 17. Jest jednak oczywiste, że ustawowa gra¬nica wieku ma charakter w pewnym stopniu umowny. Świadczy o tym zróżni¬cowanie istniejące w tym względzie w ustawodawstwach różnych państw. Nie ulega też wątpliwości, że nieletni w tym samym wieku kalendarzowym są na różnym stopniu rozwoju indywidualnego. Artykuł 10 2 KK uwzględnia ten fakt, powołując się na stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste nie¬letniego. Z kolei stosowanie tego przepisu tylko w przypadku popełnienia poważnych przestępstw i odwołanie się do okoliczności sprawy oznacza, że należy uwzględnić również funkcję sprawiedliwościową prawa karnego. Na przykład popełnienie czynu w sposób szczególnie drastyczny będzie taką oko¬licznością przemawiającą za zastosowaniem kary wobec nieletniego. Niesku¬teczność stosowanych dotąd wobec nieletniego środków wychowawczych lub poprawczych została w art. 10 2 KK szczególnie podkreślona jako przesłanka pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej. Jest to bowiem dowód na to, że kolejne stosowanie takich środków nie byłoby celowe. Wymierzając karę nieletniemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. Kara ta nie może przekroczyć 2/3 ustawowego górnego za¬grożenia za dane przestępstwo. Sąd może też zastosować nad¬zwyczajne złagodzenie kary.
Wyjątek w drugą stronę polegający na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego, przewiduje art. 10 4 KK. Odnosi się to tylko do sprawcy występku, wobec którego można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy.
Pewne wyjątki od zasady, że nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, przewi¬duje też ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Dotyczy to przypadków, gdy sprawca czynu zabronionego o znamionach przestępstwa popełnił go przed ukończeniem 17. roku życia (a więc jako nieletni), ale w chwili orzekania ukończył już 18 lat. Ponieważ decydujący jest wiek sprawcy w chwili czynu, powinien on w zasadzie być potraktowany jak nieletni. Jeżeli jednak sąd uzna w tego rodzaju sprawie, że orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym nie jest celowe (chociaż prawnie dopuszczalne) - może orzec karę z obligatoryjnym jej nadzwyczajnym złagodzeniem. Podobna możli¬wość przewidziana jest dla sytuacji, gdy orzeczonego środka poprawczego nie zaczęto wy¬konywać przed osiągnięciem przez sprawcę 18 lat.
2. Nieletni
Postępowanie z nieletnimi uregulowane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, nie ma charakteru karnego ...