Lingwistyka tekstu - stan aktualny i perspektywy.PDF - Antropologia literatury i języka - cfaniara

LINGWISTYKA TEKSTU STAN AKTUALNY I PERSPEKTYWY

«Textual Linguistics Present State and Perspectives»

by Bożena Witosz

Source:

Linguistic Guide (Poradnik Językowy), issue: 07 / 2007, pages: 318, on www.ceeol.com .

ARTYKU£Y I ROZPRAWY

Bo¿ena Witosz

(Uniwersytet l¹ski)

LINGWISTYKA TEKSTU STAN AKTUALNY

I PERSPEKTYWY

Na ostatnim Zjedzie Polonistów, który odby³ siê we wrzeniu 2004 r.

w Krakowie 1 , Teresa Dobrzyñska przedstawi³a dokonania dyscypliny,

która ju¿ od ponad trzydziestu lat buduje sw¹ pozycjê we wspó³czes-

nej lingwistyce (Dobrzyñska 2005). Ujêcie autorki, zarówno retrospek-

tywne, jak i charakteryzuj¹ce pokrótce badania prowadzone obecnie,

zmierza³o do uchwycenia w krótkim, choæ niezwykle dynamicznym

okresie rozwoju lingwistyki tekstu jej niepodwa¿alnych osi¹gniêæ, za-

równo teoretycznometodologicznych, jak i tych o charakterze, nazwij-

my to, instytucjonalnym. Jeli spojrzeæ tylko na ostatnie kilkanacie

lat, maj¹c za punkt odniesienia pionierski okres badañ teorioteksto-

wych, mo¿na odnotowaæ, jak uczyni³a to referentka, wiele sukcesów

tej m³odej ga³êzi jêzykoznawstwa, by wymieniæ choæby tylko: ukonsty-

tuowanie siê tekstologicznych 2 zespo³ów badawczych w kilku nowych

orodkach uniwersyteckich do Warszawy (IBL, UW) oraz Lublina

(UMCS) do³¹czyli badacze z Krakowa, Katowic, Opola oraz Rzeszowa

znaczny przyrost publikacji o tematyce tekstologicznej, upowszechnie-

nie wiedzy o tekcie w dydaktyce uniwersyteckiej i szkolnej oraz obec-

noæ terminów z zakresu lingwistyki tekstu w kompendiach dla stu-

dentów i licealistów.

Drugim wyranie zarysowanym w¹tkiem by³y w referacie rozwa¿a-

nia skupione wokó³ paradygmatu teoriotekstowego, dotycz¹ce g³ównie

przedmiotu badañ oraz pojêæ i kategorii z nim zwi¹zanych. Kierunek

ewolucji zainteresowañ teoretycznych dyscypliny wyznaczy³ drogê kon-

ceptualizacji obiektu jej badañ jak siê dzi czêsto przyjmuje od teks-

tu do dyskursu. Mylê, ¿e warto w³¹czyæ siê raz jeszcze w ten nurt roz-

Materia³y ze zjazdu zosta³y opublikowane w dwu tomach. Zob. w wyka-

zie literatury na koñcu artyku³u: (Czermiñska 2005).

Okrelenie tekstologiczny ujmujê tu w cudzys³ów, gdy¿ powstaj¹ce ze-

spo³y maj¹ charakter nieformalny. Problematyka badañ nad tekstem, która

jest ju¿ sta³ym sk³adnikiem polonistyki uniwersyteckiej, nie jest wyodrêbnia-

na jako samodzielny przedmiot edukacji. Por. te¿: Bartmiñski 2005.

BO¯ENA WITOSZ

wa¿añ i zastanowiæ siê g³êbiej nad przeobra¿eniami podstaw metodo-

logicznych lingwistyki tekstu, które dokona³y siê w bliskiej przesz³oci

i które postawi³y dzi ten dzia³ jêzykoznawstwa na powrót przed ko-

niecznoci¹ zadawania pytañ o przedmiot i kompetencje, decyduj¹ce

o specyfice (odrêbnoci?) prowadzonych z jej perspektywy badañ.

W ¿yciu dyscyplin, które rozwijaj¹ siê szczególnie dynamicznie i eks-

pansywnie, w sposób zauwa¿alny oddzia³uj¹c równoczenie na porz¹dki

teoretyczne nauk s¹siednich, tendencje do ujêæ retrospektywnych (pod-

sumowañ i ocen) nasilaj¹ siê w sytuacjach okrelanych najczêciej

mianem kryzysowych wtedy, gdy rodowisko uto¿samiaj¹ce siê wia-

topogl¹dowo z danym paradygmatem dostrzega, i¿ walory poznawcze

teorii s¹ ograniczone, wypracowane w jego ramach koncepcje trac¹ moc

inspiruj¹c¹, wyczerpuj¹ siê wiêc mo¿liwoci eksplanacyjne paradyg-

matu, a dyscyplina, z któr¹ zwi¹zali sw¹ naukow¹ karierê, zaczyna

wytracaæ swój dotychczasowy impet. S¹dzê jednak, ¿e trudno by³oby,

bez wnikliwych analiz, zgodziæ siê z opini¹, ¿e interesuj¹cy nas para-

dygmat nie jest ju¿ intelektualnie atrakcyjny dla wspó³czesnych ba-

dañ o orientacji tekstologicznej. Gdy skonfrontujemy zasygnalizowane

wy¿ej niepokoje z zewnêtrznymi wyznacznikami sukcesu, mo¿emy

utwierdziæ siê w dobrym samopoczuciu. Nie zm¹ci go bowiem widocz-

ne go³ym okiem powiêkszaj¹ce siê grono podmiotów poznawczych, lo-

kuj¹cych sw¹ specjalizacjê jêzykoznawcz¹ w ramach lingwistyki teks-

tu, ci¹gle obecne na rynku wydawniczym publikacje, których autorzy

nazwê lingwistyka tekstu (lub jej warianty) umiejscawiaj¹ w najbardziej

strategicznych pozycjach ksi¹¿kowych: tytule i podtytule. Jeli zdarza

siê (trzeba to przyznaæ, dzi coraz czêciej), ¿e na stronie tytu³owej ele-

mentem przyci¹gaj¹cym uwagê odbiorcy jest ju¿ nie nazwa tekst, lecz

nazwa dyskurs, to wiêzi z omawian¹ tu dyscyplin¹ autorzy manifestu-

j¹ w deklaracjach wstêpnych lub porednio w rejestrze literatury

cytowanej. Warto tak¿e wspomnieæ, ¿e do ustaleñ teoriotekstowych

odwo³uj¹ siê coraz czêciej badacze prezentuj¹cy inne ni¿ jêzykoznaw-

czy punkty widzenia, którzy interpretuj¹ teksty/dyskursy mieszcz¹ce

siê w ró¿nych przestrzeniach kultury.

Równie czêsto poddajemy ocenom przesz³oæ dyscypliny wtedy, gdy

ogarnia nas niepokój o jej przysz³oæ, a ten stan budzi nie tylko uczu-

cie niedosytu i rozczarowania (teoria nie jest w stanie opisaæ skompli-

kowanej rzeczywistoci tekstowej) czy znu¿enia (stosowane narzêdzia

nie pozwalaj¹ na odkrycie nowego i wzbogacenie wiedzy o badanym

obiekcie). Potrzeba spojrzenia z dystansu na dotychczasowe dokona-

nia rodzi siê tak¿e w sytuacjach, gdy w wyniku dynamicznego rozwo-

ju obserwowane zmiany teoretycznometodologiczne zasz³y tak dale-

ko, ¿e kie³kuj¹ce poczucie oderwania siê od korzeni prowokuje badaczy

do stawiania pytañ o to¿samoæ dyscypliny i drogi (mo¿liwoci?) jej

rozwoju. W pewnym sensie mamy z tak¹ sytuacj¹ do czynienia dzisiaj,

gdy podnosz¹ siê g³osy, i¿ wobec ukonstytuowania siê analizy dyskur-

LINGWISTYKA TEKSTU STAN AKTUALNY I PERSPEKTYWY

su nale¿y rozwa¿yæ: [] czy lingwistyka tekstu daje siê (jeszcze) obro-

niæ. Czy te¿ dawnych [podkr. B.W.] w¹tków jej dociekañ nale¿y

raczej doszukiwaæ siê w innych podejciach do komunikacji, z który-

mi to podejciami mo¿na ³atwiej i skuteczniej budowaæ nowy paradyg-

mat mylenia lingwistycznego (Duszak 2002: 32).

S¹ te¿ wyra¿ane opinie, ¿e w konkurencyjnej grze miêdzy analiz¹

tekstu a analiz¹ dyskursu ta pierwsza jest na pozycjach defensywnych,

jest stron¹ przegran¹, w odwrocie (zob. ¯ydek-Bednarczuk 2005). Sty-

listyka tych wypowiedzi, odwo³uj¹ca siê czêsto do retoryki walki (co

w sporach ideologicznych, a o takie tu równie¿ idzie), nie dziwi, mobi-

lizuje do odpowiedzi odbiegaj¹cej od konwencji neutralnoci podej-

muj¹cej siê obrony zagro¿onych pozycji.

W tym trybie bêdê wiêc mówiæ o dzisiejszej sytuacji dyscypliny,

skupiaj¹c uwagê przede wszystkim na jej przedmiocie. Wychodzê bo-

wiem z oczywistego za³o¿enia, i¿ nie sposób mówiæ o tekcie w izolacji

od teorii, która go konstytuuje, a równoczenie nie sposób okreliæ

paradygmatu bez przywo³ania i scharakteryzowania kategorii i pojêæ,

które on wynajduje i którymi siê w procedurze badawczej pos³uguje.

Przyjmujê zatem, ¿e konceptualizacja obiektu badañ ewoluowa³a wraz

ze zmianami zaplecza teoretycznego i punktów widzenia podmiotów

badawczych. Celowo u¿ywam liczby pojedynczej, mówi¹c konceptuali-

zacja (nie konceptualizacje), gdy¿ zamierzam w swym wywodzie prze-

konywaæ, ¿e lingwistyka tekstu, przechodz¹c ró¿ne zwroty metodolo-

giczne, wypracowa³a zintegrowan¹ koncepcjê tekstu nowe propozycje

nie burzy³y wczeniejszych ustaleñ, a ju¿ pierwsze powsta³e na grun-

cie polskim definicje tekstu zapowiada³y i, cilej mówi¹c, wyznacza³y

kierunek kolejnych przemian.

Powinnam jeszcze w tym miejscu zastrzec, ¿e moje rozwa¿ania sku-

pione bêd¹ wokó³ tradycji polskich badañ teoriotekstowych, gdy¿ wy-

pracowany na naszym gruncie paradygmat mia³ u swych narodzin inny

kszta³t ni¿ teorie tekstologiczne powsta³e wczeniej w zachodniej Euro-

pie. Teoria tekstu, nawi¹zuj¹c kontakty z lingwistyk¹ zachodnioeuropej-

sk¹, pozostawa³a równoczenie pod silnym intelektualnym wp³ywem

praskiej szko³y strukturalnej i jej koncepcji lingwistyki funkcjonalnej

(por. Witosz 2005: 72), a tak¿e osi¹gniêæ rodzimej poetyki struktural-

nej. Dlatego te¿ uniknê³a w swej pocz¹tkowej fazie silnego zwi¹zania

modelu analizy tekstu z gramatyk¹ zdania, co by³o dowiadczeniem ang-

losaskich lingwistyk tekstowych. Nale¿y mieæ tak¿e na uwadze, ¿e ge-

neratywizm nie mia³ u nas takiej si³y oddzia³ywania, jak u zachodnich

s¹siadów. Mylê, ¿e w³¹czaj¹c siê w dyskusjê nad dzisiejsz¹ kondycj¹

lingwistyki tekstu, warto o tych ró¿nicach pamiêtaæ. S¹ wprawdzie auto-

rzy, którzy zastrzegaj¹, ¿e podejmowane przez nich próby rewaloryzacji

wczeniejszych ustaleñ kszta³towane pod wp³ywem wybranej lektury,

s¹ ska¿one etnocentryzmem mylowym (Duszak 2002: 30), niestety,

nawi¹zuj¹cy do tych wypowiedzi badacze ju¿ nie zdradzaj¹ wiadomo-

BO¯ENA WITOSZ

ci, ¿e tak¿e dyskursy metodologiczne wyrastaj¹ z okrelonego wiato-

pogl¹dowego i kulturowego pod³o¿a.

Podejmuj¹c wiêc w¹tek oceny kondycji paradygmatu teorioteksto-

wego, nie mogê unikn¹æ spojrzenia wstecz, które, choæ fragmenta-

ryczne i przebiegaj¹ce skokowo, nie bêdzie przypadkowe ma z za³o-

¿enia wydobyæ z przesz³oci dyscypliny te ustalenia, które zachowa³y

nonoæ po dzi dzieñ i które daj¹ siê wpisaæ w definicje tekstu obec-

nie formu³owane.

W pionierskim okresie rozwoju badañ teoriotekstowych (by³ to

w Polsce pocz¹tek lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku) za cechê

konstytutywn¹ tekstu uznano jego ca³ociowy charakter (dziêki temu

tekst móg³ byæ traktowany jako jednostka jêzyka/komunikacji, a nie

sekwencja zdañ). O integralnym charakterze tekstu decydowa³a spój-

noæ kategoria nierozdzielnie z myleniem o tekcie zwi¹zana, na

sta³e wpisana do jego modelu (przypomnijmy, refleksja teorioteksto-

wa skupia³a siê wokó³ tekstu-typu, abstrakcyjnej struktury komuni-

katu jêzykowego, por. Dobrzyñska 1993: 9; Bartmiñski 1998; Witosz

1998, analizy indywidualnego u¿ycia kodu, choæ czêsto podejmowa-

ne, mia³y s³u¿yæ niezbêdnym uogólnieniom, wydobywaniu tego, co

wspólne i wyraziste). Spójnoæ przys³ugiwa³a wiêc tekstowi niejako

potencjalnie, gdy¿, jak od pocz¹tku zdecydowanie podkrelano, tê

wartoæ odkrywa siê i konkretyzuje w akcie interpretacji (a wiêc w tek-

cie zaktualizowanym) jest wiêc zadaniem, które bierze na siebie

odbiorca (por. Mayenowa 1979; Bogus³awski 1983; Dobrzyñska 1993).

Zwracano uwagê, ¿e akt interpretacji wymaga nie tylko wiedzy jêzy-

kowej, ale aktywizuje równie¿ wiedzê encyklopedyczn¹ (wiedzê o wie-

cie, kompetencjê kulturow¹, lekturow¹, por.: Bellert 1971; Mayeno-

wa 1979; Marciszewski 1983; Dobrzyñska 1993) i manifestowano

wiadomoæ tego, ¿e spójnoæ treciowa (koherencja), uwzglêdniaj¹-

ca nasz¹ wiedzê nie tylko o tekcie, ale i o wiecie, jest nadbudowana

nad spójnoci¹ strukturaln¹ (Wojtasiewicz 1971). Warto przypomnieæ,

¿e w rodowisku polskich tekstologów powsta³a wówczas definicja

tekstu okrelana by³a jako pragmatyczna (Dobrzyñska 1993: 10).

To w³anie chcê w swym wywodzie podkreliæ koncepcja spójnoci

wypracowana w zespole badaczy kierowanym przez Mariê Renatê

Mayenow¹ nie by³a definiowana jako wewnêtrzna cecha tekstu wy-

nikaj¹ca z zastosowania, w okrelonym porz¹dku, pewnego zbioru

nale¿¹cych do systemu jêzyka regu³ generacyjnych i interpretacyj-

nych na poziomie ponadzdaniowym (Miczka 2002: 26). Jako katego-

ria zak³adaj¹ca mo¿liwoæ rozumienia tekstu w okrelonym komuni-

kacyjnym kontekcie, by³a zewnêtrzn¹ wobec niego, przekraczaj¹c¹

jego granice, zasad¹ interpretacyjn¹. Trudno wiêc zgodziæ siê z for-

mu³owanymi dzi zarzutami, ¿e lingwistyka tekstu traktowa³a swój

przedmiot jako wytwór, obiekt w pe³ni autonomiczny oraz ¿e, anali-

zuj¹c jego znaczenie, lokowa³a je w tekcie (Duszak 2002).

Lingwistyka tekstu - stan aktualny i perspektywy.PDF

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: