NURTY LITERACKIE W POLSKIM BAROKU

                W literaturze polskiego baroku można wyróżnić kilka nurtów. Jeden z podziałów związany jest z pochodzeniem (oraz związanym z tym wykształceniem, gustem twórców i odbiorców), a więc nurt dworski, ziemiański (prowincjonalny) i mieszczańsko- plebejski. W literaturze, podobnie jak w sztuce, nurt dworski oraz prowincjonalny (który w Polsce związał się z ideologią sarmatyzmu), wynikał z dwóch głównych ośrodków literatury: dworku królewskiego czy magnackiego oraz dworku szlacheckiego. W swoistej opozycji wobec nich pozostawał mieszczańsko- plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej.

                 Drugi podział literatury polskiego baroku związany jest z tematyką utworów, który częściowo pokrywa się z poprzednim podziałem. Literatura polskiego baroku rozwijała się pod wpływem barokowej literatury europejskiej, co widoczne jest zwłaszcza w nurcie dworskim, powielającym wzory włoskie i francuskie. Wpływ filozofii i literatury francuskiej odnaleźć można także w twórczości nurtu metafizycznego, który związany jest z duchowym rozdarciem człowieka baroku. Literatura związana z ideologią sarmacką rozwijała się niezależnie, stanowiąc typ literatury charakterystycznej dla ówczesnej szlachty. Twórczość plebejska i mieszczańska baroku nawiązywała do wzorców średniowiecznej literatury zarówno tych grup społecznych, jak i wykorzystywała (niegdyś należące do literatury wysokiej) spopularyzowane motywy (często w sposób parodystyczny) epok wcześniejszych. Rozwijało się także kaznodziejstwo ( tu niebagatelną rolę odegrał Piotr Skarga, kaznodzieja żyjący na przełomie renesansu i baroku). Charakterystyczny dla tego okresu  był także rozkwit okolicznościowej literatury politycznej, w której przejawiał się tzw. szlachecki folklor.

NURT DWORSKI:

Wszystkie ważniejsze założenia sztuki barokowej odcisnęły swoje piętno także na literaturze tego okresu. Miała ona przede wszystkim olśnić, zaskoczyć czytelnika, wprawić go nie tylko w zachwyt i oszołomienie- ale też w dobry nastrój, dostarczając przyjemności. Artysta barokowy nie dążył do naśladowania i ukazania harmonii świata, jak miało to miejsce w renesansie- zamierzał natomiast wstrząsnąć uczuciami czytelnika i oddać prawdziwe emocje nurtujące człowieka, a więc poczucie rozdarcia, zagubienia i strachu. Aby osiągnąć ten cel, pisarze szukali wciąż nowego pomysłu (konceptu) na przedstawienie znanych treści. Koncept (wł. concetto z łac. conceptus- ujecie, spostrzeżenie) to wyszukany pomysł na wiersz, którym poeta starał się zaskoczyć, zadziwić i olśnić czytelnika. Ówczesny polski poeta i teoretyk literatury, Maciej Kazimierz Sarbiewski zdefiniował koncept jako wypowiedź, w której „zachodzi zetknięcie czegoś niezgodnego i zgodnego”; owa zgodność rozumiana była jako oczekiwanie, zaś niezgodność jako zaskoczenie. W warstwie kompozycyjnej koncept związany był z zastosowaniem zaskakujących i kunsztownych form rozumowania i dowodzenia albo też niezwykłego obrazowania poetyckiego, często wykorzystujący znaczeniowe lub stylistyczne podobieństwo (paralelizm, porównanie) bądź przeciwieństwo (kontrast, antyteza, oksymoron, paradoks), efekty gry słów lub zaskakująca pointę. W literaturze staropolskiej koncept nazywany był dowcipem.

   Jednymi z najbardziej znanych twórców nurtu dworskiego są Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

NURT METAFIZYCZNY:

  W literaturze religijnej pełniącej rolę służebną wobec kościoła (i będącej przez tę instytucję kontrolowaną, np. przez wprowadzenie indeksu ksiąg zakazanych), ważną rolę odgrywały wątki biblijne. Popularne były także kazania i żywoty świętych, które często traktowane były jako pretekst do ukazania używanego w literaturze kontrastu miedzy grzesznym życiem i świętością, niebem i piekłem, buntem i pokorą. W okresie baroku powstały również pierwsze polskie kolędy, prezentujące odmienny typ poezji religijnej, powiązanej z tradycja i zwyczajami ludowymi. Ich twórcą był m.in. Jan Żabczyc.

    Liryki, podejmujące trudniejsze tematy, takie jak samotność i niepokój człowieka, jego poczucie znikomości i słabości wobec ciążącej na nim odpowiedzialności, należały do drugiego nurtu, który ukształtował się w literaturze baroku- nurtu metafizycznego. Miały one postać filozoficznej refleksji, w której poeci szukali trwałych wartości , analizując relacje: człowiek- Bóg, człowiek-czas oraz człowiek-świat. Ludzie epoki kontrreformacji musieli określić swój stosunek do wiary, do wyznawanej religii- ich wybory były często dramatyczne, wymuszone, sprzeczne z zewnętrznym przekonaniem, podejmowane pod groźbą śmierci lub represji. Poezję metafzyczna w Polsce tworzyli m.in. Mikołaj Sęp- Szarzyński, Sebastian Grabowiecki i Daniel Naborowski.

NURT SARMACKI:

                Jeszcze inny rodzaj twórczości rozwijał się na dworach szlacheckich. Nurt sarmacki miał na celu propagowanie ideałów sarmatyzmu na bazie polskiej tradycji i obyczajowości. Charakterystyczna cechą polskiego baroku była wierszomania; wynikała ona z przekonania, że wystarczy znać reguły sztuki poetyckiej, by móc być poetą, może nim być więc każdy. Jak napisał Czesław Hernas: „umiejętność ułożenia wiersza stała się niemal synonimem dworskiego wychowania. Mowa wierszem w pewnych sytuacjach stała się konieczną formułą obyczajową. (…) w ten sposób poezja wchodziła na drogę swoistego upowszechnienia, na zasadzie ‘prawa do majsterkowania’, przyznawanego każdemu, równocześnie ulegała degradacji”. Do tworzenia poezji nie było wymagane natchnienie, a poeta nie był nikim wyjątkowym. Spowodowało to- szczególnie pod koniec epoki- znaczny spadek wartości literatury pięknej, także z powodu  zniekształcania języka polskiego, głównie pod wpływem łaciny i powstawania latynizmów i makaronizmów.

   Skłonność do pisania nie szła w parze ze znajomością warsztatu poetyckiego i talentem, co prowadziło do barokowej grafomanii. Nie szła też w parze z wykształceniem- szlachta sarmacka często była słabo wykształcona, a nawet „chora na rękę”, czyli niepiśmienna.

                 W każdym niemal dworku istniała tzw. Silva rerum (łac. „las rzeczy”), zwana z polska sylwą domową. Była to księga, w której domownicy spisywali najważniejsze wydarzenia rodzinne, nowiny dotyczące okolicy, listy, rachunki, mowy weselne, pogrzebowe czy sejmowe, anegdoty a także utwory wierszowane (szczególnie lubowano się we fraszkach, satyrach, sielankach, liryce miłosnej czy pieśniach religijnych). Sarmacka twórczość literacka uprawiana była więc na użytek własny, językiem potocznym, codziennym.

    Bardzo popularnym gatunkiem w okresie baroku były szlacheckie pamiętniki, mające postać swobodnej gawędy. Początkowo przybierały one formę relacji z podróży lub autobiografii. Były często tworzone przez całe rodziny, w których kolejne pokolenia dopisywały swoje karty, przekształcając w ten sposób wspomnienia w regularną kronikę rodzinną. Często pisano je w formie dzienników, uzupełnianych w odpowiednich odcinkach czasu. Impulsem do tworzenia tego typu utworów była także świadomość uczestniczenia w ważnych wydarzeniach historycznych. Pamiętniki kierowały uwagę czytelnika na na zwyczajne, codzienne, ludzkie sprawy i podejmowały tematy obce lirycznemu manieryzmowi.

    Literatura ta poruszała także tematy polityczne, komentując aktualne wydarzenia społeczne. Przedstawicielami tego nurtu byli m.in. Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.