„Kształcenie uczniów zdolnych” Tadeusz Lewowicki
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1986
Plan notatki:
1. Część I - O zdolnościach i ludziach zdolnych
Rozdział 1
Zdolności i kształcenie ludzi zdolnych (krótki rys historyczny)……………………..str. 1
Rozdział 2
O zdolnościach i uczniach zdolnych………………………………………………………..…………….str. 1
- Teorie zdolności
- Zróżnicowanie zdolności
- O pojęciu „uczeń zdolny”
2. Część II - Sposoby kształcenia uczniów zdolnych
Rozdział 3
Przyspieszanie tempa nauki uczniów zdolnych……………………………..…………………….str. 3
Rozdział 4
Rozszerzenie treści programowych i treści pozaprogramowe (wzbogacenie programów szkolnych)…………………………………………………………..…………………………………str. 3
- Współczesne przykłady wzbogacania treści
Rozdział 5
Różnicowanie poziomu trudności……………………………………………………………………………str. 4
- Kształcenie wielopoziomowe
Rozdział 6
Kształtowanie myślenia i działania oryginalnego oraz twórczego…………….…….str. 4
- Oryginalność
- Twórczość
- Zdolności i myślenie twórcze
- Kogo kształcić do „twórczości”?
- Sposoby rozwijania myślenia oryginalnego i twórczego
- Ogólne zasady rozwijania myślenia twórczego
Część I
O zdolnościach i ludziach zdolnych
Zdolności i kształcenie ludzi zdolnych (krótki rys historyczny)
Sokrates – interesowały go rozmaite efekty działalności ludzkiej. Pasjonował się tajemnicą twórczości, a istotę tego zagadnienia próbował zgłębić stosując heurystyczną metodę rozumowania.
Platon – tworząc obraz „idealnego państwa”, Platon odwołuje się do zróżnicowania zdolności jako do czynnika różnicującego obywateli. Zdolności można i należy rozwijać poprzez określone, intencjonalne czynności wychowawcze.
Arystoteles – wskazywał na różnice w zdolnościach istniejące za przyczyną zadatków wrodzonych. Różnice te sprawiają, że ludzie zachowują się niejednakowo i osiągają rozmaite wyniki. Wpływ mają na to również cechy fizyczne i psychiczne oraz fakt przynależności do określonej grupy społecznej.
Kwintylian – zwracał uwagę na różnorodne uwarunkowania zdolności oraz na wpływ wychowania na kształtowanie zdolności.
L.Vives – proponował zindywidualizowane czynności pedagogicznych nauczycieli w zależności od zainteresowań, charakteru oraz zdolności dzieci.
A. Frycz-Modrzewski – doceniając znaczenie zadatków wrodzonych, podkreślał on jednocześnie konieczność rozwijania tych zadatków, głównie przez wychowanie.
J.J.Rousseau – zgodnie ze swoją koncepcją „wychowania naturalnego” zdolności i inne cechy osobowości powinny się rozwijać, o ile jest to możliwe – bez większej ingerencji ze strony wychowawców.
J.H. Pestalozzi – jego wysiłki zmierzały do opracowania systemu dydaktycznego, który sprzyjałby procesom poznawczym dzieci, w efekcie rozwojowi intelektualnemu; apelował o indywidualne podejście do uczniów.
F. Galton – podjął badania nad zależnościami między poziomem rozwoju dzieci a osiągnięciami w nauce.
Wiele było postulatów, ale brakowało konkretnych, realnych propozycji jak je realizować. W efekcie często poddawano w wątpliwość to, że kształtowanie zdolności jest w ogóle możliwe.
O zdolnościach i uczniach zdolnych
Zdolność to właściwość, która decyduje o różnicach między osiągnięciami w różnych dziedzinach.
Zdolności ogólne - przejawiają się w wielu (niektórzy twierdzą, że nawet we wszystkich) czynnościach, w każdych działaniach; mówiąc o zdolnościach ogólnych, określa się je mianem inteligencji ogólnej, czyli ogólnej zdolności do uczenia się, rozwiązywania nowych (bądź względnie nowych ) problemów i zadań, zdolności do przystosowania się do nowych warunków.
Zdolności specjalne - przejawiają się tylko w pewnych określonych czynnościach, związane z są z określonymi rodzajami, dziedzinami bądź formami działalności; z. specjalne nazywane są również zdolnościami kierunkowymi jako że występują w ramach określonych kierunków działalności ludzkiej, np. zdolności matematyczne, językowe, plastyczne itp.
Rozumienie terminów „zdolność” i „uzdolnienia” w literaturze pedagogicznej
a) zdolność = zdolności ogólne
b) uzdolnienia = zdolności specjalne, kierunkowe
Rozumienie terminów „zdolność” i „uzdolnienia” w literaturze psychologicznej
a) zdolności są określeniem pewnej potencjalnej możliwości do wykonywania czynności
b) uzdolnienia to określenie zespołu zdolności oraz nabytych wiadomości i umiejętności, które wpływają na poziom wykonania danej czynności (wynik uzyskany w działaniu)
Teorie zdolności:
1) Teoria inteligencji Spearmana (hierarchiczna teoria zdolności, teoria dwupoziomowa):
istanieją dwa rodzaje czynników – czynnik ogólny „g” (od ang.general-ogólny) oraz czynnik specyficzny „s”. Czynników specyficznych istnieje wiele i są one związane z określonymi rodzajami aktywności. Czynnik ogólny jest tylko jeden i występuje on jako składnik wszystkich czynności intelektualnych.
2) Teoria R.B. Cattell’a: czynnik ogólny „g” składa się z dwóch czynników ogólnych: inteligencji płynnej (uwarunkowanej przez wrodzone możliwości mózgu) i inteligencji skrystalizowanej (która powstaje dzięki wykorzystaniu inteligencji płynnej przy rozwiązywaniu problemów i odbywającemu się przy tej okazji uczeniu się)
3) J. Reykowski w Polsce wyróżnia tzw. zdolności naturalne (będące pewnymi właściwościami systemu nerwowego i są uwarunkowane przede wszystkim czynnikami natury genetycznej) i zdolności rzeczywiste (organy funkcjonalne wytworzone w toku doświadczenia i uczenia się, powstają na podłożu zdolności naturalnych).
4) Trójwymiarowy model umysłu J. P. Guilforda; każdą zdolność możemy opisać przedstawiając operację umysłową, materiał informacyjny (treści) poddawany operacjom intelekt., oraz uzyskane wytwory.
Zróżnicowanie zdolności
1) ilościowe – badania tych różnic dotyczą głównie inteligencji (zdolności ogólnej do uczenia się i rozwiązywania problemów).
Poziomy inteligencji:
140 i więcej – I. bardzo wysoka
120 – 139 – I. wysoka
110 – 119 – I. więcej niż przeciętna
90 – 109 – I. przeciętna
80 – 89 – I. mniej niż przeciętna
70 – 79 - I. na pograniczu upośledzenia umysłowego
poniżej 70 – Upośledzenie umysłowe
Za osoby zdolne uważa się te, które mają I.I. równy bądź wyższy 120. Wśród tych osób wyróżnia się (wg. J.M.Dunlop):
-132-140 ludzi zdolni,
-141 -171 bardzo zdolni,
- 172-180 wybitnie zdolni
- powyżej 180 geniusze
Podstawowymi czynnikami służącymi do określenia pojęcia „uczeń zdolny” są:
a) poziom inteligencji
b) wysoki poziom zdolności specjalnych
c) wysokie osiągnięcia w nauce.
Iloraz inteligencji =
w. u. – wiek umysłowy
w. ż. – wiek życia
2) jakościowe
czyli wielokierunkowość uzdolnień, ich różnorodność treściowa, różnorodność form działalności, w których uzdolnienia się przejawiają.
O pojęciu „uczeń zdolny”
4 podstawowe cechy swoiste dla procesu oraz efektów uczenia się uczniów zdolnych:
o uczy się szybciej i łatwiej niż rówieśnicy;
o opanowuje znacznie szersze partie materiału;
o potrafi opanować treści o najwyższym stopniu trudności;
o wyróżnia się oryginalnością i twórczym podejściem do zagadnień i problemów
Próba określenia pojęcia „uczeń zdolny”
o posiada wysoki poziom zdolności ogólnych (I.I. = powyżej120), zdolności specjalnych i uzdolnień
o posiada wysokie osiągnięcia w nauce bądź możliwości takich osiągnięć w nauce bądź innych dziedzinach działalności wartościowanej społecznie;
o posiada silne i wielostronne zainteresowania, silną motywację do rozwijania zainteresowań;
o posiada określone postawy wobec szkoły, nauczycieli, treści nauczania;
o posiada cechy osobowości oraz właściwości temperamentalne sprzyjające uczeniu się (szybki styl uczenia się, duża siła procesów nerwowych, ruchliwość procesów nerwowych);
o posiada pewne cechy charakterologiczne i emotywne;
o przewyższa swoich rówieśników uzdolnieniami innymi niż tylko fizyczne;
o szybciej niż rówieśnicy rozwija się umysłowo;
o posiada inicjatywę i oryginalność w pracy intelektualnej.
Część II
Sposoby kształcenia uczniów zdolnych
Przyspieszanie tempa nauki uczniów zdolnych
Przykłady przyspieszenia nauki szkolnej to:
a) wczesne podejmowanie nauki szkolnej
b) szybsze opanowanie materiału:
- klasy półroczne (semestralne) – dzieci realizują wcześniej program danej klasy np. semestr, a czas zaoszczędzony pozostający do zakończenia roku szkolnego, uczeń wykorzystuje na realizacje programu klasy następnej.
- wydłużony rok szkolny – w czasie pozostającym do wakacji (po wcześniejszym zrealizowaniu materiału danej klasy) uczeń zaczyna realizować materiał klasy następnej, także w czasie wakacji (uczy się sam lub z pomocą nauczyciela). Nowy rok szkolny uczeń np. IV klasy rozpoczyna już jako uczeń klasy VI.
- podwójna promocja – najbardziej ryzykowne i najmniej zalecane; promowanie ucznia klasy V do klasy VII bez uprzedniej realizacji programów klasy VI. Wiąże się to z obciążeniem ucznia samodzielnym uzupełnieniem programu przeskoczonej klasy.
- uczenie się zgodne z indywidualnym tempem – swoista wersja indywidualnego toku kształcenia, która pozwala na uczenie się w dowolnym tempie i zaliczenie materiału nauczania danej klasy w dowolnym czasie. Uczeń kończy w dowolnym momencie roku szkolnego program swojej klasy przystępuje do realizacji programu klasy następnej.
Przyspieszanie:
o całościowe (wszystkich bądź wielu zdolności ogólnych i kierunkowych); uczniowie zdolni szybciej uczą się wszystkich treści i po wykazaniu się opanowaniem całego materiału danej klasy przechodzą do następnej klasy .
o częściowe (niektórych zdolności kierunkowych); uczeń może szybciej uczyć się niektórych treści, np. tylko matematyki i fizyki. Tempo uczenia się pozostałych treści jest wolniejsze i nie odbiega od przeciętnego tempa uczenia się innych uczniów.
Czynnikiem w najwyższym stopniu decydującym o przyspieszeniu nauki szkolnej są zdolności ogólne (inteligencja ogólna).
Skutki przyspieszania nauki szkolnej:
- wpływa mobilizująco na uczniów;
- motywuje ich do wytężonej nauki;
- odpowiada ich aspiracjom i zaspokaja potrzebę uznania dojrzałości intelektualnej oraz odpowiedzialności;
- sprzyja rozwijaniu indywidualnych zainteresowań, opartych często na bardzo rozwiniętych uzdolnieniach uczniów.
Rozszerzenie treści programowych i treści pozaprogramowe (wzbogacenie programów szkolnych)
Uczniowie dolni nie zawsze są w stanie sprostać wymaganiom przyspieszonej nauki. Wynikać to może z wielu przyczyn, np. indywidualnego stylu pracy, stanu zdrowia, faktu posiadania zdolności specjalnych, które rozwijane mogą być raczej poza szkołą, a przynajmniej nie na zajęciach programowych.
Z różnych względów twierdzi się, że uczniowie zdolni powinni w każdej klasie przebywać do końca roku szkolnego; jeśli natomiast uczą się szybciej – mogą w zaoszczędzonym dzięki temu czasie, poszerzać wiedzę z wybranych dziedzin.
Zamiast więc nastawiać się głównie na szybsze opanowywanie wiedzy, uczniowie ci okienni zmierzać do zdobycia możliwie najwyższego zakresu możliwości i umiejętności. Uczniowie utalentowani, szczególnie zdolni są stosunkowo często z dobrymi wynikami poddawani szybszemu kształceniu, natomiast uczniowie o wysokim, ale nie najwyższym poziomie zdolności obejmowani SA zazwyczaj drugim sposobem kształcenia tzn. głownie wzbogacaniem, rozszerzaniem wiedzy programowej. O ile przyspieszenie nauki szkolnej stosuje się przede wszystkim w stosunku do nielicznej grupy najbardziej zdolnych, to wzbogacanie treści kształcenia stosowane jest i stosowane być powinno w kształceniu wszystkich uczniów zdolnych (uczniowie szybciej uczący się zazwyczaj również korzystają z tzw. treści pozaprogramowych).
Współczesne przykłady wzbogacania treści:
1. Programy specjalne – są przygotowywane bardzo starannie i szczegółowo zazwyczaj przez pracowników uczelni wyższych; dostosowane są do potrzeb edukacyjnych uczniów zdolnych. Zostały one wprowadzone do praktyki kształcenia w szkołach średnich i wyższych w wielu krajach, także w Polsce; m.in. utworzono szkoły i klasy dla młodzieży uzdolnionej, w których jest realizowany rozszerzony program kształcenia wybranych przedmiotów.
2. Treści obowiązkowe i fakultatywne – treści obowiązkowe, jak sama nazwa wskazuje – muszą być realizowane przez wszystkich uczniów; natomiast druga przedmioty fakultatywne to takie przedmioty, z których uczeń może wybrać te, które go najbardziej interesują. Przedmioty fakultatywne dają realną szansę rozwijania zdolności i uzdolnień uczniów. Nad prawidłowym doborem treści kursów fakultatywnych czuwają nauczyciele, którzy służyć powinni radą i pomocą w tym zakresie.
3. Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne – do zajęć pozalekcyjnych zaliczamy wszelkiego rodzaju koła zainteresowań, kluby szkolne, organizacje społeczne itp. Zajęcia te są przeznaczone dla uczestników przejawiających określone zdolności i zainteresowania.
Natomiast zajęcia pozaszkolne to zajęcia organizowane w placówkach oświaty pozaszkolnej, np. w pałacach młodzieży, klubach, towarzystwach i organizacjach funkcjonujących poza murami szkół.
Dydaktyczno – wychowawcze efekty wzbogacania treści kształcenia:
o uczniowie zdolni i z dobrymi wynikami chętnie opanowują dodatkowe treści;
o pedagogowie podkreślają, że umożliwienie uczniom bardziej intensywnej i bogatszej treściowo nauki ulubionych przedmiotów nauczania ma istotne znaczenie motywujące do wytężonego wysiłku
o uczniowie zdolni ucząc się nowych, dodatkowych treści nie tylko nie wykazują większego zmęczenia lecz sprawiają nawet wrażenie iż wypoczywają przy studiowaniu ciekawych dla nich zagadnień.
Różnicowanie poziomu trudności...
Czikusio