Filozofia_dialogu.pdf

DOMINIKA SKIE STUDIUM FILOZOFII I

TEOLOGII W WARSZAWIE

KONWERSATORIUM

FILOZOFIA DIALOGU

Warszawa 2003

MATERIAŁY DO

Spis tre ci

pierwsza – Filozofia dialogu

1. Johann Mader, Filozofia dialogu ……………………………………………………………………3

2. Ferdinand Ebner, Fragmenty pneumatologiczne …………………………………………………..17

3. Franz Rosenzweig, Gramatyka erosa (mowa miło

ci) …………………………………………….26

……………………………………………………………...35

5. Martin Buber, Pradystans i relacja ………………………………………………………………..44

6. Emmanuel Lévinas, Tajemnica i wolno

dzy osob

a osob

…………………………………………………………51

7. Emmanuel Lévinas, Metafizyka i transcendencja …………………………………………………64

8. Emmanuel Lévinas,

lad innego… ………………………………………………………………...76

9. Józef Tischner, Filozofia Dramatu ………………………………………………………………...86

4. Martin Buber, Mi

JOHANN MADER

FILOZOFIA DIALOGU *

Filozofia dialogu, zwana równie

filozofi

spotkania, co prawda zakorzeniona w tradycji

filozoficznej i religijnej, pojawiła si

le rzecz bior

c dopiero w wieku dwudziestym. W stuleciu

tym wyst

puje ona jako

wiadoma tego,

e jest my

leniem nowym i

e dokonuje w filozofii „zwrotu”

na miar

Kantowskiego przewrotu kopernika

skiego. Odpowiednio do zaakcentowanej w niej

tematyki i intencji ma ona szereg postaci.

Wykład na temat wspomnianego kierunku filozofowania b

dzie miał dwie cz

ci. W cz

pierwszej zostanie przedstawione poj

cie, tematyka i metoda „filozofii dialogu”. W cz

ci drugiej

wyeksponuj

dwie postaci tego sposobu filozofowania: posta

historyczn

(u Ludwika

Feuerbacha) i posta

poniek

d jeszcze współczesn

(u Martina Bubera). Przy obu tych kierunkach, czy

dialogicznych punktach wyj

cia, chciałbym zwróci

uwag

na ich znaczenie dla wiary i teologii.

1.Definicja filozofii dialogu

Definicja ta wychodzi po pierwsze od fenomenu dialogu i spotkania, po drugie usiłuje

wykrystalizowa

intencje tego sposobu filozofowania i, po trzecie, zajmuje si

genez

współczesnej

problematyki w ramach tego

sposobu filozofowania.

a. Fenomen dialogu

Samo słowo „dialog” ma przeró

ne znaczenia. Ma te

swoj

histori

. Równie

i sam fenomen

okre

lany tym słowem jest wielowarstwowy. Tutaj nie zajmuj

ani histori

znacze

, ani te

nie

przeprowadzam zró

nicowanej analizy samego fenomenu. Stoi on zreszt

w płaszczy

nie

wspólnotowego

ycia i działania jednostek oraz w płaszczy

nie rozmowy, któr

one

c i działaj

prowadz

nie, która istotna jest dla nich i dla ich działania.

Rzadko dostrzega si

, w płaszczy

wewn

trz tego wła

nie wspólnego

ycia istotne znaczenie rozmowy.

Dotyczy ona głównie tego, z czym si

ma do czynienia, a wi

c przedmiotów, i tego, do czego słu

, a

c celów działalno

ci. Mo

e ona jednak równie

dotyczy

samych działaj

cych i ich wzajemnych

powi

, ich wspólnoty: raz jest ona informatywna, innym razem performatywna, to znaczy jest

na albo rzeczowo, albo osobowo. Samo słowo „dialog” wyra

a t

okoliczno

e chodzi o

dwaj partnerzy. Ta liczba podwójna jest warunkiem istotowym, i to tam

przede wszystkim, gdzie przeprowadza si

, jak

prowadz

namysł nad rozmow

w jej znaczeniu egzystencjalnym, a

c tam, gdzie momentem istotnym osobowego spotkania jest dialog.

Gdy jednak mówi si

dzi

o filozofii dialogu, to czyni si

to niejednoznacznie, zreszt

zgodnie

z samym charakterem rozmowy jako dialogu: zale

nie od tego, czy jest ona po prostu informatywna,

czy te

osobista. Słowo to kryje bowiem w sobie dwa momenty: komunikacj

niejako

podstaw

rozmowy, o co zreszt

chodzi w rozmowie osobistej) oraz mow

bez wyra

nego zwrócenia

uwagi na rozmow

jako tak

; tu dominowa

dzie sama informacja. Je

li tak pojmowa

dialog,

wówczas mo

na zaakcentowa

egzystencjalne przeciwstawienie sobie partnerów jako spotykaj

cych

ze sob

: jako Ja i Ty; wzgl

dnie te

na poło

nacisk na sam

rozmow

w znaczeniu

przemawiania i odpowiadania, a wi

c jako na dyskusj

* Wykład wygłoszony na Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie 8 X 1980. w: Twarz Innego. Teksty filozoficzne.

Papieska Akademia Teologiczna. Kraków, kwiecie 1985, s.59-85.

rozmow

Z podwójno

ci dialogu jako egzystencjalnego wydarzenia spotkania (to Buber b

dzie mówił o

„wydarzeniu”) i jako dyskursu, wynika dwojako

akcentów w refleksji nad dialogiem. Raz rozwija

ona jako filozofia spotkania (Ebner, Marcel, Buber), a innym razem mamy do czynienia z próbami

zbudowania stosownej teorii j

zykowej komunikacji, przede wszystkim informatywnej. Rzeczowo-

informatywnie zorientowana komunikacja została w wi

kszym lub mniejszym stopniu oddzielona od

konkretnego sposobu prze

ywania

ycia osób rozmawiaj

cych ze sob

. W ten sposób tematem analiz

wyizolowane formy rozmowy: dyskurs argumentatywny, potyczka słowna, rozmowa w

sytuacji nauczania i uczenia si

, konwersacja, rozmowa terapeutyczna. Wydaje mi si

e do uniwersalno-pragmatycznej teorii dyskursu Jürgena Habermasa

i Karl-Otto Apela, i to w tym równie

tak

przypadku, gdy teoria ta rozwa

a dyskurs praktyczny, dotycz

puje tu problem „samozastosowania”, lecz brak jest refleksji nad

wymiarem indywidualnym i egzystencjalnym; mamy tylko badanie znaczenia dla ogólno

ci (dla

liwo

ci generalizowania zrekonstruowanych norm).

Gdy mówi

o filozofii dialogu, to mam na my

li filozofi

„spotkania”, tzn. takie my

lenie, w

którym dialog i wydarzaj

ce si

spotkanie staj

zasad

filozofowania (a nie tylko to, w którym

przedmiotem analizy stał si

dialog w znaczeniu rozmowy dwojga – oboj

tnie jak rozumianej; mówi

tu o teoriach komunikacji j

zykowej).

Tym, co wyró

nia filozofi

od wszelkiego dotychczasowego filozofowania jest przede

wszystkim to,

e dialog – spotkanie i rozmowa – nie tylko s

tematem filozoficznej refleksji, lecz staj

punktem wyj

cia i zasad

wszelkiego dalszego my

lenia (u Bubera mówi si

o „ontologii

pomi

dzy” – Theunissen). Ta wła

nie okoliczno

daje my

licielom dialogicznym

wiadomo

„nowego my

lenia”. Filozofia dialogu ju

z samej swojej zasady kieruje si

przeciw filozofii

nowo

ytnej od Kartezjusza a

Hegla, a wi

c a wi

c przeciwko filozofii subiektywno

ci, Kanta filozofii

transcendentalnej i jej przezwyci

eniu przez metafizyk

ducha absolutnego w idealizmie absolutnym

Hegla. To ustosunkowanie si

do zasadniczego momentu filozofii nowo

ytnej poci

ga za sob

ustosunkowanie si

do podmiotu w sensie fundamentu i do problemu Boga – w kierunku podwa

enia

znaczenia podmiotu. Filozofia dialogu opowiada si

przeciw „Bogu filozofów” a za Bogiem

„Abrahama, Izaaka i Jakuba” (Pascal). Pozwala si

to spodziewa

istotnego znaczenia filozofii dialogu

dla wiary, religii i teologii.

b. Intencja filozofii dialogu jest praktyczna; jest to przede wszystkim intencja filozofii

spotkania. Jej cel ma charakter egzystencjalny: chodzi o urzeczywistnienie si

jednostki jako

„osobowo

ci” (Buber). W jakim

minimalnym sensie filozofia dialogu ma w tym wypadku momenty

styczne z filozofi

egzystencjaln

: jednostka winna si

urzeczywistni

w swej jednorazowo

ci i

niepowtarzalno

ci. To urzeczywistnienie dokonuje si

jednak

e – i tu filozofia dialogu ostro odró

nia

od filozofii egzystencjalnej – nie dzi

ki własnemu solipsystycznemu „ja” i w jakim

agresywnym

dystansowaniu si

od innego, rozumianego jako kto

obcy i jako wróg, a wi

c od bytowego

(ontologicznego) przeciwnika (Sartre), lecz wła

nie przez innego, którego si

spotyka, i przez

spotkanie jako jedno

ze spotkanym, a wi

c przez wzajemn

relacj

Ja i Ty oraz Ty i Ja. Buber mówi

o „pomi

dzy”, na bazie którego ja i ty staj

osobowo

ciami.

Rozgraniczenie to dotyczy równie

lenia Karla Jaspersa i Martina Heideggera, i to pomimo

e Jaspers „komunikacj

” w znaczeniu „walki miłosnej” uznaje za egzystencjalnie doniosł

, a

Heidegger „współbycie” okre

la jako egzystencjał. Mimo wszystko jednak chodzi u nich o

urzeczywistnienie si

„w pojedynk

” wzgl. we własnej „swojo

ci”. Bezsprzecznie znajduj

Heideggera jakie

odniesienia do filozofii dialogu. Wydaje mi si

jednak,

e fundamentalnie jest tam

poj

cie „mojo

ci”, a zatem fenomen, którego nie mo

na wykre

: „w byciu ku

mierci” Heideggera

dy jest sam, szczególnie wtedy, gdy owo „bycie ku

mierci” nie stoi w

adnej mo

liwo

ci bycia ku

yciu wiecznemu (mo

liwo

ci, której si

wiadcza religijnie i w któr

wierzy).

staj

charakterystyka ta odnosi si

norm działania. Wprawdzie wyst

i znaczenie teoretyczne – w tym stopniu, w

jakim (przede wszystkim u Bubera) na podstawie zasady dialogu rozwini

Wyró

niona tu intencja praktyczna ma równie

to filozofi

społeczn

. Buber

rozumie j

jako rozpraw

z materializmem historycznym i jego teori

społecze

stwa.

Równie

i druga odmiana filozofii dialogu, tzn. teoria komunikacji j

zykowej i dyskursu,

posiada intencje praktyczne, aczkolwiek nie tak bezpo

rednio i intensywnie jak filozofia spotkania (ta

prowadzi bowiem a

do psychologii i psychoterapii w spotkaniu i rozmowie, a

po terapi

przez

do filozofii społecznej,

aczkolwiek znowu jest to tylko tendencja ukryta. Wspomnijmy tutaj przede wszystkim Habermasa i

Apela oraz ich koncepcj

). Równie

teoria komunikacji j

zykowej przejawia pewn

tendencj

„idealnej sytuacji rozmowy”, a tak

e tzw. „apriori społeczno

komunikacji”.

c. Przy wykazywaniu genezy współczesnego stawiania problemów w filozofii dialogu trzeba

cofn

daleko w tył, ku tradycji. W tym miejscu mog

rzecz prze

ledzi

tylko w sposób bardzo

skrótowy i selektywny.

Stosownie do owych dwóch rozgał

mamy tutaj niejako dwa korzenie: jeden tkwi w

tradycji biblijno-religijnej i prowadzi prosto do filozofii spotkania rozpoczynaj

zie

w wieku

dwudziestym, z Hermanem Cohenem, Franzem Rosenzweigiem, Hansem Ehrenbergiem, Eugenem

Rosenstock-Huessy oraz, rzecz oczywista, z Martinem Buberem. W tym przypadku istotne jest nie

tylko oparcie si

cej si

na tradycji my

lenia

ydowskiego, ale i czerpanie z niej. U Ferdinanda Ebnera (a

nieco pó

niej u Gabriela Marcela) przewa

y odwoływanie si

do tradycji chrze

cija

skiej. Drugi

lenia filozoficznego, tzn. do Sokratesa, Platona i

Arystotelesa. Ta linia rozwojowa ma moim zdaniem wi

prowadzi do samych pocz

tków my

ksze znaczenie dla drugiej gał

zi filozofii

dialogu, tj. dla teorii komunikacji j

zykowej i dla logiki dyskursu.

Tradycja biblijno-religijna wydaje mi si

niepomiernie bardziej istotna ni

tradycja grecko-

na antropologii Starego i Nowego Testamentu, na nauce

o człowieku, który stoi przed Bogiem, słyszy Jego słowo i jest mu posłuszny. Dla tradycji,

zapo

lenie dialogiczne opiera si

redniczonej przez chrze

cija

religi

i filozofi

istotne s

dwa momenty: uj

cie człowieka

jako osoby w przeciwstawieniu do innej osoby (Bo

ej lub ludzkiej: bli

niego, brata, ale zawsze

cie genezy wiedzy: z istoty swej jest ona dla człowieka słuchaniem, a nie –

jak w przypadku greckiej filozofii – widzeniem; por. etymologi

ego) oraz uj

greckiej „idea”. Wiedza istotowa

urzeczywistnia si

w objawieniu: w wezwaniu i odpowiedzi. Zostaje objawiona i rozwija si

rozmowie. Wiedza istotowa jest wiedz

o Bogu i o człowieku, o człowieku nie tylko co do tego, jaki

on jest w swej ogólnej istocie, lecz te

kim jako indywiduum jest on przed Bogiem i w społeczno

cznie w przeciwstawieniu do

innych jednostek ludzkich. W analizie fenomenu wyznania Augustyn rozwin

w Boga. Jednostka ludzka jest osob

tylko i wył

ł w Confessiones ( ks. X)

problematyk

dialogu: jego praktyczne znaczenie i teoretyczn

doniosło

. W De Trinitate

wypracował poj

cie osoby dotycz

ce nie tylko człowieka, ale i Boga (Boga dotyczy to poj

cie w

znaczeniu wła

ciwym, człowieka za

w znaczeniu przeno

nym). Osoba staje si

osob

w relacji do

innej osoby, jest ni

na podstawie tej wła

nie relacji. T

biblijno-religijn

tradycj

przekazał filozofii

tkowo dynamiczna w całym

swym dynamicznym wymiarze. Doprowadziła raczej do subiektywizmu i solipsyzmu Kartezjusza i do

filozofii transcendentalnej. Była

nie Augustyn. W nowo

ytno

ci tradycja ta nie była pocz

ywotna jedynie w sposób podskórny na przykład w „logice serca”

Pascala i w teorii „mówienia jako po

redniego donoszenia bytu” u Soerena Kierkegaarda.

W literaturze cz

sto wskazuje si

na tradycj

grecko-filozoficzn

, na rozmowy Sokratesa na

ate

skim rynku, na dialogi Platona i jego wypowied

e my

lenie jest w gruncie rzeczy dialogiem

duszy z sob

. Zało

eniem antropologicznym jest tutaj nauka o człowieku jako substancji zgodnie z

definicj

„zoon logon” i konsekwentnie „zoon politikon”. Człowiek ju

na podstawie samej swej

rozumno

ci jest istot

społeczn

. Je

li zwróci

uwag

wła

nie na to, oka

e si

e dialog wcale nie jest

rozwa

any w wymiarach tradycji biblijno-religijnej, a potem filozoficzno-chrze

cija

skiej. Akcent

refleksji nad dialogiem pada tutaj na urzeczywistnienie indywidualnego

ycia w horyzoncie

rozmow

korze

filozoficzna. My

dziecka Bo

tych, którzy wierz

zachodniej wła

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: